■ ■■■
11 11-
90 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
A..nnèt Boot mava
n Hulten en
\i im Huij man
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Watertoren en choenkuipenbrug
Po t tempel 19 juli 1902
‘Geliefde ouders e11 Z11s1 r! \Vij lu:bbe11 tie turf 1wg
11ic1 1,erkod1 t, 11wnr wees zoo goed c11 schrijf mij
11oor1s ee11 le11errje remg; tint ka11 ik t/1111 Zcmdog 110g
krijgc11. Z Kr1icrs heeft hier ..J ll’cke11 mei tie t11rfgcle~
e11, J11t111r heefi 1111 verkocht. Ik /Joop dr,t 11 cfezc 11 i11
gezo//li/1eid 111oogr n11tw111gl’ll, gelijk ik he111 l’C’rzc111/.
Zijt 1111 1 crcfer nl/c11 hnrtclijk gegroet. Z/3, filli11ge11
, , ’02. Hel r,r/re. is /JU}. 1,a,1 Lier’.
IJcze foto, met links de watert< ren en re ·hts de
chocnkuipcnbrug, i\ w.1ar ·hijnlijk g1.:m,iakl
anaf de Badhuis, al. Onder de S ·hoenkuipenbrug
troomt de ieuwe Wetering/ (meiose
Kanaal de tad. gracht in. Rond 1840 werd het
crijs cl Kanaal gegraven, dat aan loot op dt·
icuwe \Vetering. V,111wcgc I • veerboot OJ lmelo
werd in z, Il het laabte ~tuk van de\ elering
het lmclo
1 n 1 48 terrein bij de
ho nkui cnbrug, gun tig gelegen tus en de
Nieuwe Vecht en \-\' t ring, g hikt te maken
voor het lad n n I en van turf. ' choopt I erd
dat Zi olie zi h zou on twikkelen tol een belangrij ke
tapelplaat · oor tur . Die hoop i. nooit uitgek
m n. 1 n pi, at daarvan von I d tedelijke
• hutt erij op de Turfmarkt de ruimte om te ex rren,
gebru ikten port vereniging n het terrein en
, erden r cir u en en v ilk. fee ten gehouden.
111 lr ek 1 20 ~tonden er enige tijd noodwoningen.
D ophaalbrug I erd in t90ï vcrnrngen door
de huidige draaibrug. l let i één van de l\\CC nu
(Collectie H 0 ) nog be taande draaibruggen in Ovnij s ·I en de
enig in Zwolle. De draaibrug I crd ver aardigd
door de bekende Zwol c firma N.V. Wispclwcï &
o. 1) neogoti he wa tert ren dateerde uit 1 92.
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 91
11 Redactioneel
De kla ieke m h I gie kent een verhaal over en
affaire di Aphrodite, godin van de liefde, had met
r , god van d rl g. phrodite bedroog haar
e htgen ot Hephai to . eze werd getipt do r de
zonnegod Heli . lephai to maakte een gr t
n t dat hij all en kon penen en ing verv lgens
h t li fd paar op hun bed. De andere goden werd
n ui tgen di •d m dit b hamende tafereel te
kom n b kijk n. ral d mannel ijke goden
bar tten los in een homeri h gela h. Het erhaal
i 0111 lbar k r n afgebeeld in de wester e kunsthiedeni
·.
orlog n li fd taan in dit numm r
De oorlog in hel artikel v, n \ il C rn -li en ver
de wijze wa, rop de Zw I he Bi uit f, briek
voorheen Helder & o do r de T~ eede \ reldrlog
kwam. D li ~ . f p zijn min t het lichamelijke
deel daarvan, komt aan bod in h t arti kel
van Jean treng en de rea tie daar van L ,die van
Dijk. Zij houden zi h bezi, m t de intrigerende
raag wal de betekeni z u kunnen zijn van een
z ven tiende-eeuw houten rwerp dat de vorm
he ft van een natuurgetrouwe weerga e van een
m, nnclijk e la ht orgaan.
Een, at andere uiting v rm van d li fdc, h t
huw lijk, wordt d r largriet ordman opgeoerd.
Zij tigt de aandacht op een belangrijk
pr je l van h t H i tori h entrum erij el de
digirali ering van m r dan n euw aan Zwol e
huwelï , akten. In het artik I van Jeanine llen
ten I ll , k men rl g en liefde bij elkaar. Tijden
de E r-te \ crcldoorlog chrijft een Belgi h
ffi ier, geïm rneerd in h t kamp Hard n ijk, een
briefje met een fot aan zijn Zwol 'li kleine
Mieni'.
■ ■■■
Inhoud
Groeten uit Zwolle
nn ' t Boot ma- van Hulten
en \ im Huijsmans 90
Van een Helder' bi cuitje geniet je!
Verzet e11 deportatie in de Zwolse
Hoogstraat \Vi l rn li n 92
Godemiche Jean treng 109
peelt je of voorbehoed middel?
Lyd ie van Dijk 112
111 jaar huwelijken in ZwolJe en
Zwo!Jerkerspel Project digitalisering
Zwolse l,uwelijksakten Margriet o rdman 113
Brief van een gevluchte Belgi che officier
aan een Zwol mei je, 16 februari 1915
J anine tten 117
Mededelingen 121
Auteur 122
Omslng: Het complex vn11 D Zwolsc/1e Bisrnitsfabriek
1roorhee11 E. Helder ~r, o gelege11 111sse11 rlc
Hoogstmnt e11 de Beeste11111nrk1, tege11111oorrlig
Hnrlll meen eknrle, 19r. ( it: ' 11d z,vollc 11r11111i1
de /11ch1 ')
11-
92 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 ■ ■■■
Van een Helder's biscuitje geniet je!
Verzet en deportatie in de Zwolse Hoogstraat
il orncli en Hoe kwam de bekende Z1 ol h Bi -
cuitsfabrick voorheen . Helder • o d
T1 eedc \Ver Id rl g do r? De tijd é n
van de grote b drijven in Zw Il , m t meer dan
200 werknemer en geve tigd aan de Hoog traat.
an de hand v, n e n lak na de rl g, in 1945
en 1946, ge hrcvcn ver lag kon nagega, n word n
ho Helder & d jaren 1940-1945 beleefde. Dit
bijna 1e tig pagina' tellende document werd
indertijd pge tcld aan de hand van aantekeningen,
notulen, orre pondentie en herinneringen
van de I enmaligc dire teur J. H I huij en en
fac bus Hols/111ijse11 (A111sterrln111
1 99-Zwolle 196 ) was van 192 tot
rle liq11irlatie in 1956 directeur van de
Zwolsche Bi witsfnbriek voorheen
E. Helder & o. Holshuijse11 had
hart voor zijn p rso11eel. Dankzij
hem werd er in 1936 011dermeer een
r i vereniging voor het personeel
op eri ht en i11 193 ee11 port- en
onr pn1111i11gscl11b. In 19 9 stichtte
1, ij e11 p nsioe11fond voor het personeel.
Ook tijd 11s de moeilijke oorlogsjaren
/,ad hij veel oog voor de
noden vn11 zijn mensen.
Holsl111ijse11 was een gezien 111n11
in Zwol/ . Hij 111nnkte deel uit van
vele b t11re11 van 011dememers- n
bra11 heorgn11i ntie . Zij11 naa111 vair terug te vind II i11 liet best11ur 11m1 d
Kamer van Kooplw11dcl, 111nnr ook va11 diver e plaat elijke e11 provi11 inle
comité . Op zijn vel reizen naar het b11ite11/n11d vor111d hij ee11 soort 011bezoldi
d n111bas ade11r vn11 Zwolle. Hij legde onder meer de basis voor de komst in
196 11nar Zwolle w111 het A111 rikna11se specinlistisc/1 zuivelbedrijf M ~ R
Lnbomtorin, het huidige Abbolt Lnbomtories.
(Particuliere lle ti )
andere dire t b trokk nen. Het nd r taande ieen
neer lag an dit do ument. •
1939
K mt de inval van de uit ers in mei 1940 vo r
het b drïf, en v ral v r de dire tic, t taal
nvenva ht? Het zal oor hen zo zijn gewee t al
o r de mee te ederlander : men veronder telt
dat Nederland wel w er n utraal zal blijven, z al
dat k in d er te \, ereld rlog het ge al wa ,
maar men n emt na de inval in P !en begin eptember
t h enkele maatregelen. Bij Helder uit
zi h dat in de aanko p van extra gr nd t ffen, al
m et daar o r wel e n lening w rden ge I ten.
V rder wordt aan de vrijmet elaar loge ide
Mutua waarvan dire teur Hol huij en lidi , aangeboden
de bibliotheek, notulen en hi t ri he
b h id n in de fabriek te v rbergen. H ewel dit
aanb d terk w rdt onder tcund do r d logeleden
D. nradi (drukker p het iland ) en ir.
itr en (ing nieur bij de IJ · el ntralc), \ ordt
er t hg n g bruik van gemaakt.
1940
p 10 mei allen d Duit e troepen n land binnen.
• p de dag van d inv:il heeft n bedrijf ni t
gewerkt', z lee ik. \, 1 i men in grote nz kerheid
mtrent het I t an l\ per nee! leden ic.:
in militaire dien t zijn. 0 k vraagt men zi h af
h h t i met de verteg nw rdiger , n Bommel
die in R tterd mw nt. Hij blijkt er na het bombardement
g ed van afgekomen te zijn. t-laar bij
de vr egere kant orbedi nde van het Rotterclame
dep t mejuffrouw T. Lour n i hui en hui -
raad g heel ernietigd. r haar wordt er direct
en inzameling vang ederen geh uden.
De bedrijf hef, d heer ugust Timm, i · een
Rijk duit er. Hij uit p de dag van de capitulatie
tegen ver de dire teur 1ijn I c.:d\ c,en over het-
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 93
11 g n Duit land N d rl and heeft aangedaan en
bi dt aan m h t b drijf in Ik pzi ht te helpen.
Zijn h uding tijden de rlog ja ren zal van gr
belang blïken te zijn.
r, ord n do r de dire teur n de bedrijf: hef
nkele maatreg lcn g nomen. Ond r meer dat
houdbare grond toffen zoal uik r, kolen, kruiden
en reuk toffcn zuil n worden v rb rg n. ten
zal , eigeren om produ ten aan d vijand te Ic eren.
Merken die een Fr, n e f ngel e naam drag
n, zullen n g n rmaal w rdcn geprodu eerd.
ok wordt e I ten door te gaan m t h t bakk n
nn rituele bi uit , !gen vo r hriften van h t
pp rrabbina, t, terwijl (1 a en ige di u ic) m n
k zal d orgaan met het maken van bi uitje
waar p d b lt ni van de koningin laat. De heer
Timm \ ï t op d mogelijkheid an de vordering
van producten do r de Duit e bezetter. Timm
h eft in B lgië rvnring opgedaan tijden de Eer te
r Ido rl g, hij d ed t n dien t in het Duit e
1 gc:r.
D hecrj.J.J rna,di
'agent van Reindcr !ic abri k n n d
Zwol he Bi uit fa riek', i tijd n d inval in
militnire dienst. Hij de lt op 2 mei aan de directeur
van Helder me dat hij een eed heeft gezworen
met enk Ic ol lega-milit iren m de trijd
voort te 7ctten. 11 ij krijgt all tcun t cgcz gd.
De h uding tegeno er Timm al Rijk duit er
blijft in het begin van de bezetting n g wel n
weifelend. 1 hij wel volledig te vertrouwen? Maar
al hij zi h g heel an d 'go de:' kant haart za l
men hem \ el li ht tegen d Duit er moeten
be bermen.
Onder het per oneel zijn enkele 8-er. en
uit g zinden. Zo neemt p 10 augu tu a i -
tent -d gmakcr T. \ e tend rp nt lag om vrijwillig
in Duit landt gaan w rken.
! let rb rg n van gr nd t ffen, , aarbij toch
nkcl p r n Lieden zullen m ten helpen, zal
zo ecl mogelijk op za terdagmiddagen plaat vinden.
r zal weinig ru htbaarhcid gegeven worden
aan de geheime bergplaat n 'w Ik , ï d ugdelijk
camoulleerden.' Ic ht nk I arb id r zijn er
z d ende van de I gte.
In juli w rdt d rijvcrgunning va n de directeur
■ ■■■
De Zwolsc/1e Bi 11itsfnbriek E. Helder ,!, o werd i11 , 9 opgericht. De kemnctiviteit
besto11d 11it de 111nc/1i11e111nti c pror/11 tie 11n11111 /koekje of knnkjes.
De oprichter, de ro11i11ger bakker E. Helder, imtnlleerde nn11 het i11d vn11 de
11ege11ti 11de eeuw al e II k 11i11 ve11, wnnrdoor rl koekj •s aa11 de /op ll{fe
ba11d gebnkken ko11de11 worden. H tb drijf flor erde, 111erl dn11kzij de export
11t1nr Oost- en We t-llldië. Helder & o was gevesti d nn11 de Hoogstrant
111idde11 in de Knmperpoort. /11 het fnbriek co 111plex, tint 1e11 oppervlnkte
besloeg vn11 4.000 vierkn11te meter, werkten i11 191-1 n/ meer rln11 tweehonderd
111ense11. De biswitfnbriek vor111d daarmc ee11 van de beln11grijk te werkgevers
i11 Zwolle. Er sto11de11 destijtf 1•i r elektri he ove11, di werkte11 op rloor
de firma zelf opgewekte stroom. Bij Helder werkt 11 l'eel 111 i ;je ·. D koekjes
moesten 11t1111elijk lw11d111atig i11 blikken verpakt worden e11 dnt v r de vrouwelijke
ha11digheid, wt111t rle bis 11it- ware11 er vntbanr voor br uk. De /o an
'Van e11 Held r' bim,itje ge11i l je' werd II begrip.
a de oorlo in het echter achteruit 111et liet Ier/rijf Het eenvoudige
kaakje makte uit de rntie, de 01m1111e11t wilde meer luxe. Door stij e11rle
lonen e11 nfne111e11de opbreng te11 ware11 de 11oodznkelijke i11ve t ri11 e11 e ht r
niet meer haalbaar. Op 5j1111i 1956 werd het bedrijf g liquideert/.
Het mple
& tu , en de Beest
Har kade. (Parti llectie)
ingetrokken. Hij weigert daarover t pr t l ren
'en gaat dan liever per p r.'
r vindt overleg plaat met dep liticd kundi ge
.). van cdd n Hul b h, di b kendhcid
geniet al nd crzocker van d d lijk la ht ff, r .
11-
94 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Rccln111efolrlcr 1'oor Heir/er' Knbo11tcr-bicuitjc. '\loedznn111 en .. . 11ie1 duur!'
( ollcct ie H )
FOR lULIER
11
■ ■■■
Met hem wordt g pr k n o er d on rvering
van vetten. Hï advi eert een b aa ld v rm nging
daarvan m l andere grond taffen, zodat h t dan
r al v t kan w rd en gekwal ifi eerd.
D ho lad voor het v rtr kk n van bi -
cuit. "' rdt onder hel p r on I rde Id. Dat i
maar goed o k, want kort daarop komt het b cl
dat de nog voorradige chocolade aan de Ie erancier
moet worden teruggeleverd.
c h er Timm krïgt c n oproep 0111 in ( Dui te)
militaire dien t t gaan. V orl pi krijgt hij
e hter uit tel omdat hij in een leven middclenb -
drijf werkt. H ï heeft aan gek ndigd da t hij, al hï
wel in dien t 111 et, zal gaan de ert eren. De
b drïf leiding h ft al afg proken dan or zijn
gezin te zu llen zorgen. Timm zal toch po dig een
nieuwe oproep kunnen verwa hten. lleen al
men in en ' Krieg wichtig' bed rij werkt, kan men
vrï t Hing krijgen. Maa r om ' Krieg wi htig' te
word n, 111 et men rder o r de Duit \ ehrma
ht uitv er n. Pr bi m
de 1ee a Buitens iëteit
jnt ,va 1t e militair. De
d ur v ·t m en hetgeen de
man weiger Ti m er me b 1110 it rlaat
de Feldwebcl to de zaal en kan de vo r tel ling
doorgaan.
Het enige aard dat het b drïf h eft, wordt
gev rdcrd. Dankzij bemiddeling an burgcmet:.ter
Van Karnebeek kan het dier blïven.
1941
De directeur heke lt in zijn nicu1 jaar toe praak fel
het feit dat enkele vr uw lijke p r onccl led n
onta t hebben met Duit c mi lit airen. Dit i
gewaagd, omdat bekend i dat de hef van d
Hema in Dordre ht tot drie jaar gevangeni traf i
v r ordeeld omdat hij d mgang an zijn per -
n cl m I Duit e mi lit, ir n h ft v rb den.
In januari z rgen fel le or t en de verl roken
verbinding over de IJ cl er vo r dat vrouwel ijk
per oneel uit Hattem en Wezep niet naar Zwolle
kan komen. Ruim twintig mei ·c worden dan,
met toezi ht ond rgcbra ht in een I g taand
woning aan de Harm mccng kad .
In maa rt komt de icherh eitspolizei en i t en
g pr k met Hol hui j.en. D I uit r hebb n
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 95
11 111dekt dat er koekje met het p rtret van d
koningin worden vervaardigd. Dat wordt ui tge-
1 gd als Oranjepropaganda. De
Geheel li11ksj11ffro11w Helder. 111edeeigc1wrcsst’ 1•,111 liet bcdrijj; 111c1
11nnst /war prowmtielw11dcr D.j. vl11111s1c c. l’ierdc 1’n11 li11k 111c111J]i-011w C.A.
Fmny, e11e11ee11s prowm1ieho111/ster. 111slreck 1950. (P11rtirnlicrc collectie)
11-
102 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 Een geder/te 1’1111 tie
ovens, 0111srreeks 1950.
(Collectie \1ei/i11gl111is
‘De \loorstrnat’)
Het 11itlegge11 l’llll het
deeg, 0111srr<'ek · 1950.
(Collectie \1eili11gh11is
'De Voor tmat')
Timm krijgt voortdurend pr epen om zich bij de
Wchrma ·ht te melden. 1 ank zij allerlei uit luchten
en va l e dokter atte ten ont napt hij aan de
■ ■■■
Duit c greep. Maar hij krijgt het dan w er erg
moeilijk met andere in Zwolle woona htige Duiter.
Timm laat zich bijvoorbeeld nooit zien bij
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 103
11 · ·· ten, hij vlagt niet op Duit e
~ uurt zijn kinderen ni t naar de
nt taan vaak benauwde il uati
m te bewijzen dat Timm in een
'Krieg wichtige' fabriek werkt, ziet H lder zich in
,eptember to h g wangen m a, n \, ehrma
ht t gaan leveren. Deze lcvcranti rden z
veel m gelijk getraineerd.
Er wordt ge tolen. rote h e c lh d n boter
en uiker v rdwijnen, maar word n enige tijd lat r
in Kampen te k p aangeb d n. D leiding an
het bedrijf tra ht de enen die telen te etrappen.
om lukt dat. De dire ·teur dreigt met aangifte bij
de litie. Betrapt per one I vertrekt en gaat werken
bij de Duit bezetter of gaat in de zwarte han~
el. D t mming ij de 'blijver ' \ ordt hierdo r
lbominab 1: 'zï 7ien met led gen aan, d t zij, di
niet\ erken en zwarte hand I b drijven in én d, g
meer rdienen, dan zij, die in de bedrijven , erken
gedur nde een hele, eek'.
■ ■■■
Jannie . verzuimt vaak op het , rk te komen.
Door d bedrijf ar n door het arbeid bureau
wordt zij gekeurd, 'maar wij kunnen geen mei jt
meer mi en. anneer nog én mei je wegblijft,
zullen wï k t t ont lag van mann n moeten
overgaan en zullen zij vo r de Duit ers t , erk
, orden ge tcld. Dit moet tot iedere prij~ vermeden
w rden'.
Bij de ker tbijeenkom t v rzorgt hoofd nderwijzer
. Jonk rs weer het ker tverhaal.
Het is duidelijk dal de 1 idinggevenden al lang niet
meer alleen betrokken zijn bij de ,tbri age an
bi uitje . ia J ma en zïn onta t De r t worden
hand- en pandi n ten aan de illegaliteit verleend.
D a ountant van Held r, de heerT. oedemoed,
i hi r o k regelmatig bij betrokken. De
opvattingen an de bedrijf: leiding worden ook
uitgedragen naar het per neel. Bij orbe ki
tegenover de nieuwe mede, erk r Roelof . 1 na
enkele dagen klaagt deze dat h t werk hem niet
Koekjes op tie lopende
b11111/, omstreeks 1950.
( ollecrie \'eili11gl111is
'De \loorstmnt')
11-
104 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 De lvpe11rlc /111111/,
0111st rcch 1950. ( ,ollcctic
\lcili11g/111 i., De
\'oor tmat' )
bev, IL en hij vrij\,~llig naar uit land\ il. De he r
Timm verwijt hem dat hij van c n Ned rlander
een andere h uding had verwa ht!
1 ankzij een regering opdracht om chcep behuit
te lev ren, kan h t bedrijf vergunningen
krijgen om zonder bonnen warm et n van d ntralc
Keuken te krijgen, 'maar het per one l lu t
het niet '.
1944
Dit zal het m eilijk te jaar worden. e he r Hol -
huij en po rt in Lijn niell\ jaar toe μraak iedereen
aan m ol te houden en niet te twijfelen aan
de uiteindelijke overwinning.
mdat 1:r c nv rbod i inge teld 's nacht over
■ ■■■
traat t gaan, wordt er een nachtvergunning aangevraagd.
i\1anr d Leutnant teiner van het
bureau van de rt kom mandant weigert .lie af te
g en omdat, z al hij zegt, 'dcz alleen do r terroristen
worden aange raagd.'
Er w rden nu grotere hoeveelheden grondt
fö n do r per nee! leden ge tolen, waarop de
dir tcur t lcurg tcld pmerkt lat hij z niet verder
kan werken.
T ch wordt met Pa. en het per· neel c ntha, Id
p enige ne tj • paa br den een ei ...
2 april komt een koerier uit roningen met
de mededeling dat Jorna, die al erteg m oordiger
daar \ oona htig i bij een hui zoekin
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 105
11 gea rresteerd. Dire t , ordt er met mevr uw )oma
en ander n overlegd. Be lol n wordt te trachten
J ma tijden het transport naar kamp mersfoort
mede te delen dat hij in h ge mate zenuwpatiënt
i , op de rand van het krankzinn ige af en 'dat door
n gezorgd za l , ord n oor dokter attesten.'
Aldu wordt gehandeld. p 16 mei komt door tu -
nkom t van een S -man Jorna rij. Hij gaat
ogenblikk lijk verder met zijn verzetscontact n.
Timm krijgt bij de rt kom mandant bevel om
een militair uni form aa n te trekken. Hij protesteert
maar wordt al telefoni t bij het pomp tation
ng Le Werk ( chutzgruppe) geplaat t. Hij meldt
zich na drie dagen ziek en komt na val verklaringen
van dokter Dhont en een opname in het
ophia Ziekenhui , eer terug in het bedrijf.
ng t, illegaal werk, geheime b spreki ngen ten
huize an de familie Hand (van de firma Buisman)
tu en hooggeplaat te illegaal werkende
ederlander en " erkgc er en vakverenigi ngbetuurders
over d amenwerking na de oorlog, wel
f geen onta t n met onbetrouwbare 8-er ,
bez ek naan de Duit e in tantie om vergunningen
voor gr nd toffcn I t peuteren, t ed grotere
dief tallen uit de magazijnen; het i het beeld
an dat laat t oorlog jaa r.
Timm, die weer eens bij zijn landgenoten op
h t ma tje moet komen, wordt door de Fachberater
rmetz r ondervraagd. Deze rmetzer zegt
hem dal hij de overtu iging heeft dat de directeur
Hol huij en een' ranjc b I jewist' i .
Begin eptcml er, de dagen rond Dolle Din -
dag, d nkt iedereen dat de bevrijdi ng aan taande
i . Een moeilijke win ter zal nog komen.
Een 'be cherming ploeg', be taande uit zeven
per onecl I den, blijft nu dag en nacht in h t
bedrï f, elkaar daarbï te d aflos end. Op
bes heiden haal kan r zelf nog i t worden
•eprodu rd. Een ki ine ramp i het als op
23 ptember brand uitbreekt in het papiermagazijn.
nder meer 30.000 kilo meel gaa t verloren.
De spoon eg taking legt h t hele verkeer til,
D n Haag ei t total topzetting van de biscuitsfabri
age, de b maanvallcn nemen in hevigheid
toe, p r oneel vorderingen zijn aan de orde van
de dag, bï razzia' word n man nen opgepakt,
■ ■■■
later komt er een algemene opr ep dat alle mannen
tu en 17 en ;o ja, r zi h moeten melden,
iedereen probeert van de Duitse instanties vrij. tel lingen
te krijgen en 'op de Potgieter ingel I het
bureau van de B auftragte l heer t en zenuwpaniek.'
In november komen d e r te hongerto hten
uit het we ten van on land naar en lang Zwolle.
ok Helder pringt bij. Familie, vr ienden en relaties
worden zo goed mogelijk geholpen. 1 n het verlag
wordt nu open lijk over 'mofö nmeiden'
ge prok n. Zij hebben e n zeer arrogante houding
en worden vaak op taande voet ont lagen . Het
bedrijf van Tepc & o (confe tiefabrick ), dat stilgezet
i 'I vert ons ook nog een aantal mei je. op,
maar zij zijn al van h tzelfde g halte en di er e
ontslagen vallen nog, zodat er \ einig van overblijft'.
H t personeel wordt ingezet om ' om wel 20
kilometer buiten de tad' op lapje grond gro nte
en aardappelen te nijden en te rooien en er wordt
dan in de fabriek geko kt. at aardappel n rooien
i overig n niet ongevaarlijk, omdat men een
paar maal midden tussen bommen droppende
vl iegtuigen komt te zi ten. Deze olk tuintje. ligg
n vaak dicht bij poorlijnen en p orwegovergangen
zijn een gevaarl ijk mikpunt.
Er wordt nog teed veel gedaan voor het per oneel.
Ze krijgen regelmatig extra levensmiddelen
en zelfs versnaperingen. Aan vrouwelijk pers neel
worden kou en uitgereikt , 'al mede aan de
fabrieksmei je witte werk horten, gefabri cerd
uit linnen zakjes. Onder de mannen werden 30
overall verdeeld en de overigen kregen wi tte ·a. je
·, eveneen uit linnen zakje .' let ker t krijg n
ze een pakket met ondermeer jam, laolie, su iker,
koffie ·urrogaat en bloem. Met fee ·tdagen worden
er nog teeds bij en komsten georganiseerd. Ik lee.
dat er met ker t weer een gezamenlijke maaltijd
(boerenkool met , or tl wordt bereid, mcne r
Jonker draagt voor (' hij spreekt over Ere zï od')
en er worden grammofoonplaten met k r tlicderen
g draaid.
Jorna komt met een bedrag van f 1 0.000 op
de proppen. Da t is afkomstig van de pa gearre -
teerde betaalmeester van de stak nde po n cg-
11-
106 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 Directe11r }. f-lolslwijse11
met zij11 gczi11 op tie
bi1111e11pliwts w111 de
fabriek, op weg 11a11r rle
vieri11g l'n11 een 25 -jnrig
l111welijksfeest.
Omstreeks 1946. ( Pnrti rnliere
collectie)
men en en ook voor hen be temd. Deze betaalh
onvrider an pr uratieh uder
rdt in de fabri k verborg
n.
1945
'De eer t m, rinden van dit ·a, r zijn een ware hel'.
Zo b gint het ver lag over het laat te o rl g jaar.
De d rtr kker , eva ué' en zieken word n
z cel m gclïk geholpen. De fobrikanten lub
v rgadcrt t\ cc ke r per maand m de m eilïkhedcn
van de dag met elkaar te be preken. r rijden
0111 . n g in de nacht auto' naar het we ten van
het land ( pc ialc toe temming van de uit e
instantie ·), maar de be cherming ploeg kan en
durft niet te Japen totdat de auto' weer eilig en
■ ■■■
\ el in Zwolle terug zijn. Later blijkt dit ook niet
meer mogelijk. riarna kan men, in ov rleg met de
v ed elc mmi ·ari, , een hip krijg n. 1ct een
lading van 50.000 kg kan hierme w lli ht naar
m t rdam, orden gevar n.
Timm I rdt în i bruari w er pgero p n
voor militaire dienst. ' r i nu geen ontkomen
m r aan'. Timm moet zi h meld n in Berlijn. De
leiding van Helder be li t nu dat het tijd i voor
Timm om nder te duiken. Het h efr cel oeten
in de aarde. Er raat: ' Het val c per con bewij ,
dal hem ver trekt zou worden cl r zijn buurman
R malen k mt niet p tijd af en daar m meldt
hï zi h bij alle Duit e in tantie normaal, al of hij
naar Berlijn gaat, laat zijn pa op het tation
af tempelen en ertrekt na de verjaardag van 1ijn
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 107
11 vr uw per nel naar rn lt:rdam. De volgende
morgen krijgen wij b ri hl, dat hij daar g ed is
aangekomen en d r de he r \ .H. \ ellmann
wordl ndcrgcbra hl. 1 ntu en heeft de he r hri
Huibert [een vertet mani h t valse persoonsbe-
1 ij in be, erking n rn ·. Fraaij gaat 6 maart des
na hl mei een au to naar m terdam met het vale
per on bewij en de ingrediënl n om d vingerafdruk
van den heer Timm aarop aan t br ngcn.
Zij k cri na drie dagen van panning behouden
terug.'
■ ■■■
r volgen n ge n p arm il ijk w ken, maar eindelijk
'w dan de b vrijding daar'. p 14 april
lo en de eer te anad z. n d r de lad. 'Er h efde
geen hol d or onze be hcrming ·plo g te
w rden gelo t. '
Na enkele dagen b gint men te dcnk1.:n aan het
hervatten van de werkzaamhcd n maar ee r l
wordt er een geweldige b vrijding uif ~ tom
gezel o r hel gebel per neel met de ille ,, Ie
mede, erker . ·en ellenl,mg gedi hl wordt er
opgezegd, waarbij aan de he r l lol huï en een
cadeau , ordt o erhandigd. De dire leur wordt
I let rn111plex ,,n,, De
7.wolsd1c Bisrnitsfnbrid
1•oorhec11 E.
I fcltlcr ✓--. ·o, gcle~e11
111sse11 de Hoogst milt en
de Bccstc11111arkt, tcgc11 -
wovrdig Hnr111 111cc11 -
gcknde, 19r. a de
liq11itlmic 1•1111 het
l1edrij[i1119:6, betrok
::cepfnbrick De Fenix
/iet complex. ( it:' 11d
Zwol/• ,,m,11it de /11cht )
11-
108 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 geprezen voor zijn inzet. Hij wist toch ook in de
meest m eilijke tijd n voor zijn per oneel nog wel
iets uit te delen:
'Al ppa nd man en vader
wa en bleef u altijd heer,
toch keek u met argu ogen
wel op dam sbenen neer
En wat u dan con tateerd
Bleek later uit het fei t,
Al in zo n ge chenkpakket voor 't meisje
Een paar kousen lag ge preid.
f en chort, hoe u er aan kwam
een die daar ooit achter kwam.
oor de mannen, 0112 bakker
H bt u ja je geer ëerd ,
Die uit doodg \Vone meelzak
K urig zijn g fabr iceerd.'
Het dri blad zijden lange gedicht eindigt m t de
zinnen:
'Onze feest reugd gaat b ginnen
Onder rood-wit-blauwe kleur
Leve 't Vor tenhui Oranje!
Leve onze irecteur!'
Epiloog
)oma, accountant oedemoed en de verzet man
De Groot h bb n nog geruime tijd functies waargenomen
bij de Binnenlandse Strijdkrachten. De
heer Holshuijs n heeft zich daarvan na korte tijd
t ruggetrokk n, omdat de werkzaamheden van
het edrijf dit vorderd n.
De heer Timm kon (met speciale opdracht van
de commandant van de B ) uit Amsterdam naar
Zwolle t rugkeren.
p 17 juli 1945 erkende de burgemee ter van
Zwolle, jhr. mr. M.P.M. van Karnebeek, de houding
van de heer J. Hol huijsen door hem te
benoemen als vert rouwensman voor de amentelling
van d tijdelijke g meenteraad.
Het gel 1pte do ument, waarop dit artikel gebaseerd
i , omvat 5 pagina's en is gedateerd 1945'i.946. liet
i voorzien van de volgende verantwoording: ' il
het hierna volgende ver lag zal blijken op welke wij -
■ ■■■
ze verzet werd geplee •d door Direct uren B dryf -
taf an d .V. Zwol chc Biscuit fabriek v.h. E.
Helder o· o., Zwolle. in amenwerking met illegaal-
werkenden en ondergrond trydorgani atie
te Zwolle. Zij verkla ren, dal het er lag, amcngcteld
uil aantekeningen in age nda' , ex erpten uit
corre pondentie, overzichten v, n be preki ng n en
handelin ge n, ge ·n aan praak mag maken op volledigheid,
maar de feiten naar waarheid weergeeft.
1 etekend:I J. Hol huijsen, Directeur later groep -
commandant .G. District 1 , .13 .. ; .). Munt tegc,
procurati houder; G.A. Fraay, pro uratiehoud -
tcr; Aug. Timm, bedry~ - en fabrikatiechef; Ii.
oedcm d, Accountant te Zwolle later hef taf
Binnenland ·e trijdkra ht,·n, Gewc t ve rijs cl; J.J.
Jorna, Agent Reinder ' liefabri ken en .V. Zwolche
Bi cuit fabriek voor roningen, rente en
Twente. La ter Staf- fficier b.h. Troepen omman do
Binnenland e trydkrach ten.'
l et document bevindt zi h in het bezit van de fami lie
Hol huij en.
Met dank aan d~ heren J.Th. 1-1 H1uij en te Zwolle,
Dr. . Holshuij n te Wageningen en mevrouw E.
tu u rrna n-li olslrn ijsen te Numansdorp.
Daarnaasl b n ik de heer P. Timmerman va n het
Veilinghuis 'De o r traal ' zeer erkentelijk voor
het in bruikleen geven van twaalf foto ' .
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 109
11 Godemiche
Wit is een godemi he? Tot voor kort wi t
k het ook niet, maar een godemiche i.
een dildo, een kun tpeni . \r\ aarom er
hier aandacht aan wordt be teed, i omdat er enige
tïd geleden bij opgravingen in het entrum an
Zwolle twee hou ten kun q eni en werden gevonden.
Ze I aren zo gemaakt dat er door middel van
een eenvoudig me hani me z lf mee ge. poten
kon worden: ar flC1 111ila 11(1furne. Een van de problemen
, a cl inte rpretatie van het voorwerp.
Wa het een medi h in trument dat gebruikt
werd al anti on ep tiem idd el, ofwa het een eroti
h hulpmiddel voor vrouwen. 1 Wel haa t zeker
werden de beide dildo's voor dat laa t te doel
gebruikt, zoal met een a·rntal voorbeelden aan nemelijk
te maken i~.
Onder de toonbank
De Fran man i ola, horier , a een z venti nel
-e uw e hrijver van croti che verhalen en
·ek u Ie vo rlichting. nder het p eud niem
J hanne M ur iu publiceerde hij zijn Eleg(l/1/iae
/(lfi11i s r111011i, ( maakvolle Latijn e ge prekken).
In dit boek i e n prentje afgebeeld waarop dri
de -1ig gekled vro u1 en en één man in e n winkel
op het punt ·taan e n dildo te kopen. Aan een
rekje hangen de in fo r formaat nagemaakte mannelijke
edele delen te koop. Tw e mannen zijn
aan een tafel bezig m t de pr du ti van nieuwe
exemplaren.1
In d praktijk zal hete hter niet z makkelijk
zïn gewec. t 70'11 wink I t vin n, de voor telling
i lic tie. v at niet weg neemt dat dildo' inderdaad
te koop wa ren, onder de toonbank of van
een rondreizende kramer. Zo iemand wa de
jood e mar kramer latthijs Modechai ohen.
l li j , erd in 1768 in Holland opgepa kt met ondoom
, dildo' en pornograli he boekje in zijn
mar"3
■ ■■■
Ook ov r het gebruik is wel iets bekend. ontantijn
Huygens junior wa de e retari an
koning- tadhouder illem lil en hield een dagboek
bij over het hofleven. Hij noteerde ook d in
mloop zijnde roddel over de ero ti he e ·c.1padc
van per,onen in hofkringen. Een zo'n verhaal
i dat een kamerheer bij i mand een 'godcmiche'
had gekocht I aarna hij naar ene Babbe was
gegaan en daar het ge al in de kou van een hol'r
had ge t ken. Het wa een duidelijke ven ijzing
naar ge lacht gemeen hap. Een ander verhaal
betrof Jacoba van Beun in gen, de e htgenote van
de waanzinnig geworden Am ·terdam c burgemee
ter oenraad van Beuningen. azijn op !ui ting
in een ge ti ht h.id Ja oba een rclat ie met een
andere VTouw en men vertelde hierover 'dat men
tot Jacoba ergcn in een hoek een godemi he an
wa g vonden zouden hebben, haar beide h ben d
ged iend'.
Jean Streng
Ajbeclrli11g 11a11 ec11 fic -
1ie1'c rlildowi11kcl. Titelplaat
va11 clc 'Elcgr111tiae
ln ti11i ser111011is'
(s11wnkvolle I.nrij11se
~e~prckke11 ), er1111oor/
icl,ti11gsboekje rlnt de
ze11c11 t ie11rlc-ce1111'$C
Fm11se sc/1rïver icolas
/ioricr 011rler het psc11 -
r/011ic111 /o/1111111es
\lrnrsi11s p11blicccrrle.
( it: //. 1. D11p11is,
red., F.e11 kind mu/er het
li11r1, A111stcrdn111198 ).
11-
110 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 De rwee i11 Zwolle
gevo11dc11 z ven I ie11deee11111sr
lio11te11 k1111stpe11isse11,
de een 22, -
cm, de n11der 14, - c111
ln11g. ( ollec1ie J ie11s1
tndsorcheologi Zwolle)
Ook in d burle ke literatuur ver cheen de dild
. In het boek De door/11chtige daden w 111 fn11
tront taan enkele di htregcl di op zo'n te
Zw Il gevonden godemiche duiden:
' ·oei juffrouw, zulk een ding.
't veroorzaakt mï een hrik!
Een gla an rm al een goede dauderik.
an a hter n to ge hroefd,
ge uld met warm wat r.
Foei, laat dat vuile ding v r
't on netje en de Mat r'
Het I o rd 'daud rik' i onduidelijk en kan verwijz
n naar da uw, naa r een ver tui ver. Maar dui d
lijk is da t de volgende opmerking in Oe11
Lncce11de11 /\poll over hetzelfde voon erp gaat:
'1 laar daar lag n heen ding dat ik m chaam te
melden. Dat zy gebruiken, o van achter al van
veur'.5
Ter , an ulling nog enige voorbeelden uit
Eng land. De beroemde dichter van eroti a John
V\ il mot, earl of Roche ter, chreef in 167 een
gedicht onder de titel ' ignor Dildoe'. e aa nleidi
ng vo r het gedicht was o erigen de verb ran ding
van een la ling ge onfi queerde dildo' door
de Engel e douane.6
■ ■■■
'Only big ones'
an d markt war n ze daarmee natuurlijk niet
verdwenen. Een Fran man die in 1713- 14 h t L ndense
t. )ame Park bezo ht, zag daar rouw n
met manden v I poppen I aar veel vra, g naar wa .
Iedere pop bleek uit een aangeklede' ylind r' van
'about six inche long and one in h wide' te
be taan. e gret ig koop ter I n ten vooral
'only big one '.
1 n 1722 ver heen in navolging an R he ter
een anoniem gedicht onder d tit 1: Honsienr
Thi11g's origin: or eignor D---o's Adwt11t11res in
Britni11. H t apparaat ziet er al olgt uit:
'The engine doe come up so near to ature,
an pout so pi a ing, bet, ixt Wind and Water,
Warm mild, or any other Liquid ofter,
low as they plea e, or, ifth y pica, mu h fa ter'
D v rd re avonturen van eignor Dild bij zowel
al oude vrouwen, bij lesbiënn , inkel ierler
n hofkringen I aren tegen betaling an ' ixp
n e a pi ce' te lezen. e dildo eindigde zïn
bestaan bij 'some old maids, who njoy it ompany
in ecrecy'.7
Tweeërlei ui tleg
Terug naar cd rland in de tïd and Republi ek.
ubbelzi nnigh id wa in de lit ra tuur een ge liefd
spel, want g lukkig wa niet iedereen zo braaf als
een predikant w I zou \ en en. De methode is eenvoudig:
men chrijft i t op dat v or tl eeërlei uit leg
vatbaar i . In de regel verbergt een on huldig
lïk nde tek t een eroti, che betekeni . anr het
kan ook ander om, zoal uit het v lgende onnet
blijkt dat in en in 1624 uitgegeven bundel met
roti che raad els werd afgedrukt:
' 1 ick my gis teren wa buyten ging ve rtr d n /
ach i k bezijden\ cch een do hr r wonder oet
an aen i ht vriendelij k / en vrolï k van gcm t /
Do reen vermaeckl ij k wer k bei eghcn
al haer leden.
Nu de dsc gant h van n een · beur
wijt opge pleten
En dan n half van een / daer na al. 1 onder gam
loot zij e I d rom o di ht b een en gam /
Dat ghy no h h uren accht /
noch dat het was gereten:
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 111
11 Daer na greep y e n ding i kweet niet hoe het heet
Do h was het lang twclck y sta ch in de elve pleet/
M t groo te gauwichcyt wi tin n uyt te douwen.
Daer na haer roerende met haer gheheelc lijf/
tiet s 'tof ach tien wc hen tro k tot haer o tijf /
Dat licht bl ck dat y was van
ul ken I erck I houwen'.
Het i in dit erotis h gekleurde gedicht niet zo
moeilijk in te zien I at er met het lange ding
bedoeld wordt, al pretend crt de dichter - o ancta
impli ita - de naam niet te I eten. En dat is
eige nl ijk ook I el weer grappig, want dit onnet is
crmoed lijk het eer te gedicht in de ederlandse
taal met e nv n ïzing naar een dildo.
1laar, zoal · gezegd, de cl u van dit onnet i
dat er i I on huldig wordt bedoeld. Maar wat?
o r de I enmalige lezer wa de weg naar de ware
betekeni d r midd Ivan een toegevo gd prent'e
duidelïk gem, akt. laar u - intell igente lezer - zu lt
dat nu zelf moeten uitzoeken. oeilijk i deoplo -
sing niet voor I ie d · lit ratuur in de noot raadpleegt
of de oplo ing die daar gegc en wordt.
Noten
1. t-.1. Klomp, 'Een beerput vol erras ingen op het Eiland',
in: 11. Ic is, Zwolle 011dergro11ds. Ze"e" blik-
1•a11ger 1•m1 nrd1cologisc/1e ,,011rls1e11 i11 z,vol/e, ZwolIe
z.'., 11 -120.
2. D.J. Noordam, 'Lu t la t en plezier: vi.-r eeuwen
,ck ualiteit in Nederland', in: H. 1. Dupui e.a.
(red. ), Een ki11d onder het l11w, Am lcrdam 1987,
127- t70, hier 14·.
3. W. \ . 1\l ijnhard t, ' Poli1 i and pornography in the
cwntccnth - and eightccnth- cntury Dutch Rcpu blic',
in: L. Hunt (cd.), Tl,e i11ve11 tio11 of pomogrn phy.
bscc11ity mul thl' origi11 of 111odemiry, 1500-
1 oo, cw York 1996. 283-300, 390-394, hier 297
en 394.
4. R. Dekker, 'De rafelrand va n het z nti nde-eeuwc
h nc:vcn in h,·t da •bock van Con tantijn Huygen
. Roddel en eks', in: Mededeli 11ge11 vn11 de tichti11g
Jacob Cm11po \ \ ryenmm 13 (2000), 133- 145,
hier 13 en 14-•
5. 1. Leeman., Het woord i nn11 de 011derkn 111. Rndicnle
idcei!11 il/ ederln 11dse pomogrnfiscl,e ro111m1s 1670-
1700, 1 ijmcgen ] 2002, 195. 33-l 11001 87.
■ ■■■
6. reene, Lord Rorhester's l011kq bci11g a lifc of
jol,11 Wi/11101, sccoll(/ En rl of Rochcster, Lo ndon 1974,
123.
7. P. Wagncr, Eros revivcd. Erotirn of 1/,e E11 /igl111'11•
111e111 i11 E11gln11rl {lllr/ A111 cricn, London 19 8. 27-30.
8. D. Coignaeu, 'Een " ieuw nederdu •t, h g.-di ch1
ende raed el'", in: 1-1. Duits e.a (red. ), Kli11ke1ul boeket.
111dies over re11nissa11ces111111e1tc11 l'Oor \f11rijke
pies, Hi lver um 1994, 93-98. (Hel gedicht bchrijft
een weefgetouw).
11-
112 | jrg. 21 - nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 L die an Dijk
Detail vn11 /,et ·cl,i/derij
'De kwnkznil'l'r \lflll
Jn11 teen. Em gnj11-
ze11d jongctjc lw11d1 een
zogennnmrle 1•ro11111e11 -
sp11i1 i11 zij11 hn11de11.
( ollect ie I u-e11111
Boy111n11 11n11 Bc1111i11-
ge11 )
■ ■■■
Speeltje of voorbehoedsmiddel?
Het zeventiend -e uwe houten voorwerp
dat in 1997 - am n m t een iet tili ti hcr
exemplaar - in een beerput op het
iland in Zwoll w rd gevonden, h ft d vorm
van een natuurg trouw weerge0 even mannelijk
ge. la hts rgaan. Beide voon erpcn zijn al weer
enkele jaren geëxposeerd in de tcnto n t lling
'Z\ llc ndcrgrond ' in de kelder van her t d -
lijk ~lus um Z\ olie.
In het artikel ' odemi he' van J an tren"
\ ordi de fun ti ' ervan ged uid al e n dildo (lie
afbeeldi ng bij dat artikel ). tr ng ven ij t hierbij
naar teksten en afbeeldingen. H t klinkt heel aannemelijk.
De archeologen die aan de Zwol e
opgra ing hebben ge\ rkt, zijn het met deze
in tcrpr tatie echter niet een . Zij h uden het op
een vr uw n puit. 1
Een vr uwen puit\ erd gebruikt om de agina
te poelen na de ge la ht daad. !en da ht dat het
werkte al en rbchoed middel. D r middel
van een zuiger tang kon men vloei t f in d
hacht zuigen. D z I ei t f werd dan in d va gi
na uitgesp t n. De ar heologen da hten aan vankelijk
k dat het 111 een peeltje r lwa -
·enen gin,. ollcg. ' in het land bra htcn hen op
andere geda hten. Medewerker van tvlu cum
Boerh, ve in Leiden en van lu eum B man van
Beuningen in R tt rdom zijn van mening dat het
om een medi h' in trument gaa t, 11 vrou\ enpuit.
Zij erwijzen daarbij ndermccr naar een
hil erij an Jan teen •ctiteld l c k111<1kzn!J1cr, dat
zi h in het R tterdam mu cum bevindt. Hierop
i n bedlegerige dame te zien die bezoek krijgt
van haar minna, r \"CrkJccd als dokter. Een o k p
het childerij afgebeeld grï 112 nd j ngetje h udt
in zij n hand en v rwerp: een vr uwen puit. en
verwijzing n ar de am ureuze bedoeling n van de
bezoeker. Dit v orwerp h eft e hter een enig zin
andere v rm dan de 2' 1 ar he logi he nd -
ten.
Zou het niet mog lijk zijn dat een voon crp zo,!
op het Eiland i ge nden in d lo p van d' tijd
opt\ cc v r hillende manieren gebrui kt i ?
oot
1. M. Klomp, ' Een beerput vol verras ingen op het Ei land
', in: 11. lcvis, Zwollt 011dergro11tl . Z,·ve11 b/ik l'r111gers
l'/111 nrc/1eologischc 110111/sti:11 i 11 7.wolle,
Zwolle z.j., 118- 120.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 - nr. 3 | 113
11 ■ ■■■
111 jaar huwelijken in Zwolle en Zwollerkerspel
Project digitalisering Zwolse huwelijksakten
Zwolle heeft een rijke ge chiedeni . De me t
ta tbare bewijz n daar an zijn natuurlijk de
in het oude entrum aanwezige monumenten:
de k rk n, de as enpoort en al die andere
gebouwen die on dagelijk · met het verleden confront
ren. la, r de igenlijke kern van d Zwol e
g hiedeni wortelt ni t alleen in die prachtige
monumenten die er een onderdeel van zijn. De
k rn an de Zwol e ge chiedenis wordt alJereer t
gevormd door de generatie van ZwolJenaren zèlf,
die deze ge hicdeni bewust en m ook onbedoeld
hebben vormgegeven en die door de eeuwen
heen g zamenlijk het alledaag e leven en de
ontwikkeling v:111 hun stad h bben bepaald. En
daarbij ho ven we dan niet all en te denken aan
beroemd stadgenoten zoa l Thorbecke, maar
evenzeer aan de m id die rijtuigen repareerde, de
dam die ' zondag in hun keurig te jurk naar de
kerk >ing n, de bakker di Zwollenaartje bakten,
de mee ter op de holen, de jongens die op straat
li p n te tollen, d dien tmei je die kleedjes uitklopten
en wie al niet meer.
D geschiedeni van Zwolle i dan ook niet
alleen de ge hied ni van een stad, maar in veel
br dere en teg lijk v el pe ifickere zin ook de
ge hiedcni van en gemeen hap en van al de
individuele Zwollenaren die o il (langer of korter
gel den) an die gemeen chap deel hebben uitgemaakt.
oor menigeen van on kan het ook een
stukje eigen, p r oonlijke geschieden is zij n, in die
zin , aar het wellicht de ge hi deni van onze
eigen groot- of ovcrgr otouder betreft.
listori h beef i niet iet wat iedereen dagelijks
bezig houdt, maar de ge hiedenis van de eigen
omgeving n zeker ook de igen familieg chiedeni
i oor bijna i der .en interessant en vaak de
m ite van het uitpluizen waard. aar behalve
voor genealogen kan het ook voor beroepshi toriei
van belang zijn om re ht treek toegang te hebben
tot gegeven van de burgerlijke tand uit rocger
tijden.
Virtuele toegang
Om aan al deze nieuw gi righeid teg moet te
komen en die eventueel zelf te voeden, i r een
vi rtuele toegang op deze informatie gekomen.
ver een periode van 111 jaar ( 1 11 tol 1922) zijn de
regi ter van alle Zwol e huwelijken, met alle bïbehorende
per 0011 gegevens, nu n, t .laan c p
internet via de ite van het Hi torisch cn trum
verijssel, ww,v.historis hcentrumoverijssel.nl.
Niet langer ho ft er moeizaam in tapel oude
handgeschreven akten te worden gezo ht: gebru iker
kunnen nu impelweg een naam inv eren en
krijgen dan direct de re uitaten te zi n.
Wat valt er zoal te vind n in deze informatie?
elk beeld kunnen we van z, ol ie krijgen wan neer
we deze gegevens bekijken?
In Zwolle werden in deze 111 jaren bijna 24.000
huwelijken ge loten. Daartu sen zitten bek nd
en onbekende namen. Zo zien we dat ugu tu ·
D rk Daendel , zoon van de bekend Hatt mer
patri t Herman illem, in 1 35 trouwde met
Maria al lé; zijn beroep wa · t en a i, tent-re ident
in ederland -1 ndië. In 1 42 trom de de
broer van de bekend liberale politicu Thorbecke;
hun vader was koopman. Dat mei je namen
vaak afgeleid w rden van jongen namen blijkt uit
de naam van d kleindochter van de Zwol e dichter
Rhijnvi Feith: Rhijnvi a F ith.
ommige familie zijn zeer beroepsva 1. Zo
war n familieleden van d huidige bakker ind –
boom ook al bakker in h t begin van de negen tiende
eeuw. aander komen \ e al in 1843 tegen
al boekverkoper; ook in 1 79 \ erd van een telg uit
dit ge lacht vermeld dat hï boekhandelaar van
beroepwa ·.
Margriet oordman
11-
114 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 il de huw lijk r gi ter valt ook af te leiden
dat ommige men en niet veel geluk in het huwelijk
vonden. Des ciali tische politicu Henk neevliet
trouwde twee maal in Zwolle en beide keren
werd het huwelïk weer ontbonden. Zijn eer te
huw lijk duurde erg kort; van 1906 tot 1907. Zijn
tw ede huwelijk loot hij in 1909 en dit hield vijftien
jaar to nd.
Juliaan Lodewijk van ahuij , zoon van de
Zwol ·e burgemee ter\ .C.T. van ahuijs, trouwde
in 1892 met Henriette Ampt. Ju liaan wa toen
2 ja, r ud en zelf ook al burgemeester. fu liaan
vader wa zeer lang burgemeester an Zwolle; van
1867 lot 1897. et als zijn opvolger, 1 aac Anton i
van Roijen. Deze wa van 1897 tot 1933 burgemeester
van Zwolle. an Roijen wa getrouwd in
r ning n. Zijn huwelijksgegeven kunnen we
vinden via de landelijke Genlia web ite,
www.genlias.n l. Op deze ite worden ook de digitale
indexen op de burgerlijke stand van het H i tori
ch en trum verij scl ondergebracht. Hoewel
nog niet alle gege cns daar be chikbaar zijn, kan
er voor z, olie al wel ook van deze zoekpagina’s
gebruik gemaakt worden. Terug naar an Roijen .
In de Zwol e huwelijk gegc ens komt hij voor al
vader van een bruid in 1912, v, neen bruidegom in
191 – en van een bruid in 1916. Zijn twee dochters
trouwden met twee broer De os van teen wijk.
Het i du leuk gra duinen op deze ite. Voer
willekeurig een naam in die j bijvoorb eld tegenkom
t in een str::iatnaam, zoal Thorbeck , Rhijn vi
Feith Hille aerthé en je vindt meestal wel wat
informatie. f probeer bekende namen zoals
Brood, \ aa nder , \ i pelw ij. Voor g n alog n
die geri ht op zoek zijn i en bez kje aan d it
vaak vruchtbaar en veel makk lijk r dan het doorplo
gen van akten of microfiches.
Databa e
Maar er i nog me r mogelijk. Dankzij het feit dat
de gegc cns uit de akten nu in een database taan
kunnen er allerlei vragen gesteld worden die eenvoudig
zijn te beantwoorden. ok onderzoekers
z al bij oorbeeld sociaal demografen, kunnen
deze gegevens prima gebruiken. Deze database
kan nu op het H geraadpleegd worden. In de
toekom t kan dat ook thuis, de gege ens zu llen op
■ ■■■
D-rom be chikbaar komen. \ or de indi c
overlijden 1811-1932 van vc rij el i dat al
geb urd, d z zijn t koop bij het HCO
m aan r geven , at all maal m t d ze databa
e mogelijk is tellen we een aantal vragen,
zoals: hoe oud was de jong te Zwolse bruid, de
jongste bruidegom?
\ at wa de mee t voorkom nd rnaam
di hier in d ze periode werd g bruikt?
Welke bero pen werden er vaak ui tgeoefend,
welke wa ren zeldzaam?
\t’lel, de jongste bruid in dez 111 ·aar wa 15 jaar
oud, de jong te bruidegom was 18 jaar. e oud te
bruid wa 7 jaar, de oudste bruidegom wa 77 jaar
oud. Het lijkt er du op dat vrou, en in z, lle eerder
begonnen met het huwelijk en er ook langer
mee doorgingen.
De oud te bruid was de 87-jarige Gerdina E –
ke . Zij was, eduwe van Berend o tmeijer, die in
1828 in \ ijhe, a overleden. erdina hertrouwde
elf jaar later, in 1839, met de 70-ja rige orneli van
der een. Zij was echter niet in laa t haar, oning
te verlaten vanwege lichaam.gebreken. it volgens
een chriftel ijk attest van haar art , dokter
chaepman. Daarom werd hel huwelijk in de
woning van de bruid voltrokken, op de M Ik markt
in e n kelder onder h t hui van d I rio ier
lbert van Sa nt 11. erdina kon d akte niet
tekenen, mdat ze nooit had Ier n hrijv n. algen
d ov rlijd nsdataba e o cri cd crdina in
t843. Zij heeft dus nog ruim ier jaar, nau we
hopen, n gelukkig huw lijk gehad.
Het gro t te leeftijd er hil tu n de bruid
en d bruidegom bedroeg -1 jaar. De bruidegom
was 76 jaar oud en de bruid 2- jaar. De bruidegom
was Bernardu Hermannus Bauer, g boren p
23 augu tu 1 01 in Zwolle, koopman, en wonende
aan de Diezerstraat. De bruid, Maria W. E. H. .
Fahl kwam uit Dortmund. Haar ader, riedri h
Arnold Fahle \ as daar bankd ire leur. Hij was
56 jaar oud, t, in tig jaar jonger dan zijn hoon zoon.
Het huwelijk, dat in Dortmund wa ge loten,
werd in Zwolle inge clireven bij huwelijk akte
van 6 juli 1877. at zou zo’n meisje bezield hebben?
Ander. om, een oudere bruid met e n jongere
bruidegom komt ook voor. 1 n 1817 trouwde een
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 21 – nr. 3 | 115
11 Ja, ik wil
111 jaar Overijs else huwelijksakten
Familiege. hiede11i stnnt meer dn,1 ooit i11 de
beln11gste//i11 . Veel 111e11 e11 zijn op zoek naar ee11
b eld vn11 het I ven vn11 011z vooro11ders. Wnt dat
betreft eldt: eschiede11i leeft!
1n dez 1re11d hoort dit l11clitige boekje over
v rijs I e vooro11d rs i11 de vor111 va11 1111ekdotes
afkom ti 11it d iluwelijksnkt 11 vnn de burgerlijke
stnnd 111s en 1 11 e11 1922. Het boekj kwam tot
tnnd met het vrij111illig rtenm van het digitaliseri11gproje
t burgerlijke tand en znl medio 2005
verscliij11en.
led re 11 heeft te 111ake11 111e1 d b11rgerlijk sta11d.
eboorten, terfge1 allen en hu111elijke11 worde11
hier geregistre rd. Dnt i nl zo vanaf 1 11 toen in
Overijssel zonls in de meeste ederla11d e provin –
ie de b11rgerlijke stnnd werd i11 evo rd als gevolg
vn11 d i1,Jijvi11g van derln11d bij ‘1 t Franse keizerrijk
van apoleo11 Bo11apnrte. Met in nng va11 f
maart J 11 werde11 de Franse wett 11 t 11 aanzien
va11 de registratie vn11 geboort 11 ‘111welijken en
overlijd 11s van kra ht. fo elke gemeente zou de
re istrntie worde11 bijgeho11de11 door de ambtenaar
van de b11r erlijke stand. De Frnn en waren in L 1
111eer vertrokk 11, 111anr de door hen ingevoerde wij ze
vn,1 be110/ki11g registrnti is tol op de dag vnn
vandaag gehnndhnnfd.
11/ru111 v rij el is i11 mei 2000
b go1111e11 111e1 de infon11ntie uit d huwelijksnkten
vn11 de burgerlijke sta11d in te voere11 in een rlntnbae,
t II ind d ze gegevens 011/i11e beschikbaar te
steil 11. 111 het najnnr vn,1 2004 i het project afgero11d.
Ho11derdelf janr l1111velijksnkte11 in Overijssel
zijn voor ieder op elk gewenst tijdstip te rand plegen.
In d period 1811 tot 1922 werden i11 verijssel
220.600 huwelijke,, g lo1e11. Een team enthousiast
vrij111illi rs 1,eeft deze lwwelijksnkte11 in vi r
jnnr v rwerkt. Er werd in verschillende Overijssel e
gemee111e11 gewerkt. In/, t H i11 Zwolle werkten
de meeste vrijwilligers. 111 de g 111ee11tenr hieven
van Ens h de, 11e11ter, Kn111pe11 e11 i11 dege111een-
■ ■■■
tehuizen vnn tee111vijk, Rijs en, 1, ierde11 en
Twe111ernnd wnre11 ook vrij1villi ersten111s nctief
Ged11rende liet project zij11 de 111eest opmerkelijke
akten verzameld. an deze verza111eli11g i ee11
selectie gemnnkt, die in dit boekj t vinden i . De
teksten worden geïll11streerd met stukjes vnn de
huwelijksakten. Het doel vnn het boekje is dnn ook
vermnnk. Mnnr zek r geen leedvermnnk. W willen
grapp ige, mnrknnte en ontro rend infor111nti die
verbor e11 zit i11 de akten dele11 met ee11 roter
groep. H t laat iets zi II van het verf de11 vn11 onz
voorouders, i11 ee11 a11rler tijd, die we 11iet 11iL l11itend
111et onz h dendnagse ogen 111oeten bezie11,
mnnr di hi r zichtbaar en tastbanr wordt.
. ,. , , .
, ~
(
. . , ,
pr ,/. –
‘
. ,., . )r • ‘ :~ .
I
. -~
•,/ / r t_,1t,,,,:_..f JL ~ ~/-;/4’#-11 i
>
, > .., , . ..,
r C y ,
. ( . ·-
11-
116 | jrg. 21 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
11 bruid van 61 jaar met een man an 32 jaa r; een Ie ftijd
verschil van 29 jaar. De bruid was w duwe van
1icolaas ter Meuten, die was overleden op 21 juni
1816. Ze heette Maria A1111a van Berkum en trouwde
op 30 oktober 1817 met Hendri us Bakker.
De 111 e t gebrui kte voornamen waren voor
1nanncn Johannes, voor vrouwen Johanna. e
top-3 beroepen voor mannen waren: arbeid r,
landbouwer en timmerman. Bij de vrouwen was
het groot te deel, 67 procent zonder beroep. Dat
verbaa t niet. D meest voorkomende vromvel ijke
beroepen vormden: dien tboden (circa 25 proen
t) en op grote afstand naai ters ( irca 3 procen
t).
Er wordt maar één kro ghoud ter vermeld,
één gouvernant en één ‘phorografi te’. Er waren
twee turfzakkenophoud ter , alsmede een kermi –
reizigster. Bij de mannen w rdt een kermismuzi kant
vermeld. Dit lijkt een gelukkig paartje.
Opvallend bij de mannenbero pen zijn: één
bce ten pelhouder, wellicht een vlooientheater?
Er I aren neg n choor teenveg rs, waar an er zes
uit Italië en 21 it erland afkom tig war n. En er
wa maar één zwartverv r.
Histori ch Centrum Overijssel
Je fanta. ie kan met deze informatie op hol laan.
r zijn boeken over le chrijven. Het i voor d
meer nu hteren onder ons ook mogelijk in het
Histori h Centrum v rij el (HCO) onderzoek
te doen naar d verhalen die ongetwijfeld achter
deze in fo rmatie zitten.
Het digitalisering proj et werd opgezet door
het H . Va naf 2000 is er gewerkt aan de digitale
ont !uiting an de huwelijksregister , mede in het
kader an een landelijk project and Rijk arch ieven
11 Regionale Histori che Centra: het Genlias
pr j t.
H t meeste werk werd verricht door een team
an vrijwi lli gers. Ze worden begeleid door het
H ok ver hillende O erij el e gemeenten
werken mee. Zo zijn er vr ijwilliger teams actief in
Zwolle, En chede Kampen, Deventer, teenwijk
en Rij sen. et het gereedkomen van de digitali –
■ ■■■
Like ons!