De Broerenkerk is een prachtig voorbeeld van herbestemming. Het Huis van het Woord uit 1466 van het oude ’predickheren clooster complex’ is met de huidige bestemming weer een huis voor het woord geworden. Sinds 1465 waren de Dominicanen in de stad aanwezig. Om een klooster te stichten werd ten noorden van de ommuurde stad een smalle strook grond, geheel door water omgeven, verworven. Uit bouwsporen en dendrochronologische datering blijkt dat met de bouw van de kerk in of kort na 1466 is gestart. Jaarrekeningen uit dat jaar geven aan dat er sprake was van een ‘çhoer’ (koor). In 1512 was met de afronding van de bouw van het schip de kerk gereed. De kerk bestaat dan uit een tweebeukig schip en een enkelvoudig koor met driezijdige sluiting. In juni 1580 werd Zwolle geteisterd door plunderingen en beeldenstormen. De Dominicanen werden door het stadsbestuur in dat jaar de stad uitgestuurd. De kerk raakte in verval. Het begraven ging echter wel gewoon door. Vanaf 1640 werd de Broerenkerk weer in gebruik genomen, nu voor de protestantse eredienst. Met korte onderbrekingen heeft de Broerenkerk tot 1982 deze functie gehouden. De kerk kwam toen in handen van de gemeente Zwolle. In de daaropvolgende jaren werd de kerk voor kleine evenementen gebruikt. Na jaren van voorbereiding en uitvoering startte in het voorjaar van 2013 Waanders in de Broeren. Het concept van Waanders sluit beter aan op de veranderde marktomstandigheden en het gewijzigde koopgedrag van de consument dan bij de gebruikelijke boekhandel.
Het exterieur
De kerk bestaat nog steeds uit een tweebeukig schip en een enkelvoudig koor met 3/8 koorsluiting. Zowel het opgaand muurwerk als de kapconstructie is nog in hoge mate intact en hebben een hoge monumentenwaarde. Het metselwerk vertoont een interessant kenmerk. Tegenwoordig staat een steiger tegen of naast het opgaande metselwerk. In de middeleeuwen daarentegen werd er gebruik gemaakt van een ‘vliegende steiger ’waarbij de horizontale liggers (kortelingen) in het metselwerk werden opgenomen. De steiger hing als het ware aan het opgaande muurwerk. De metselaar werkte tot bijna boven zijn macht om daarna weer een volgende kortelinglaag aan te brengen. De steiger klom zo met metselaar en metselwerk omhoog. De kortelinggaten werden vaak bewust opgelaten. Deze steigergaten zijn nu nog in het muurwerk van de kerk te herkennen. Een deel van de kortelinggaten zijn dichtgezet met plavuisjes met een ronde opening. Deze zijn oorspronkelijk bedoeld als nestkast voor gierzwaluwen. Ook het dak is opmerkelijk. De dakbedekking van de twee beuken is grotendeels nog origineel en bestaat uit een heel bijzondere, uiterst zeldzame dakpan, namelijk de Hildesheimer pan, een ongeglazuurde, links dekkende dakpan uit de zestiende eeuw. Dit dak is uniek voor Nederlandse kerken. Zowel in materieel als in esthetisch opzicht is het van grote waarde. Het koor is gedekt met leien in zogenaamde Rijdekking.
De gewelven
In 1983 werden fragmenten van gewelfschilderingen in het koor ontdekt Er volgde een restauratie die in 1986 werd voltooid. De 139 schilderingen dateren uit het eerste kwart van de 16de eeuw en zijn tamelijk compleet bewaard gebleven. Ruim de helft van de schilderingen bestaat uit voorstellingen van heiligen met daarbij een aantal scenes uit het leven van Christus. De aartsengel Michael met het Zwolse stadswapen is afgebeeld in de tweede travee van de hoofdbeuk. De gewelfschilderingen worden volgens een vast patroon afgewisseld met afbeeldingen van familie- of andere wapens. Tussen de schilderingen zijn rijke bloemmotieven aangebracht. Ook de gierzwaluw is veelvuldig afgebeeld. Op een enkele uitzondering na telt ieder gewelf zes heiligen, vier wapens en diverse bloemmotieven. Na de ingebruikneming van de Broerenkerk door Waanders in de Broeren zijn de gewelfschilderingen van dichtbij te bewonderen op de bovenste verdieping van de boekenkast in de zijbeuk. Wie meer wil weten over de gewelfschilderingen raden wij aan het boekje De Broeren en zijn gewelven van Herman Aarts te lezen.
Het orgel
In 1556 werd een orgel besteld bij meester Jurgens Slegel. Hij was tot in 1524 stadsspeelman van Zwolle. Het orgel in de Broerenkerk was betrekkelijk klein, ongeveer 1,75 meter in het vierkant, met vier blaasbalgen en twee klavieren. Het orgel was vrij hoog boven de preekstoel aan de muur bevestigd. Het orgel uit 1524 is verdwenen. Muurschilderingen aan de noordwand geven aan waartussen zich vroeger de preekstoel bevond. Onder de afgebeelde figuren is het jaartal 1554 te lezen.
De welgestelde vrijgezel en kerkvoogd Pieter Queijsen (1755-1831) schonk aan het einde van zijn leven zowel aan de Broerenkerk ( 1824) als aan de Bethlehemkerk ( 1826) een kostbaar orgel. Het instrument in de Broerenkerk werd gebouwd door de Zwolse orgelbouwer J.C. Scheuer. Het orgel verkeert grotendeels nog in zijn oorspronkelijke staat. Geflankeerd door twee beelden met een trompet bekroont Koning David met harp het hoofdwerk van het orgel.
Het glazen kunstwerk in het middelste koorraam
De Noorse kunstenaar Kjell Nupen heeft tijdens de laatste restauratie / herbestemming een nieuwe glasapplique in het koorraam gerealiseerd. Nupen (1955 ) is een succesvol kunstenaar en staat bekend om zijn karakteristiek gebruik van kleur. ‘Nupen Blaauw’. Het raam in het koor is een kleurrijk abstract gebrandschilderd glaskunstwerk. Het glas bestaat uit vier verlijmde lagen. De kunstenaar heeft zich voornamelijk laten inspireren door het interieur en met respect voor de ruimte. Volgens Nupen moet kunst spelen met emoties. Het kunstwerk mag niet te veel voor de hand liggen. Iedereen moet de mogelijkheid hebben voor eigen interpretatie: ‘Mijn kunst is niet decoratief maar altijd geïntegreerd. Kunst en architectuur moeten elkaar aanvullen’. Voor dit project werkte Nupen samen met glazenier Peter Heijman van Glasatelier Oud Rijswijk die ook de overige beglazing in de kerk uitvoerde.
De kolonetten
Een bijzonder plaats in de kerk nemen de uitkragende consoles aan de onderzijde van de kolonetten in, waarop de gewelfschalen rusten. De kraagstenen zijn vervaardigd van Bentheimer zandsteen en tonen een grote variatie in voorstellingen zoals: kopjes, maskers, engeltjes en bladwerk. Onder een kraagsteen in het koor is een geschilderd wijdingskruis te zien. Ook de afwerking van de kapitelen van de zuilenreeks die het schip en de zijbeuk van elkaar scheiden vraagt de aandacht. Het beeldhouwwerk is artistiek en van hoge kwaliteit.
In de loop der eeuwen zijn in en om de Broerenkerk duizenden mensen begraven. Drie grafstenen uit de 16de, 17de en 18de eeuw zijn daar de getuigen van. In een kistje onder een glazen plaat in de vloer van de kerk liggen de restanten van een man die we Hermen noemen. Uit archeologisch onderzoek blijkt dat Hermen in de periode 1316 -1440 moet hebben geleefd en in Zwolle bij de huidige Spinhuisbredehoek is vermoord. Er zijn veel vraagtekens over het hoe en waarom van deze moord. Het is Zwolles oudste murder cold case. Op de bovenste verdieping van de inbouw in de kerk is een levensechte reconstructie van Hermen te zien.
Hermen in de Broeren
Tekst: Johan Teunis
Bron: Erfgoed Gemeente Zwolle
Foto’s: Erfgoed Gemeente Zwolle; Hans Westerink, Jeroen Drost, HCO
Like ons!