2005

■ ■■■
=.~…. Cl’J =…… ..
{..I). = I’
11 11-
142 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 nn t Bo t mavan
Hult n n
Wim Huij man
ad
(
0
~31H8i::PJ’
=illOMZ
31. 331/\13~
/Ir.; tic f-1 0 )
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
Di zer tra, t
Po t temp I Zwolle en Zei t, 1 juni 1905
‘LF. Ik kom morgen m t de tr in die ong v er 6 uur
teZ. i .Dag}.
W1.6.05’
rndat dit numm r in h t I ken ta t van 1905 kan
n an i htkaart ui t da t jaar ni t on tbreken. Zoal
\ ij t gcm rdig c n m -je turen, 7.o zond o
donderdag 1 juni (Hemclva rt dag) 190- J(a ob)
Ko ter vanuit \V (e tenholte) een beri htje aan
Mduffr U\ ) F(ernma) er lorp in Zei t. f
F mm n Ja b I n . 1 verlie~ war n, i~ niet
bekend maar .. zal ongw ijfeld st. an voor i ve
Femma.
Ja ob Ko ter \ a, in 1 1 geboren in e tenholte.
Hij \ a de 7 on an het ho fd der hooi
aldaar. In I vertrok hij n, ar a111pcn 0111 te dienen
bï het in tru ti cbatal’on. Daarna was hij al
b kh uder \ erkzaa111 en zal hij Fe111111, verdorp
hebben Ier n kennen. Zij wa · in 1884 in Z.ilk
oeb ren. \ elli ht dat e111ma in ,, 05 in Zei I al
dien tbode \ erkzaam \ a . a ob en Fem ma gaven
Ik. ar op 21 111 i 1 09 het · a-woord i II Tiel. Ze kregen
één zoon. anaf 1 20 \ nden 7ij in Zw Ik
( end rper traa t 4a ), t t aan hun ood,
re pectievelijk in 19- (Ja b) en in 195 (Femma).
Ja b Ko ter h d zi h tijden zijn I en pge\ erkt
tot a ountant en had een eigen kan to r.
De an i ht t nt d Di z r traat t r h gtc
an de Brmn er traat (recht ·) n de Broerenstraal
(li nks ). R ht valt het kapital pand Diezer traat
5 p dat in 166 g bou\ d werd in r nai an eti’I
. E U\V nlang wa hier bier! r u1 erij I e \ ill
L uw g ve tigd. Kort na 1900 liet de I enm, ligc
eig naa r d. l lcndrik n de nderpui optrekken
in n -r nai ” an tij 1. Het p, nd b h rt n g
·tced. tot de mooi te in de ie;,er traat.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 143
11 Redactioneel
\ ie honderd jaar terug gaat in de tijd, treedt voorbij
de maat van de men elijke horizon. Valt een
periode van ta htig ·aar nog binn n het leven van
een pa of oma die we kunnen vrag n hoe het was,
daarboven moeten wc het doen met wat d
ge hiedeni ons heeft nag laten.
Het jaar 1905 staat in dit nummer van het
Zwol. Hi tori h Tijdschrift centraal. Jan van de
\ etering neemt n voorbij de men clïke einder
honderd jaar mee terug in de tïd en geeft ons een
blik op een amenleving in overgang. Techni che
vernieU\vingcn als elektriciteit, waterleiding, auto,
fiets en trein ne telden zich in het raderwerk van
de Zw I e amenleving. Emancipatiebewegingen
an arbeid er , hri tenen en rouwen ei ten hun
plaat op. Anderzijd bleef ook veel bij het oude.
e boer n en b rinnen uit de omgeving bezochten
nog teeds met hun waren massaal de stad,
pre ie zoal dat al hond rden jaren lang gebe urde.
En het wat bedaarde tempo van Zwolle al provincie
tad bleef ook grotendeels onveranderd.
Toch mag het mi chien tekenend genoemd worden
dat in 1905 d moderne huisnummering in
Zwol! werd ingevoerd. Blijkbaar wa er behoefte
aan een preciezere aanduiding dan voorheen.
atuurlijk, de ·tad wa in de loop der jaren flink
g groeid. Maar blijkbaar wa honderd jaar geleden
ook in wollc d tijd dat je een brief kon
adres er 11 met ‘ j uwer Jan van Kampen, op
’t iland ‘ o hecht voorbij.
Omslag: Het jaar 1905 begon 111e1 storm, sneeuw en ijs.
Deze sfeer1101/e opname is gemankt in de buurt 11n11 het
Groot \Veze11/a11d. (Collecti /-ICO)
■ ■■■
Inhoud
Groeten uit Zwolle Annèt Bootsma-van Hulten en Wim Hu ijsman
Zwolle in 1905
Zwollenaren op het breukvlak van twee eeuwen
Jan van de Wetering
Een stormachtig begin, Zwolle tussen i11dustrie e11 kleinbedrijf
De geur van de nieuwe tijd, Het straatbeeld
De nieuwe tijd in huis, Gas, liclit e11 leidingwater
‘Sluipertje maken’, Kinderen uit de tijd va11 Ot e11 ie11
‘Muziek voor zenuwlijders’, 011tspa11ni11g e11 vermaak
‘Tot heil onzer ribbenkast’, Sportbeoefe11 i11g i11 Zwolle
‘Aan ’t hoerageroep kwam geen einde’, Mobiliteit i111905
‘Driewerf hoera voor de Zwolsche Vrijwilliger ‘,
De opkomst van de fiets
‘De tijden zijn wél veranderd’, De socialistische beweging
in Zwolle
‘Het bruine volkje’, Het bezoek va11 65 Abessij11e11
Er vloeit bloed, Kermis e11 Ko11i11gin11edag
Epiloog
Mededelingen
Auteur
142
144
147
154
161
170
174
177
11-
144 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Janvande \ et ring
De Diezerstraat is /tier in
z ’11 oude glorie tt· zien. Ec11
r1rchitec1011isd1 gt•:ien
e1•e11wirh tiggelted 1’1111
winkel., en 111ngazij11e11, 1111
::011s011daga11g 1•erlid11
door ce11 lange rij gasl1111-
ta11ms. Een s1ra111 ook 111c1
1•eel ,,erkeer: w1111de/11ars,
bol’rr11k11rre11 L’II een paar
keer per dr1g de prw rde11-
tram. (Collectie /-1 0)
■ ■■■
Zwolle in 1905
Zwollenaren op het breukvlak van twee eeuwen
0 peen g ed verb rgen plek op mijn zold r
moel n g erg n n typema hine taan
en al i · het dan n elektri he, het lijkt
een in ·trument uit een lang v rvl gen tijd. \’ anneer
gebruikte ik hem voor het laat t? Eind jar n
tachtig mi hi n of op z’n laat tin het begin van
de jaren n gen tig. Ergens in die tijd moet de omputer
in mijn hui zïn ver henen, al nel pgev
lgd do r betere n nel lere er ie en va naf dat
111 ment b g n de digitali. ering an mijn be taan
in elk geval van hel p hrijv n g richte deel
daarv n. anneer precie maakt ik de lap van
pen en schrijfma hin naar computer en wanneer
vervaagde mijn rgerni over het jaar na jaar toe nemend
aantal m d reizigers dat in de trein van
Z\ lle naar Den laag hun n titie met driftige
tikken op het toet enbord van hun laptop kJ pten?
et g h ugcn i e n krakkemikkig me hani –
me al het gaat om het re n trueren van geleidelijk
verlop ndc pr cc en. En\ at\ a mijn plaat
in die digitale rev lutie: wa ik een koploper, e n
middenmoter, f een a ht rblijver? Bij maathappelijke
veranderingen kan ni mand z’n rol
ntlop n, al i het m, ar die van querulan t di bij al
die v randeringen een . Levig aan de rem gaat
hangen.
eranderingen, ~ czenlijke veranderingen
hebben hi tori i altijd gefa ineerd en bij wijze
van tijdverdrijf vliegen ze elkaar graag in de har n
ov r de hi tori che grenzen die die randeringen
marker n. p z’n min t hebben ze er een duidelij ke
opvatting r. J h ft er tr uwen geen hi t –
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 145
11 n r te zijn m v rtr uwd t zijn m n
hi t ri he afbakening: mijn g ncrati
gebeurteni en of ontwikkelingen uit de vorige
eeuw vaak, an met ‘d, t wa v r d o rl g’ f ‘dat
wa ná de oorlog’. Jan ten 1-1 v trekt in zijn
on olprezen Gescliiede11is 11a11 Zwolle een h el ander
grens. De Tweede \Vereldo rlog is in zijn bo k
ingebed in het negende hoofd tuk (La11gslijne11 van
gl!ieidelijklieid), dat de periode an 19_ lot 1970
be hrijft. Hij neemt daar een duidelijk t ndpunt
ver in: ‘T h kan de Twe de\ reldo rlog niet
al en e uur in de vaderl nd e ge chiedeni worden
aangemerkt. p tal van terreinen greep m n
weldra terug naar de vertrom de vo r orlog e
lru tur n.’
Zijn in mijn gen opmerkelijke t, ndpunl,
ma kt nieuw gierig naar de plaat die Ten H vc
aan h t in dit th manummer ent raai taande jaar
1 kent. J n zijn Geschiedenis van Zwolle valt 1905 in
d p ri d 1 50-1 20, die , rdt b hr ven in
h fd LUk a ht: Een s11111e11/evi11g in beweging. D
door Ten Ho e bedoelde beweging i die van een
maat happij die 7i h moderni eert, een beweging
van ou naar ni uw. Vo r het m lagpunl in die
ewcging ~ u I hi r ri u Jan R mein in zijn
ek Op liet breukvlak 1•1111 twee eeuwen p d ri de
r nd 190 . 1-1 ij duidt daarm een heel wat k rtere
p ri de dan Ten 11 v aan, pakweg tu en 1 90 en
1910. In -P h fd tukk n b hrijfl R mein evenzoveel
keerpunt nop vrijwel ieder t rrein van de
urope e am nleving. Z b handelt hij ond r
meer de opkomst van het ocialisme, de m d rni –
ering van de indu trie de trek van het platteland
naar de tad, baanbrek nd ni uw uitvindingen
en ontdekkingen p nagcn cg all weten happ –
lijke terreinen.
In dit themanummer maak ik een tïd prang van
precie honderd jaar, en beland in het Zwolle van
1905 bevind ik mij pre ic in de p ri d an h t
breukvlak van Romein. Ik heb dat jaar grotcndccl
b zien vanuit het per pc tief van de krantenlezer,
om precie Le lÏn de lezer van de Zwols(ch)e Courall{.
Dat geeft allcrmin t een volledig beeld van
wat 7Î h dat jaar in Zwolle a , peelde. Krantenartikelen
geven tot op de dag van vandaag een crkokerdc
blik op de amenleving, mdat ze vooral
■ ■■■
gericht zijn op d a tualit it van opmerkelijke
gebeurteni en. anda ht o r h t ‘g ,_,on ‘,
on pvallende leven i er niet f p z’n min t ve 1
minder. H ewel ik mijn informatie hier en daar
heb aangevuld met beri hten uit de f-la111/eli11ge11
van d Zw I e raad en het Versfog v1111 de toestand
l’/111 de gemeente Zwolle ov r 1905, i h I totaalb Id
du zeer nvolledig, alleen al d or het ontbreken
van informatie uit brieven, dagboeken en ander
egodo umenten. Zoals Jan ten Ho e in zïn interi
win dit tijd hrift ter gelegenheid van het verhïn
n van zijn b k heeft gezegd, i een groot
deel van de negentiende en l\ intig te ecu, n g
braakligg nd terrein v r , eten happelijke
nderz eker . ijn vlu htige onderz ek naar
Al 11111mf de 11rh11ie11de
eeuw gaf Tij/ de ‘Pr01·i11-
cie1/e 011crijsse/scl11: en
Zwo/sche Co1m111t ‘uit.
De 11itgeverij’ en de zellerij
waren ge11estigd op de
Melkmarkt. Hier;;irn we
het personeel 1’1111 de zetterij
111111 het werk. (Collectie
H 0)
Een groepje poserende
arbeiders in het late middagliclit
op de \lelkmarkt.
(Collectie Il 0)
11-
146 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 111 de ruse11str11t1t is hier
de oude e11 de 11ie11we
wereld i11 één beeld ge”‘111 –
ge11. Op de 1’oorgro11ci ee,1
boerin met een ho11de11k11r
en wrderop in de straat
ee11Jli11k aamaljietsers.
( ollectic H 0)
De etalage w111 een winkel
in comestibles en kolo11i11-
lc wt1re11. Ad1•me11tie 11it
de Zwolse stadsgids 1•a11
190-1. ( olla1io111te11r)
■ ■■■
ZWOLLE, – Sassenstraat.
Zw Il in 190- heeft m1J geleerd h , aar die
, orden zij n.
cel an de d or R m in genoemde breuklijnen
k n ik vrij gemakkelijk herkennen. De Zwol –
len, ren maakt n rond 1900 kenni met nieuwe
uitvindingen n niem c denkbeelden. De pkom
t an het o iali me en de arbeider beweging
z rgden voor een breuk met de tamelijk re hten-
1 ze tijd daarvo r. r.. laar l:Cn breuk uggercert niet
alleen dat je niem e wegen in laa t, maar k dat je
het oude a ht rlaat. \ at mij frappeerde, i d, t de
Zwollena ren in 1905 in l”\ ee ver hili nd , er Id
n tegclïk leefden. De oude an de negen tiende
eeuw en de nieu, c van de a · begonnen twintigte
eeuw. Die ude 11 nieuwe manier van leven
hield n lkaar du danig in e,•emvicht dat het b eld
van twe charnierende panelen bij mij pkwarn.
111 i het paneel an de oud , ercld naar ren
gedraaid, m het paneel van de ni uwe wereld.
En 111 k harnieren de twee panelen naar
elkaar t c en vallen de twee , ereldcn amen. en
mooi voorbeeld daarvan i een ing zonden brief
van een lezer van de Zwolse 011rnnt. Hij ma, ktc
zi h zorgen ver een bijna ong luk in de Koetraat:
‘Heden m rgen de K traat pa erende,
zag ik daar een v or een wag n van de gemeen ter
iniging ge pannen paard totaal nbeheerd
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 147
11 taan. p hetzelfde o genblik h am een veel
geraa makende automobiel aan norr n. Het
paard werd onru tig en ik ven achrte niet ander
dan dat het er met , agen en, 1 vando r zou gaan.
Hoc di hl r d tuf-tuf naderde, ho gr oter
natuurlijk het g vaar ~ erd dat dit g b uren z u.
T en de aut mobi I het dier rakeling pa eerde,
dacht ik bij mezelf: dáár zul j ’t h bben. Maar
w nder b n w nder, het dier bleef, hoewel zeer
g agiteerd, taan waar het tond. ‘ Zo bot te hét
ervoermiddcl uit de oude I ereld, h t paard, ijna
met hét erv ermiddel uit de ni uwe wereld: de
auto! In die tijd n g automobiel genoemd.
Hoew I de onden erpen in dit artikel gr tendeel
zijn g tuurd d r ~ t de krant dag na dag aan
1 z n waardig publiceerde, heb ik er vanaf gezi n
de gebcurteni en in hronologi che volgorde te
behandelen. Het zou d aandacht afleid n van de
thematiek van verand ring. fv, n til tand, want
zoal ik al gebor n l\ ollenaar weet: in Z\ !Ie
gebeuren ommig dingen pa jar n later dan in
de re t van h t land. Dat i om leuk, om minder
leuk, ma r vanuit ociaal-hi tori ch per p ctief
niet minder belangwekkend.
n torma htig b gin
Zwolle tu e11 industrie en kleinbedrijf
Ruim 32 duizend z, ollenar n hoorden tijden d
jaan i lin van 190 905 e n t rm over z, olie
razen. IJzig k ud moet het gew e t zijn,, ant al op
2 januari lezen , e in d krant: ‘ ’t eer i geheel
veranderd. De v r t i met kracht ingevallen en
overal komen de haat en v r den dag.’ Binn n
een paar dagen wa de IJ el bï het Kat rveer
gehe I met drijfij verd kt, z dat dep nt d v rbinding
met clderland niet meer k n erzorgen.
Zw !Ie\ a vo r ven afgesloten an de buitenwereld.
veral in z, oll werd geschaat t. p d ij –
baan in h t Groot \, ezenland kon dat zelf
• ‘ ·· · ·ng met W il’ lam-
. dern in die tijd. Het
wa arbij p ommige
dage t (‘ · middag ) en het
t deli (‘ avonds) voor muzi k zorgden.
■ ■■■
p 7 januari stormde het n g t ed : ‘De
ord, e ter torm hee t het , aler hoog pgetuwd
in nz gra hten. De la •ere de I n d r t;1d
taan onder. k het R det ren plein i v reen
deel o er tr omd.’ Die o er troming van een deel
an d tad wa voor de Zwollenaren business as
11s11al. Bij een beetje torn, en het daard or nd
tijg nde peil van het Zwart water, t nden jaar in
·aar uit gr te leien van Zwoll blank. e – hrijv r
van de in 1904 ver hen n ·tad gid Zwolle i11 woord
en beeld drukte dat helder uit: ‘ anneer de wind
echter uit den
di tzelfd wat r den Zwollenaar gram, tijgt binnen
enkele uren oms onru tbarend hoog, z t de
waJlen gedeeltelijk onder water en ver tro ml de
laagt g leg n !raten. In den winter van 1 ‘J
inzonderheid bereikt het een ongek nd h ogte
en v rpli htte de bew ner van mmige traten
hun meubel naar boven te br ngen, terwijl de
kelder g he I v I liepen, en in d n dijk om de
Diezerpolder een d orbraak ont tond. Z\ lle
wat rvrij te maken, is een van d la tig te k, e tic
die nog immer o een goede opl ing wachten.’
Hel jaar begon met s/orm,
sneeuw en ijs. Deze ~(eer-
1101/e op11a111e is gemaakt
i11 de b1111rt 1•w1 het Groot
Wezen /a111/. (Collectie
HCO)
11-
148 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 De ijsbaan in het Groot
l\feunland was zeker niet
de l!lligc plek in Zwolle
waM gesc/1111ust werd. De
vorstperiode duurde bijna
de hele 11u11111rl januari,
zodat op alle gmchte11 en
stukjes ondergelopen land
11olop werd gesdrnar st.
Deze foto zal 11cmnf het
Kerkbrugie zijn gemaakt.
(Collectie HCO)
Rechts: l’oorpngi11a 11011
tie ‘Zwolse 011ra11t’ van
ja nuari 190 . Tijdens de
Ru sisc/1-/ap1111se oorlog
stond de strijd 0111 Port
Arthur celllraal. (Zwolse
Co urant, collectie //CO)
Het · · e we r tijd n de jaanvi ling
had de r 1i chien k beïn I ed in haar
verwa h1ingcn or het niem e jaar. Het kon alle
kanten op wa de ten ur, uitgedrukt door enk Ie
di htregcl van de Vlaam e dichter uido ezelle:
‘Het oud jaar i g ki l,
genag Id en begraven;
en ’t ni u, e, kort nadien,
k, am hiel ijk aan te draven.
Z ’t ud wa , zoo zal
waar chïnlijk ’t nieuwe zijn,
v rvuld van k ud en heet,
van lieflijkheid en pijn.’
Wat mber ke k e reda tie terug op h t afgel –
pen jaar: ‘ e gew ldige krijg in het Oo ten heeft
de wereld pge hrikt.’ ed eld werd p de Ru –
i h-Japan e orlog. nder het m tt ‘ zië vo r
de ziaten’ had de Japan e marine begin 1904 de
Ru i he marinehaven Port Arthur aangevallen.
eze trijd zou de eer te helft van 1905 de voorpagina’
van de Zwolse 01m1111 blijv n beheer en. 1 n
h t jaaroverzicht, rd n geen woorden aan Zwolle
vuilgemaakt. Al f r niet , a vo rgevaLlen wat
ook maar eni . zin de 111 eite waard wa . Mi –
■ ■■■
chien v-1, s dat tekenend vo r de ru t1ge pr vm cie
tad die Zwolle in 1905 was.
Maar hoe ru tig , a een rad waarvan de b vol king
ind het midden van d negentiende eemv
bijna I a verdubbeld? Me r dan 32 duiz nd im –
ner t ldc d tad in 1905 n Ik jaar kwamen er
zo’n drie à vierhonderd men en bij. Dal wa niet
zo zeer te danken aan niem kom r al wel aan
n ge taag gro i nd gcboorteover chot. a h t
tcrfteper entage e n halve eeuw daarvoor nog 2-1
pro ent in 19 5 wa dat per entage al gedaald tot
16,1 pr ent. Het i een tek n dat d I cfom tan dighed
n ingrijp nd waren verb terd.
Maar li f t tienduiz nd van di 32 duizend
Zwollenaren woonden en werkten in de binnentad,
binnen de k1·ing van de tad gra hten. en
onv r t lbaar aantal, in verg !ijking met d
rdige ituatie, , aar je op een d or n
zondag n kan n kunt a~ hielen zonder iemand
te raken. Zw Il in 1905 m et een uit r t levendig
beeld hebben g geven. ‘ en tad met z el menen
op een relati klein oppervlak kan ge n laaptad
zijn gewee t.
&,,…,,. …….
CI A.LE OVERI
L ‘CllE ‘
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 149
11 … i . .
HOLLAND CHE
PLATTEGR
VAN z
0ollilll’l’-‘J
‘ .h. ,
1• ,,
.p.le.i.n “‘i l~I
ZWOLLE” WAT ER \l’ EGE
fll • ‘l’Hll
.’
\.hu hU.16— ••
• , “1′
1•. JI• l ,:.watt ….. ,.,, Il IC.,
✓• .. ,rt 1•11• (.1) u~ lhllll-o P tn d.l!’I
l,ulotkl.L UIL. ru..-htm till,lJl’I,,
lf(“hAI (f.w,,, DMIUI }lflol
lh1 / …….. .. ,. aalllliM>t —.· .. .b n., • ~~ ?.–‘9•U-U _U-…_ Uit …-ij
~tc,Nl.11 Vé.-.C:1ll 11~•””‘-• • n>vlil’ to1t..,.-,I~ h-1 1ff OrMlk
■ ■■■
De Zwol. c sradsgicls,
‘Zwolle i11 woord en beeld ‘,
is een lust l’Oor het oog.
Tekst e11 bt•cld ::ij11 ,•er•
. irrcl met }11gc111lstilc/e-
111e11tr11. Onder- e11 bol’e11-
aa11 de bl11d:ijdc11 acli•crteerde11
Zwolse bedrijl’c11
door micldrl 1’1111 ‘011rli11ers
‘. J-foojiispo11sor 11’11S
ke1111dijk cle ijzenw1re11 e11
lmulbouwwerkllli •e11lu111-
del l’flll 0. de Leeuw, wiens
11r1ikdr:n boven elke pagi-
1111 wcrdr1111a11grpreze11 .
(Collect ie aweur)
Deze kaart is ,~{komstig uit
het i11 1 0-1 11ersclll!ne11
boekje ‘Zwolle in woord en
beeld’. \111111if de bastions
in de bi1111e11 ·tad had je op
diverse plaat en nog ee11
rnim 11irzic/11 01·er het
Zwol/ ‘ 0111ri11ge11de la11cl.
(Collectie c111te11r)
11-
150 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Th. BLAAS Broerenstraat 342
” …. ZWOLLE “” –
Herstelplaat
Hoe klei11sd1t1lig de i11d11s-
1rie in Zwolle ook was. de
grotere werkp/11/llse11
gebruikten allemaal
SIOO/lllllllChim·s of 1111’1 gas
ofpetrole11111 a1111geclre11e11
111otore11. Zie bij1•oorbeeld
deze t1dl’erte111ic uit dt•
Zwolse sr11dsgi I ·. ( nl/ectie
1111te11r)
Hoewel Zwolle gce11 i11d11stnest11d
viel te 11oe111e11,
1•011de11 d11i::e11de11 arbeiders
/11111 werk in het kleinbedrijf
Hier zie11 we ltet
pcrso11eel 110 11 olieslagerij
de Aloi!, 011derdeel 11011
Reinders Oliefabrieke11.
( ol/eaie HCOJ
~
GAS- en
PETROLEUMMOTOREN
complete Drijfwerken
~
van Stoom- en andere Werktuigen.
p een plattegr nd uit die tijd i go d t zi n
dat er buiten d gra h1en in ergelijking met d
huidige i1uati nog niet e I b b u1 d I a . T ch
, o nde Il eedcrde van de Zwollenar n in de buitenwijken.
an oud her woonden er eel men en
■ ■■■
in Dieze, met name in de• i uw tad’, aan n achter
de hu idige Thoma a K mpis traal. oral in
s. endorp wa h t aantal im oner· e plo ief
ge tegen d r I edocn an de werkgelegenheid
die de po n egen ver~ hafte. E n tad wïk in
opkom t wa de e ralle , eend cl van Zw lle dat
op vrije dagen druk bewandeld w rd door z, olienaren
die h t Engel e Werk [ he Katerveer al
rei do I hadden gekozen.
1aar op de andere dagen werkten de Zw llenaren,
en hard k! Een werkman m e t h t in
1905 tellen m t ze n dagen vakantie per jaar en
dat bij ze werkdag n per week met , erkt ijden
van zo’n twaalf tot d rtien uur per dag. D achturige
werkdag wa een n g ver ven ijderd · iali –
ti ch ideaal. In een periode waarin grote delen van
ederland druk bezig waren de achter tand in
indu triali atic (ten pzichtc van de omringende
land n) in te halen, bleef Zwolle het negentiendeeeuw
e kleinbedrijf trouw. Binnen de et r nij verheid
wa de ijzergieterij van Wi ·peh y de
gro t te fabriek en daar werkten niet meer dan
z ’n tl eeh nderd men en. D gro t t \ rkgever
in z, olie , a de ntral \, rkplaat van de
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 151
11 p orwegcn. Die had in 1905 zo’n negenhonderd
men en aan h t werk. Wie als arbeider een goeie
baan I ildc, ging bij h t p r werken.
Al wa er lan weinig f geen gr t halige
indu tri in Zw lle te ntdekken, b drijvigheid
was er meer dan v Id ende. De hrijver van de
tad gid uit 1904 maakte m t enige tr t een
rondgang lang de bedrij en: ‘Op het gebied van
de nijverheid mag Zwolle met eer \ orden
genoemd. ten vindt er o.a. twee ijzergieterijen,
twe ma hinefabrieken, l\ cc heepstimmerw ren,
lom lagerijen, likeur t k rijen, bier- en
azijnm. kerijcn, toomh utzagerijen, een r
te rinri hting, oli la erijen, zeepziederijen, n
zoutk el, e n rij, i 1- n haatsenfabriek, enz.
enz. In den laat ten tijd begint het zi hook naam
te maken in de meub lindu trie, in welk vak
meerdere firma’ reed hun werk op tento n tellingen
bckr nd zagen.’
1 die bedrijven k n je al b z eker van Zw Il , 1
van verr horen en ruiken. Er wa naar hedendaag
c maat ta en erg cel te zien. De tad gid
■ ■■■
nam de lezer mee op ri ing n d or
Zwolle. V,l volgen d ij vanaf het
m ment dat hij d Th k itli p: ”-‘ ij
1 andelen de gra ht af n d traat, re ht
/11 190 ,,oud ee11 grote 11it/
1reidi11g plaats 1•m1 het
st11tio11se111plac1•1111•111. De
s100111trei11 zorgde l’Oor
at11111oer v1111 l1011111111ateri< 111/ e11 11oor trekkracht. /11 de loop l'flll 190~ werd een locomotief 111111, Assendorp gebracht 0111 i11geze1 te worden voor bo11wwerkzaamhede11, een gebeurtenis die 1•ee/ publiek trok. (Collectie H 0) Personeel van de Centrale ll'erkplcwts bij het station. ( ollrcrie HCO) 11- 152 | jrg. 22 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 0111 dr paar jaar 11erschee11 i11 Zwol/r het Acirrsbock 1•m1 de st 1d. Eeu uitgele;; w plek voor wi11kelirrs 0111 i11 te ad1•er1ere11. Deze bladzijde ko1111 uit het Adresboek w111 1906. (Collectie /-1 ) 0. DE LEEUW, Iliazerstraal PETR-OLiUMKAOHEI. 8 LA.G'll PR.I.JZlllN .... ,.,..__ ·-· ... . De ij::cnv11 rr11 e11 In 11dbo11wwerk111igeno11deme- 111i11g va11 0. de Lreuw iu de Diezerstm11111erkoc/11 ondermeer 11/erlei ·oorte11 kachels. (Zwolse '011m111, col/wie f-1 0) " r . ·~--·~ .. l 1 G. Joh. RIDDER - ! 1 ! Nieuwstrali,t O 64 i 411 Eènlg contractant voOr geheel O_verljse! 1 1 Uli HL'T OUW ALITEIT EK GDED(OOPTE GUNSTIG BEn:NDE 1 I GEDEPONEERD MÉRK l \Nationaal Licht! 1 ; 1. UITGtBREIDE O~TEER •r G \ ' \ GASGLOEIIJCHT,QLAZEN,BALLONS \ enz. \ - ·- - l 1 ' . l~~~i~~~~~~i~~ _i tegenover de i chpo rt nbrug, in welk traat het in 1889 ge ·tichte Bad hui i te vi nden der ie uwc Zwols he Badinri hting; komen zóó op d n Frie chen Wal, met aan de linkerzijde d olieslag rij "D Volharding" van den heer Jacob , an Assen Hzn.; vóór on uit de brug over de A htergracht , in welker nabijheid de ijzergieterij van de firma ispelwey & Co is gelegen, en di le.idt naar de bergplaat en an petroleum en de mestloodsen p den H lt nbroekerdijk. W gaan de brug niet over, d ch ervolgen onzen weg lang d radst ekenkamer, en h t bureau van den emeentearch it ect, tot d Ruiter tallen, die in 1788 zijn gebouwd en waarin 160 paarden plaat konden inden, do h die bij gebrek van cavalerie, voor al lerlei doel inden zïn geb zigd, en nu onder den naam van Pa ant nhui , gedeeltelijk voor ziekenhuis en verd r tot berging van allerlei zaken dienen. De Ga fabriek olgt dan, opgeri hr p een ■ ■■■ gewezen ba tion in 1 47 en sind dien meermalen vergroot. \ e teken nu het A sie pi in over, voorbij de in 1900 opgerichte Hui houd- n lndu triechool voor mei je (in de hou ten Emmas hooi ).' In de grotere Zw I eb drijven waren d afg - lopen jar n moderne machine ver hen 11. Dat waren niet alleen toommachinc . Bij maar li ef t 38 bedrijven werd gas al drijfkrn ht gebruikt. Ho kl ein chal ig de bedrijven in b oll ook I aren, het i du niet zo dat ze blind waren oor nieuw t hnieken. Maar niet iedereen werkte in zo'n wcrkplaat ·. Een blik in het Adre ·boek van Zw lle (1906) 1 ert dat veel Zwollenaren nog tccd p tradi tion Ic wijze in hun broodwinning voorzagen. r waren bijvoorbeeld 32 barbier en kapper , 11 bor telmakers 80 broodbakkers, 6 hand laren in hoeden n petten, 8 handelaren in gru tten, 14 gros icr in kolonia le waren, 19 kuip r , 14 handelaren in turf en hout, 16 bierhand laren en maar lief 1 6 tapper en lijter n 27 meden, verd eld in die or hoeven, huizen, kachel en rijtuigen. Hetzelfde adresboek laat ook voor die tijd nieuwe ber epen zien. In Z1 olie werkten al icr fotografen en twaalf handelaren in rijwielen. Dat i · relatief veel, want zo lang be tond de ommcrciël uitbating van de fotografie en de fier nog niet. Modern waren ook de 23 agenten in assu ran ti ën. In d negentiende eeuw ging het gro t te d cl van de b volking namel ijk nog volled ig nvcrzekerd door het leven. Het percentage buiten hui werkende vroU\ en en kinderen I a laag. Er I crkten vrou1 en in de klei ns halige naaia telier , maar fabrieksm i je , zoal de katoenindu trie in T, cn te die kende, waren r in Zw lle niet. \ cl vonden veel vrouwen werk al dien !meisje. it de bijna dagelijk e advertenties in de Zwolse 011m111 bl ijkt dat er eel vraag wa naar zo 'n hulp in de hui houding. Wat rijkere familie hadden er om t1 cc of drie in dienst. ie dien tmei je kwamen niet alle n uit Zwolle, maar o k uit d wijde omgeving en af en toe zelfs uit Duitsland. amen met :il! n taande vrouwen waren ze buiten de werktijden aan hun eigen lot overgelaten. Die positie deelden ze met alleen taande vrouwen n meisjes die tijdel ijk 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 4 | 153 11 geen onderdak hadden. Het Tehuis voor \'rouwen z rgde vo r de opvang an de alleen taande vr uw n, en z rgd tegclijkenïcl v r w, t nt panning van de dien tmei je . Het Tehui h uten teeg, re ht lege no r de Waal e kerk. 1 n het jaarver lag van het be tuur van het Tehui vo r r uwen ver 1905 komen w iet over de gang van zaken te wet n: ' Ic r dan ander werd van het Tehui gebruik gemaakt, vooral in d n tijd der e am n , en k, , men er niet mind r dan 300 logee , die er een meer dagen en na hl n verbleven, 1 1 een cwij dal he T hui in een bepaald b hoefte v rziel. ( ... ) Z al b kend i dient het "T hui " niet alleen al 1 alleen taande, fat 11lijk vT L maar komen er b di 11 eiken Z nd, g- 11 Donderdagavond on er 40 dienstboden die hi r geen familie h bb n amen, die door · ijk aang naam n nullig w rden bcz - ■ ■■■ d n. Een per jaar hebben deze mei je fee t, en werd ditmaal 't jaarfee t p ennenheu el (bï 1--latt m) · rel. 't Wa er zeer gezellig en de mei je ge n an de heerlijke hlu ht.' Rond wa · de r uwen ie zeer a tu - U\ althan een deel en) v elden t teld bij mannen en wilden onder andere he - en tem re ht e w rdt 1 el ge pr k n o er de er te fi g lf. Tekenend voor die tijd e i de Zw I c raad maa la1 ig rz ek van een zwange de ere n na haa llin en blijven rd in de el di u ie op, maar het re ul - taa vo ee, dat m ht niet, 1 ant de lki n in de maanden voord bevalling gi 111 uitdijende juf en na de bevallin rwaarl zing leiden an haar pli hl en m eder. llavraagd 11111 1181. D mBÏBje Ji• 11.1 " 0 •-- aar de hoe11el'lheid ad1'erte11ties Il' oordelen 11'11S er i11 190- t•en $c/iree11we11d tekorr aan lwi ho11delijke h11/pe11. Familie met /wee of drie die11s1111eisies en 111eide11 waren in deze tijd geen uitzondering. (Zwolse 011ra111, collectie!/ 0) Een bij1111 nege111ie11deee11ws beeld, deze geduldig poserende groep Zwolse weesmeisje.-. De weesl111ize11 probt•erden de meisjes mw werk te /ie/pen als dieustmei~ie of als 11aais1er. Op de Zwofre Arme11- scltoo/ ko11de11 :ede da 1r- 11oor beno iigde 1•a11rdighede11 leren. ( ollcct ie HCO) 11- 154 | jrg. 22 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 De moeizame 01•ers1eek l'/111 de IJssel met een po111- vea betekende vaak lu11ge wac/1rtijde11 voor de reizigers. Geen wonder dat op deze plek twee 11itspa,111i11- ge11 te vi11de11 waren 0111 het wachten te bekorte,,. Ook w11_1 het K11ten•ecr ,•oor 1•ccl Zwolle1111re11 ren grli~fif uitstapje op zondagw met mooi weer. A,111 de rechterk1111t is te zien dat met dt•fiers ook de eerste fietsrnrekkw in het straatbt•rld l'ersclw11r11. (Colfoctie //CO) Een gezelschap d/lml!s i11 de t/reet11i11 /lij het Kater- 1wr. (Col/ecth• HCO) geur an de nieuwe tijd Het strnatbeelrl Al die klein b drij or een gr ot de 1 in de binnen tad ge e tigd. amen met de vele \ in keitje ·, h tel , re taurant , afé , kr gen n niet te vergeten de dag lijk e b rcnmarkt n, moet dat een ongem en I ndig traatbe Id hebben opgeleverd. Zwolle telde olgen de ·tad gid maar lief: t 19 hotel en 21 restaurant en koffiehui- 1en, t\ ee mclkinri htingen, twee gaarkeuken en drie onthouder lokalen. De afé en kroeg n I erden in de tad gid helaa ni t gen emd, maar het aantal van 6 tapper. en lijt r uit het adre b ek gce~ waar hijnlijk een , ardige indi atie. Daarbij moeten we niet vergeten dat naa t de Buiten ocië- ■ ■■■ teit en een ont panning tuin aan het root \ ezenland in de onmiddellijke nabijheid van de tad n geen twaalf and r zog naamde uit panning plaat en te vinden I aren: de gelegenheid Zomerzorg en a é Half.. cg in de eerallee, de theetuin van Thij en ach ter den Berg, afé at rveer en café IJ elzicht, d zaak van\ duw Zwakenberg in het ieu, erk, d Bi rt n (t en al!) in de helleralle , d Han kamp, c, te Ruimzicht en In de Wip trik aan d \ ip trikkerallee, uitp den int -Agni I nberg en d Peli - kaan aan d eppeler tra at1 cg. Dit traatb Id zal ni t vc I hebben afgewck n an dat van andere d rland c teden. laar naa t al di kleine bed rij en en de vele h re agelegenhed n werd h t traatb Id van Zw Il in 1905 in hog mate bepaald door de o rtdurende aan, ezigheid van boeren. og in 1920 hreef een bez eker van Zwolle: ' Het rijk der b eren is niet er te z eken, het grenst aan de muren, ge tapt uit de tad z ó in de I eilanden. n wel ziet ge de weiland n b ginn n, maar g zi l ze niet meer uitch iden. He rlijk z 'n groene erte, vlak al een taf, 1, zi h uit tr kkend t taan de kim, n uwelijks nderbroken do reen enzame hoeve met boomen en hooibergen, door een buitengoed met warande, door een eindeloo1c traat, cg met bo men bebo rd.' 1 n 1905 1 a het agrari he karakter van Z\ lle en omgeving zo mogelijk nog veel gr ter. Zwolle wa een kleine tedelijke enclave in een omg ving die erder v oral be tond uit gr ene weiden mc.:t veel, heel e I k i n. i t voor ni ts had z, olie, vanuit ederland perspectief, een belangrijke veemarkt. En al die boeren bczo hten regelmatig de tad. Ze verkochten er in het entrum gro nte, b ter en melk. Dat I a al eeuw n zo, maar t h vera nderde er rond 1900 iet . p foto' uil die tijd i I zi n dat met nam d boeren r u1 en nog I el in klederdra ht ver traat gingen, maar bij d bo renmannen lag dat and r . M r n 111 er namen zij de kleding v r van d men en uit de tad. Bewu t of onbe1 u t wilden ze niet direct me r al b r herk nbaar zijn. Hel wa een landelijke t r nd. Een on ervat r van het tedelijk ·u um in 111 t rdam zag die gedaantcwi eling m t led gen aan:' rheuge men zi h than nog 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 4 | 155 11 in het kleurrijk kleed, getuigende van v 1k eigen maak en vinding, waarmee de landb uwer n g zo gun tig , f l ken tegen d g da htcnloze nad en rij an de burger .' Maar h de Zwol e bo r n en oerinnen ok gekleed gingen, in 1905 ging h t ze voor de wind en dat had \ eer en gun tig effe t op de middentand. at \ as althan d vi ie van het tad bestuur in h I jaa rver lag: ' 1-1 t jaar 1905 zal ngetwij cld m I guld n lelt r in de annal n an het b eren edrijf gegrift taan al een alle zin v rdelig j, ar, waard or de ko pkra ht dan ok b langrijk ge t g n i . ( ... ) Voor onz n midden - tand i de betere p sitic van den bo r een zaak an aanbelan •. Di onze !raten d rkrni 1, zo w I de hoofdw gen al de zij tra ten, ziet overal in verruiming of verfraaiing der wink I f magazijn n dat het de b trokkenen go d gaat en dat h t niet aan ndern ming gee Ion tbr ekt.' Het levendige beeld van z, olie werd nog een v r terkt door de voortdurende aanwezigheid an paarden in d tad. Ze werden gebruikt v r z \ l ■ ■■■ pa agier - al vra htv rvoer. ra htauto' \ aren er n g niet. Het tad geluid mo tv reen belangrijk deel zijn b paald do r het geratel van de met m taal be lagen , ielcn van de karren, koetsen en wagen . Ho f: meden en talhouderijen, overal in de tad aam ezig, zorgden vo r d erzorging van al die paarden. or de Zw llenaren van toen, a Elke dag ll'eer trokken tie11111/le11 boeren e11 boeri1111e11 uit de wijde 0111ge- 1•i11g 11a11r Zwolle 0111 d 1ar '111n waren 111111 de 1111111 te brengen. ll'e zien l,ieree11 groepje eien•erkoopsters in de kledmlracht 1•t111 de .treek. (Collectie H 0) 8,j de llnr111onieaa11 de Grote Afarkt stemden elke dag boeren met melk en boter. De boerinnen zij11 door /11111 kleding goed re onderscheiden 1•011 de andere Zwolse vrouwen. fier kledings11erschil 111ssen boeren en 11111111,e/ijke stedeli11ge11 ll'IIS 1•ee/ minder groot. ( ollectie HCO) 11- 156 | jrg. 22 - nr. 4 zwols historisch tijdschrift 11 Een kijkje 1't11111it de O11dt' \ 'ismarkt op de bocre11- 111ark1111111 het ,11s1l111isplei11. Een 1•oor dit! tijd bijzonder goed ge111n11kte foto, omdat het i11 dl' begi1Uarc111'1111 defo togmfie niet e,•m·oudig was 0111 bewegende /lee/den vast te leggen. ( 'ollectit· //CO) De Diezerstr 1111 ter hoogt•' 1w1 de meden. Zwolle telde in 190· i11 de bi1111c11- s111d talloze smeden en st11/ho11daijen. 1 iet 11/lee11 boeren gt!bruikten paard e11 wagen, ook de met!ste lia11delare11 uit de stad 1•en-'Oerde11 er l,1111 nachten mee. Pas i11 de jaren dertig 11ersrhee11 ,IL> eerste
1•rachtautt1 i11 Zwolle.
(Collectie HCO)
r niet nicU\ onder de z n, z war n van kind •
been af opg gr id met paarden in hun nabijh id.
To h , a · er een kentering merkbaar: d tad •
■ ■■■
m n uit 1905 begon peen dingen te ruiken die
hij in de e uw n daarvo r n oit gcr ken had. Zo
klaagden in maart bew ncr van de Blijmarkt
t gen een raad be luit m het afvoeren van d
me t uit de me tbalken uit te t llcn t t elf uur
‘ morgen . p de Blij markt wa namelijk een talhouderij
geve tigd. Elk m rgen werd er zo’n viez
v htige lu hl ver preid, dat · de ramen di ht
m e l houden. klagende burg r v nden het
raad ·be luit ‘e n teruggang p d weg der be ·cha –
ing’. ‘ Die talhouder do n al ze all een in de
tad wonen’, chreven de buurtbcw ncrs. De
klacht t gen stanko crla l kan r paradoxaal
geno g op wijzen dat het in 1905 jui ·t minder
begon te tinken in de tad. De me l werd vak ren
beter opgeruimd, al het k n p een plaat · waar
niemand er la l van had. Wat eeuwenlang ge\ o n
wa gewe 1, werd uitzondering en du een reden
tot klagen. Er was een ni uwe tijd aangebr ken!
er tijd ge prokcn, o k de elcving d arvan
wa aan verandering onderhevig. m te zien hoc
1 at het was, keken de Zwollenaren al honderden
jaren niet op hun horloge, maar p de wijzerplaat
and ki kop de Peperbu . Al die ki kwat v r
of achter liep, dan had ni mand daa r moei te mee.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 157
11 laar met de k m t van de paardentram op de
rote Markt veranderde dat. 1 n de Zwolse Co11m11t
, cc een ingczond ‘ 11 bri hrijver op een pr –
bleem dat ver r1aakt we reen b t ing van
de oude en de nieU\ e eld. Hij hreef: ‘ r
wordt over geklaagd dat de , ijzer op de wijzerplaten
van de klok op den rooten Toren (de
Peper , lijk er pringen, waardo r er alle
kan b te laat k men, al men an de tram
p de larkt gebruik wil mak n. De wij –
zerplaat op de n ” n ” 5 à
2 minut c
ndu t ,
zoodat k
mcerma t n
de Lutte t , . u de dire tie
niet al ,·ertrekuur kunnen nemen de wijzerplaat
an den n rdkant? r 7.. u d ta uun 1::rkmaker
de wijzer niet lot hun pli hl kunn n brengen?
Dat laat te zou zeker het be -te zijn.’
Een deel van de reiziger zal in d melk al n
p de Melkmarkt p die paardentram hebben
gewacht. Dat suggereerde tenmin te de tad gid :
■ ■■■
CRAWFORD RUWIELE .
lari. hibaht
S. WIE
‘ erlat n , ij thans d r
n naar de M lkmarkt,
at met dubbele b , aarvan de oor te
helft · · ·. or j re zïn vervang
n. ui en, dan kunt ge
dit u Zw he M lkinri hting,
1an de tram. ij kunt
hi r t 1ten zilt n en u in het choone
gezi ht te an het gewoel op uw gemak
crlu tigen.’
\ ‘oor het 1-ervoa 1•1111 klei-
11ere 1•mc/1te11 ll’CIS ee11
ba~/iets ongetwijfdd etm
••cel sndlcr 1·en1oer111irldel
dan de 1re1ditio11ele paard
en w11ge11. A1frer11•ntie uit
190;. (Zll’olse Co11m111,
col/ectidl 0)
/ 11 1905 is de Melkmarkt
110g 1•oorzie11 van ee11 d11/1-
bele bomenrij. Enkele
jaren later werden ze
omgehakt. De 1111111111ers
op de bome11 11erwijze11
111111rdeplekke1111oorde
11111rktkm111c11. (Collectie
HCO)
11-
158 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 Rechts: De gasfab riek was
w111 uitzonderlijk bela11g
11oor de Zwolle1111ren. DL’
fabriek zorgde \IOOr lirhte11
kookga en dat beteke11de
een rel’olwie i11 elk
Zwols lwisgezi11. Alleen
1•oordt’ ar111ste11 was de
prijs l’OOr de /e1·eri11g 1•1111
her gas nog te hoog. ( Collectie
H 0)
/11 deze ad1•a/t’11tie is nog
eeu 011da wcts kooktoes rel
afgebeeld. /11 de tekst
ernaast wordt echter ook
de aanda cht ge vraagd
voor de moderne gas1oestelle11,
die in snel trmpo
het petroleumstel zo11de11
l’en•1111ge11. (Zwols.- Co11-
ra11t, collectie HCO)
De tad gid ein · zij op het R de
T ren plein, waar h · af I tr fen aan de
linkerkant d gr te bi “en m utcrij
Het chaap: t waar de
nieuw alonb te w ht t omboot-
nderneming, varende p Am terdam, aanleggen
en het sierlijk hout n kantoortje dier
nderneming in d nabijheid.’
Het romanti h beeld dat de tad gid priep,
had ook en k r1ijde. en brief hrijv r in d
Zwol e Co11ra111 b klaagd zi h bijv rbeeld ver
verla t van h nden p d elkmarkt. ‘De h ndenplaag
vo r de lelkmarktb w ner i weer in
volle gang. orverdovend klinkt het geblaf en
gehuil. om i h t een hond die aan een tijdelijk
onbeheerde kar gebonden zijn noodkr ten laakt,
of zich erdedigt tegen plagend j ng n die van

stedi11ge1111i1 dat jaar is
Il! lezen dat de 1•ele st11dspa111pen
in ijltempo werden
gt’sloopt. 11 ier zien we
er nog een in de K11111p1•rstracJ1.
(Col/ec tiell 0)
■ ■■■
\ i herlink m rkte in de raad v rgadcring van 2
eptember 1 4 op dat h t \ ater uil pompen en
putten in Diez z r te wen en o erliet. In het r.
lag van d raad lcz n \ e: ‘ preker haalt al· voorbeeld
aan e n put buiten de Diezerpoort, die
blauw 1 , t r b vat, welk wat r naa r hem werd
med g d eld gelukkig wel ni l gedronken \ rdt,
mdat het wel wat al te rg i , maar t ch v r
hui elijk gebruik gehaald wordt. it andere putten
drinkt men hele hter wel, ook al ontla t 1i h
daarin, zooal werkelijk m t n pul het geval i ,
m nage- en ander vuil wat r lang kl eine gootje
en al ziet di t \ ater ook g cl en groen .’
Pa in 1 9 liet d g me ntera, d een onderzoek
in t llen naar d te hni he en linan iël
mogelijkheden van cl aanleg van een waterleidingnetwerk
v or de drink1 at r o rLiening. 1a
talrijke onderzoeken k nden ,e beginnen. Op
29 december 189_ v nd de fc telijke op ning van
de gemeentelijke waterleiding plaat . In datzelfde
jaar wa ook d boUI van de watertoren op de
Tur markt v lto id.
Daarna ging het . nel. R n I de eeuw, i seling
waren er ngeveer 1900 aan !uitingen en in 1905
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 161
11 was data, ntal opg I pen t t 560 , dat\ il z ggen
dat bijna neg ntig pr ent van de hui houden
toen verg ed leiding\ ater be hikte. oordat de
waterleiding er kwam, v nd er in d b I e raad
een principiële i u ie plaat er de raag of
dat g meen Le\ aler grati ver tr kt moe t worden.
at was een kwe5tie van belang, want grati water
bet kende dat ook de allerarm t n er r k nden
be~ hikken. egen lander b to gden dat grati
water de hui je melkers in de k, art zou pelen.
olg n een raad. li I wa d redenatie an de erhuurder
: ‘ \’ aarom 1ou 1:n \ ij ko ten maken
(vo r het aanleggen van waterleidi ngen), gij kunt
to h gratis water krijgen?’ iteind lijk b loot de
raad alleen tegen betaling water te ver trekken ,
m.rnr tegelijkertijd in de achterbuurten een paar
,1ftappun ten te plaat en waar de arm n grati
water k nde1 tappen. 1 e verbetering van d
waterv rzi ning in lw lle k\ am net p rijd,
want on. land werd jui t weer g tr ffen do r de
‘ t.iati he zi ktc’: de ch lera. Nauwelïks twintig
jaar daarvoor waren er nog maar weinigen die e n
verband I gden tus end I hte kwalit eit van het
water n d ‘/e ziekte.
■ ■■■
‘ luipertje mak n’
Ki11dere1111i1 de tijd van Ot en ien
In de mee t van di hui houden , al dan niet aange
loten op water n gas, \ oonden kind ren en
die mo ten volgen de ni U\ es hooi wet allemaal
verpl icht naar chool, de lagere ho 1 , cl te vertaan.
ant alleen een kleine b ven !, ag ging verd
r naar het hoger en v ntueel univer ilair
onden ij . De re tv lgde een r cp opleiding of
ging , an het werk. ie h lpli ht werd nog
maar ind kort treng gehandhaafd. gluikcnd
werd tot het eind van de negentiende eeuw toegetaan
dat kind ren in bepaalde tijden v. n het jaar
thui werd n g h uden. 1 al ge curde met nam
p het platteland ron om Zw lle, zoal in Die7 .
In de tijd van n g niet gemechani e rd landbouw
waren in het g t- n h i eiz en vele hand n
n dig. Maar in 1905 zien \ e dat de niell\ e tïd L’n
intrede had gedaan. Veel werk p de boerderï of
niet, de kind ren moe ten gewo n naar hooi.
auwkeurig hielden de 111 ·ter en ju fen het
h I erzuim bij. V r heel 1905 kwam fe11d.
( o/lectie HCO)
Bad- en Zwem-I nrichting
“Zwartewater” – Zwol Ie.
■ ■■■
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 169
11 ■ ■■■
Z.J\. . l1t!teke11I niet roor
niets Zwol e Atletischt•
lub. De 11u11111e11,ifile/i11g
liet zich i11 verschillende
spectarnlaire poses l’l!ree11wige11.
Af e11 toe too11-
fe11 ze h1111 k1111ste11 i11 de
B11ite11 ·ocii!teit. De gymnastieklessen
vond1•11
plaat. in rle Gymnn ·tiekschool
111111 de J11!Jere11wa/.
(Collectie NCO)
.V1111s1 Z.A . . was in 190-
ook de Zwolse Gy1111111stiek
\’erenigi11g a tief Hier
po t’re11 de 111111111e11 e11
1•ro11wen 1•oor de B11ite11-
5oäëteit. (Collectie H 0)
11-
170 | jrg. 22 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
11 De 11ac/11S100111boo1 1•oer
dage/ijk. ,,a11 Zwolle 1·i11
Ka111pe1111aar Amsterdam.
\’cd pau1git!rs
111oeste11ge11ocge1111e111l’II
met ee11 plaatsje op het
dek. (Collectie HCO)
ge heid n o r mannen en vrouwen. In Zwolle
waren toen t\ ce gymna tiek renigingen: d
Zwol ( h) ymna tiek V re(e) niging en ilh 1-
mina. p 7 februari wa reen penbare Ic v or
de dame leden van deze verenigingen, waarbij
nder andere ok gym na tiekv r niging Thor uit
rnh m wa uitgenodigd. Dat gezondheid d
drijfveer wa v or p rtbe efening, werd prachtig
uitgcdrukl in d naam van de Arnhemmer vereni –
ging: T t heil onzer ribbenka t (Thor). dame
deden oefeningen met tokken, aan d ringen, de
brug, de h rizo ntale ladder en aan de zweefmolen.
en p 1, wandelbal-ja htbal, be I ot de amenk
m t, beri httcdelwo/seC011ra111.
it de altijd al aam zige belang t lling voor
z, emmen, ntwikkelde zi h in die jaren h I w dtrijdzwemmen.
Z\ Il had t\ ee bad- n z1ve111-
inri htingen: én in de \ etering (nu lmeloo
Kanaal) en én in het Zwarte, at r aan de Katerdijk.
lannen en vr uw n zwommen trikt
ge. heiden p er hillcnde dagen en uren. .r
ver henen in 1905 nogal wat ingez nden brieven
in de kr..1nt, waarin op ver 1111 a, rdigde t n
geklaagd werd o er d kaartje die te duur z uden
zijn. Je betaalde tien ent per bad en 75 ent voor
lien baden.
let trot kondigd 21 enwereniging het Z\ ark1
ater op s augu tu en zwemwed trijd aan. p
het programma t nd ond r andere een wed trijd
■ ■■■
rugzwemmen over veertig meter en dat , a ,
hre en ze, in Zw Il n g n oi t vcrt ond. k de
onderdel n gekleed en ngeklecd duiken tonden
p het pr gr mma.
n natuurlijk werd er in z, olie k gev etbald,
maar in 1905 wa die port minder populair
dan zwemm n n gymna tiek. V ctbal , a nog
g en v Ik p rt en dat wa in de re t van ederland
niet ander . Ma. r lief t 95 pro ent van de
ge I teerd p I r vo r het I dcrland elftal uit
die tijd kwam uil d beter milieu , vi r pr ent
uit d betere midden tand, en één pro ent uit het
volk milieu. In 1905, p 30 april, peelde 1ederland
in Anti erpen z’n eer te interland tegen de
Belg n. ederland w n met 4-1 . In Zwoll \ • ren
enkele n g kleine voetbal crenigingen, 1 m1rvan
Z.A. . (de Z\ of ( h)e tlcti he lub) de
b k nd te , a . De v etbalafdeling van di lub
zou in 1905 fu ren met de Zw 1 ( h)e etbal
ere(e)niging.
‘an’thoerageroep
Mobiliteit i11 1905
am geen einde’
Al w in onze tijd met het openbaar ver oer naar
Am terdam \ illen r iz n, dan hebben w de keu
tu n trein en bu , al ligt die laat te m g lijkheid
niet erg v or d hand. De Z\ llenaar uit 1905 had
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 4 | 171
11 o k twee m gelijkheden: de trein of e t mna
htb 01. 1 ie na htboot kon avon tuurlijk zij n.
pan i htkaartcn uit die tijd zijn be hrij ingen
van torm en ,eeziekte (d b t er dw:irs o er
de Zuiderzee) geen uitlondering. Van lapen zal
weinig gekomen zijn, al I a het maar door het
geloei van koeien, die ook vaak met de sto 1116001
werden vervoerd. Behalve de na ht to mb ot
waren er o

Geschiedenis v n
Zwolle
Jan ten Hove
11
46 | jrg. 22 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 nnèl Boot ma van
Hulten en
\ im Huij mans
(Collectie /-1 ·o )
Gemeen te
Z• olle
IL?”obief
•
0 32
b l
■ ■■■
Groeten uit Zwolle
n i htkaa rt cd n teen 700-ja rig be laan an
Zwol! , po t t mpcl 194
afz. E. lot, Zwolle
nt de gedenk leen die naa t de
npoort i aan ebra ht en op 5 mei 1931 \ erd
onthuld. De lek t op de teen luidt: Ter heri1111eri11g
a1111 het 700 jarig bestaan “‘111 Zwolle als srnrl.
\Vil/ebrn11d bisschop w111 trec/11, 11erlee11131 n11g11s-
111s 12 o rie11 Zwolle11nre11 de -1ndsrec/11e11; het
e111blee111 w111 1. 1i lwël worrft het wapen der stad.
p de gedenk teen laan l\ cc oc raan. t:iandc
inwoner van z, olie afgebeeld, die uit handen
van de bi hop hel stad recht, gcs hr ven p perkamen
t en opgcr Id, in nr ang. t nemen. il
ned righeid f uit dank kn i lcn zij vc or de bi ·-
hop, die op een troon zit en gel id i mei mij ter
en laf. p de,, htcrgrond staat de aart.engel
1i haël mt’l hel \ apens hild an Zwolle in de
handen. Be hcrmcn I pr id1 ~li haë l Lijn vleu gels
uit.
De teen is 0111, rpen door de in%, olie geboren
kun tenaar o. Breman ( t 65- 193 ); Ed ( uard)
Ja b · (1 59- 1931 ) he ft d teen vervanrdigd.
E(gbc rt} lol (geb. Zw lle 1920 ) verstuurde de
an i htkaart in 1943 a n lÏ n s h on moeder altje
an Tell g n- Rijkeboer. gberl wa pa getr u, d
met Dirkj van T liegen (geb. ereest , 21 ) . Hij
woonde in de \ aten,traat en verdiende de kost nL
pakhuiskn ht.
In dit g al wa er du geen pr.1kc van l:.c11
m1sic/11knart 11i1 Detle111svnar1, L al d til Ivan en
bekend pira tenlicd uit de jaren ze lig luidt, maar
van een an i htkaarl 11nar Dcdem vaart.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 2 | 47
11 Inhoud
r eten uit Zwolle 1111 t Boot ma – van Hulten en ‘v\ im Huij man 46
· e chiedenis an Zwolle Redactioneel
wolle in het midden;
o crdcG sc’1iede11i ,,n11ZwollevanJantenHove
Fra nk In klaar
tad ge chiedeni en in ort n en maten Frit David Zeiler
e chiedeni in Zwolle;
o er geschied chrijvingen hi tori ch beef Bert Looper
G prek bij kaar li ht;
interview met Jan ten Hove nnd Bo t ma – van H uiten en
Jan van d W t ring
Agenda
uteur
0111s/ng: Pro111otiefolder e hied 111 v, n b oll (Uitgel’erij \\lnn11ders)
49
59
70
83
93
94
■ ■■■
11-
48 | jrg. 22 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
Redactioneel
11
■ ■■■
Geschiedenis van Zwolle
0 p woen dag 2 maart 2005 werd in De
Proo dij aan dr . H.J. M ijcr, burgemee –
ter an Zwolle, het eer t xemplaar aang
boden van de Gescliiede11is \/(/ 11 Zwolle, ge chr –
ven door Jan ten Hove. eertig jaar na het verhijncn
van het gelijknamige , erk van Th.J. de
Vries werd het d hoogste tijd om, op basi van
recen t onderz eken, het ontstaan en de ontwikkeling
van Zwolle in en nieuw tandaardwerk te
b ek te teil 11. De initiati fnemers van dit project,
het Hi toris h entrum Overijs el (HCO), de
ti hting IJ ela ademie, de gemeente Zwolle en
uitgeverij Waanders m gen zich gelukkig prijz n.
a ruim vijf jaar van noeste arbeid kon Jan t n
Hove de vrucht van zijn inspanningen pre enteren.
en imposant boek dat niet alleen en
be hrïving en interpretatie geeft van ‘hoe het in
z, olie wa ‘, maar o kin piratie biedt aan iederen
die iets met (de ge ch ied nis van ) Zwolle
heeft. 1 n ho crr het boek in de komende jaren
voor de vo rming van de tedelijke identiteit een
rol gaat pelen, zal de tijd uitwijzen.
De redactie van het Zwol – Historisch Tijdschrift
kan aan het ver hijnen van jan ten Hove’ Magnum
pu uiteraard niet voorbijgaan en chenkt
in dit nummer pcciale aanda ht aan de Gesc/1iede11is
1′(1/1 Zwolle, het fenomeen van redelijke
gesch ied chrijvi ng en aan de auteu r.
Frank Inklaar geeft in een uitgeb reide be preking
va n het bock aan wat de lezer kan verwachten.
1 nklaar karakteri rt de stad Zw !Ie met het
woord 111idde11, al charnierstad, al knooppunt.
een e tremen, maar ge taag voorwaarts.
In de bijdrag van Frit David Zeiler worden
ree nt ver henen tadsgeschiedenis en met elkaar
ergeleken: vijf van Holland e teden en zes
van Oost-Nederland. e t den. De boeken zetten
de beschreven tcden alle op de tad hi tori chc
kaart.
Bert Lo p r gaat kort in p de ontwikkeling
van het hi tori ch b drijf in ederland n geeft
e n overzicht an de Zwol e hi t riografie van
Middeleeuw n tot Ten H vc. Loop · r laat zien dat
ge chi dbc chrijving in I gedaan t n bestaat. De
tad ge chiedeni i daar een van. drie in de
1 op d r tijden verschenen integrale geschiedeni –
en van Zwolle – het werk van an Hattum uit de
achttiende eeuw, De rie uit
eeuw en nu Jan ten H ve – pa
worden onderling vergel ken.
Tw reda tie! den, nnèt
medio twint ig te
ren de revu n
Boot ma n Jan
van de v\letering, interviewd n bij kaarslicht de
au teur om ict- over hem en o er het on t taan van
h t boek aan de weet te komen.
Zoal g woonlijk open t ook dit nummer met
een an ichtkaart. ezc keer met c 11, fbeelding di
herinnert aan het 700-jarig be taan an Zwolle als
stad in 1930. Ov r h t hele themanummer verspreid
treft u kad r aan met typerende fragmen ten
uit de Geschiede11is vn11 Zwolle.
e chiedeni leeft. De redactie hoopt dat dit
themanummer elke lezer zal in pireren om Jan
ten Hov ‘ tad ge chiedcni ter hand t nemen.
Mog het boek van T n Hove de z, ollenaar na
lezing een goed en tr t ge oei geven zodat hij –
om icero te pa ra fra er n – zal zeggen: civis ivol/
n,111s Slltll. rij vertaald: ik ben een (echte) Zwollenaar.
Zingen mag ook!
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 2 | 49
11 ■ ■■■
Zwolle in het midden;
over de Geschiedenis van Zwolle
van Jan ten Hove
Al lezer van het Zwols Historisch Tijdschrift
bent u geïn tcre eerd in 21 1 e ge hiedcni
·. bent du va,! p de hoogte van h t
ver hijnen van de nieu1 e Zwol e tad ge hiedeni
van Jan ten Hove. r i een goede kan dat de
cschicrfc11is va11 Zwolle al bij u in de boekenkast
prijkt, of dat u een exemplaar bij vrienden op de
k ffietafel heeft zien liggen. Dek, n i aanzienl ijk
kleiner dat u dit ki eke boek an kaft tot kaft gel –
zen hebt.
at kunt u in dit b ek lezen? l u het boek
nog niet heeft aange haft i de vraag: waarom de
gang naar de boekhandel te maken? Kortom I at
kan een p tentiële lezer/koper crwachten al hij
de ,cscl1icdc11is 11a11 Zwol/eter hand neemt.
Jn fy i ke zin krijgt hij voor een riend nprij
van€ 39,95 een pra htig uitgegeven boekl erk van
68 pagina’ mei zo’n 750 illu tralie waarvan veel
in kleur, 10 h fd tukken, 14 pagina’ met bronn
literatuur, 1 03 n l n n 14
pagina’ r gi ter . r i enige in anning
11 eiig om h I bo k te vervoeren, want dit enorme
boek weegt drie kil . Het gewicht en het f, rmaat
van het boek maken dat het niet overal makk lijk
t r hand te n m n i . Even lezen in een lui t 1,
op de bank of in I d i la tig en het i al helemaal
niet te doen m h l bo k p rei mee te nemen.
Maar de ware hi tori ch geïnt re e rde laai zich
hierd or niet af hrikk n. Bov ndi n zal het b ek
o ral bedoeld zijn al landaard na la{;’ erk en
dan ver ha t h t klo ke formaat zeker de uit traling
die bij een dergelijk uitg v ho rt.
n band
Dat de Gesc/1iede11i va11 Zwolle i amengebra ht
in é n band i bijz nder vergeleken met ander
stad ge hiedeni en. Recente vo rbeelden daarvan
be laan m <\ tal meerdere del n. Net zo bijz nd r i h t dat Jan ten Hove de enige au teur i . lijk rtige g chiedeni en van andere teden zijn mee tal het r ·ultaat van een team van auteur , 1 aarbij een reda tieraad de pzet van het b ek bepaalt. en dergelijke organi atie heeft het v rdeel dat gebruik kan worden gemaakt an e iali ten op een bepaald terrein, of voor een bepaalde peri de. Maar, zoal on aller orakel Johan ru ff zegt, elk v ordeel heb z'n nadeel. De Geschiedeni van Zwolle e ·chiedeni van Zwolle, ee11 prachtig 11i1gege11e11 boekwerk vn11 6 pagi11a 's 111et zo n 750 il/11stmtics 1vaarva11 veel i11 kleur 10 hoofds111kke11, 14 pagi11n 's met bro1111e11p11blicaties en litem11111r, 1003 11ote11 e11 14 pngi11a's 111et registers. Dit e11or111e boek weegt drie kilo. Frank Inklaar 11- 50 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Fmg111e1111'(1/1 rle pmc/1 - tigc o,,erzic/11 ~n~rl vn11 em1n11ine /11/rnorc: door l,ristinn11 s' roote 11 11i1 cirrn 1570, ~cl/ vm, de eerste kaarteu ivnnrnp rle /111idig. prol'ill ic 011cri_jssel, ,. Trnns I nlmw, redeltjk unuwke11rig is 111ccrgcgc1• c11. ( it: tlns vcrijsselsc R11ite11plnnt. e11 ) ~~~ fuc-,e4 zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 51 ■ ■■■ Het prille begin H t prille b gin vnn Zwolle li t begmven onder d gebouw 11 sto pen tmte11 plei11e11, parken n t11ine11 op het huidige tedelijk grondgebied. Boven de narde wijst vandang de dag 11iets i11 de oude bi11- 11e11stad 111 er op de 111e11se11 die i11 e II ver verleden op e11 hi r g 1 en za11d/1oogte, omringd door ee11 wat rrijke wildernis, ee,1 bestaan probeerden op te bo11ive11. ok geschrev 11 sporen van de lot eval/e11 vn11 d vroe ste pioniers e11 /11111 opvolger i11 deze streken zijn 11iet voorha11de11. Histori che do u- 111e111e11 zij11 tot v r in de Mirldelee11ive11 zo cllflnrs, dat we op niul re i11for111a1iebro1111en moet 11 tem vallen 0111 n!thn11s tie 011toure11 te k111111e11 scl1etse11 vn11 de ZwoLe 011tivikk li11gsga11g i11 de d11ize11de11 jaren voorafgaa11d aan de verle11i11 vn11 het stadsrecht i1112 o. R on Lru ti v n d oude k rn van 2\ olle om treek p e n rond : 1. 2 . Kamp r Lraat 4. W, 1 tra, t 5. Ko traa1 6. Krui1m k r - of Hounor n 7. Zwanentor n R d Toren 9. Vo f K, mp 'rpoon JO. Ort 11 . 12. 13. 14. a 15. Thorb ckE~ gra ht 16. t. Michaël kerk 17. Bethlehemkloo 1 r 1 H. e tga thui 19. Hoft Zwolle \/oor I, t 011tsl11ite11 vnn de vro steg s hi de- 11is vmt de stad e11 llflnr 0111 evi11 zijn we vooma- 111elijk aangewezen op de grond 011d r 011z voet 11. /11 het botle111archief, zoals de archeologen /11111 werkterr in na11d11ide11, gaan d11ize11de11 groter c11 klein re restante11 uit het verleden schuil. eze overblijfsels vm1 menselijke activitei1 li e11 nis s1il/ get11igcn te wnc/1tc11 tot ze bij opgravi11ge11 worden blootgelegd e11 de kn11s krijgen h11n eigen verlwnl te vert llen. Cro11dspore11 vn11 bijvoorbeeld l111iz •11 of l,11 - r 11 k111111e11 i11 sn111e11hn11g 111e1 gevo11ric11 voonverpe11 van stee11, anrdew rk of 111etnal 111111111ijzi11ge11 opleveren over de levenswijze en de materiële 11/tuur va11 de men en uit de pre- en protohistorie (de geschiedenis tot de dertiende e11w). (p. 19) Ten Hove karakteriseert d periode 1380 - 14 o nis Zwol/e's Gouden Eeuw. Hier de oude kem va11 Zwolle 0111s1rccks I o, \llecrgegel'c11 op een moderne s1ndspla 11 egro11d. ( it: escl1iede11is va11 Z11 olie) 11 11- 52 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 De ratt' o.f t. Miclwëlskerk. Tekc11i11g door JJ1111iël \tarot 11ir 1716. ( 11il'ersiteitsb iblio1hcek Leiden ) eenheid van tijl is in dergelijke werken vaak r te zoeken. De rgani r ndc n uitvoerende partijen van de tadsgc hi deni van Zwolle, h l Hi t - risch ' entrum verij cl (H ), de ti hting IJ - ela ad mi , de gemeente Zwolle \1111111.f d, jnrc11 /1Vi11tig 11em11clerde er wm nlle in Zwolle, onder meer i11 onderwijs en gezo11rl/Jeidszorg. Hier de h, 193-1 · 11ie11w gebouwde vleugel vn11 /Jet op/Jin Zicke11l111is ruw de R/Jij1111is Fei1/Jlnn11, ontworpen door stnrfsnrc/1itect J. . \Viebc11gn. ( ol/ec1ie H 0 ) ■ ■■■ \ aander hcbb n v r én au teur gekozen. Deze keuz h ft goed uitgepakt. e Gescliierfe11is ,,n,1 Zwolle hcc t en duidelijke, eenv rmige opbouw en het b k I c l h cl lezierig. Jan ten Ho ei een vl tte en t egank lijkc · hrijver die h t vermogen bezit om de I zer van prehi t riet t in d eenen twintig t eeuw te blijven bo ien. Zijn d el tel ling, zoal geformuleerd in de inleiding van de esc/Jiedenis vn11 Zwolle, om een b ek te maken v r de in het Zwolse verleden g 'inter eerde leek dat aantrekkelijk ent egank lijk i , h eft Ten H ve zeker waargemaakt. Uitgang punten lke s hrijv r van een tad ge hiedeni zal zi h aan het begin van het pr je t gest Id zien oor de vraag: hoc organi eer ik de enorme hoeveelheid materiaal die tot mijn bes hikking staat. \ elke grote lijnen wil ik h t n, wat vind ik wel belangrijk en wat ni t. Een tad kun je p he I ver hil lende manieren b zi n. Je kunt de fy ieke ont"•ikk ling van de tad be chrijvcn. \Vat i h ·t landchappelijke milieu waarin de tad nt taal en groeit, h e vormt zich d tad plattegr nd, welke bebom ing k mt er, welke gebouwen taan r? Je kunt c n stad ook zien als een amenlcving vorm van m n n. In dat ge al i h t belangrijk om te be hrijven hoe die men en hun amenleving hebben ge rgani eerd, \ al de politiek in. tellin gen lijn, h e de e n mi~che en iale lru tu ren zijn,, elke cul turele vormen de ·tad bewoner hanteren. Je kunt de tad ok meer ab tra t, als idee bekijken. In dnt ge al pr beer je erach ter te komen f de ·tad be, oncr een speciale band met hun tad h bbcn, er iel i al een tedclïke identiteit, f er ideeën be taan hoc de tad idealiter ruit zou moeten zien. 1 n een ·tad ge hiedeni zouden eîgenlïk al d ze a pccten voor 111 eten komen. Maar in, lke male en hoe v rm •egcvcn? Jan t n Hove tipt in de inl iding an het boek even aan waar voor hemd nadruk ligt. Het i een amen hang an de eer t twee Ju ter van vragen waar het hem om gaat. • n amenhang di in een hr n logi ch v rhaal, rdt g pr ent erd: ' Het gaat in de huidige tad ge hiedenis m de amenhang en wi · !werking van politieke, 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 53 11 e on mi che, ciale, ulturel en ruimt lijk a - tor n p I kales haal. Daarbij wordt de tad niet gcï ol - rd gezien van haar omgeving, maar\ ordt juist geprobeerd de erbindingen met de buiten ' er Id p te p ren .' ( . . . ) ' e nieu, e eschi de- 11is l'{ln Zwolle i onderverdeeld in n ti ntal hronologi h geordende hoo d tukken. Hierin 1 rden de ver chili ndc a pe ten van de ~redelij ke amcnleving in en lopen erhaal be proken. De jaartallen aan het begin en het einde an elk hoofd~tuk moeten niet al ab oluut , orden be chouwd. Zij dienen al ruwe markering an bepaa lde harnierpunten in de Zwol e ont\ ikkeling p staatkundig, o iaal -e onomi ch menta l- ulturccl n/ fruimt lijk g bi d.' De val van de toren p de pick wanr zich 1111 de con istorieknmer 11nn de rot of t. Miclwëlskerk bevindt,. to11d tot ver in d ze11e11tiende eeuw één M11 d hoogste tore11s i11 de erlerlniuie11. Een groot deel va11 liet pre tigie11- ze bouwwerk znkte op znt rrla 17 rlecemb r 16 _ regen dri 1111r 's middag 111et ee11 donderend emas ineen. Zwollenaar }ohn1111cs attenbelt wa oogget11ig vn11 de torenva/. De kat/10/ieke jongeman, die Inter pnstoor in \Vijt/1111 11 zou worden, l,e ift het volgende verslag nagelaten: 'Heb ik zelve stnande voor de de11re vnn ons hui· bij d Knmperpoort deze toren met nl wnt er nn11 of in was, ezie11 t r 11eder storte11. Dit vallen 11a11 z11/k ee11 eweldig en zwnnr gebouw veroorzaakt ee11 chrikkelijke lng II stof in de 111 ht, jn de begravene lijken d r 1ne11Scl1e11 wierde11 ontbloot vn11 nnrde en kisten, al· ik z lfi hebbe ezie11. Twee 11111ren bleven stnan de eene naar het noorden e11 de m1d re nanr het zuiden, e11 op deze twee 1111tre11 bleef een zwnre balk, wnama11 nog een klokke hing. Weinige dagen dnamn storllc ook de ee11c n11111r 1wnr het 11oorde11 ter neder met de balk en klokke. En de a 11dere m 1111 r bleef ook eenig wei11ige da en staan, dnt zeer schrikkelijk was te zien, 111anr stortte ook des 11vo11ds 0111tre11t /wij IJ ter neder. fen was bang dnt de m11re11 zo11de11 hebben 0111geslnge11, nis een ■ ■■■ Binnen deze amenhang en I i elwcrking kent Ten Hove een peciale plaat toe aan de fy ickc a pc t n van de tad. Juist de zichtbare tad biedt d mee te gelegenheid tot er. terking an het hi - toris h bewustzijn van de huidige Zw Il nar n. Dit i , g tuige Ten Hove' inleiding kennelijk n v rhulde d elstelling van het boek: 'Een b langrijke rode draad , ordi gevormd door de g ografi ch n ruimt lijke tru tuur van de . tad. Dit clement vormt al het \ are hel decor, de i ke a ht rgrond voor het verhaal. De eeuwenoude st denboll\ kundige pzct, die in 2' olie in veel opzicht n pm rk lijk gaaf bewaard i g bleven, i immer h t m e t ta tbare fa cet van de relatie tu en heden en v ried n. c ta ·tbar1;: sp - r n van h t kJ urrijk ver! d n in het hedendaJg~e boom doet, 111nnr door de chrikkel-ijke 2wnm1e viel alles ter neder zonder merkelijke linde.' (p. 19) De I toren van de r t. 1i lderd d or Jan ra ( wolle) 11- 54 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Zwolle lremn111 in de tweede helft vn11 de 11ege111ie11de eeuw lwnr schnke/ 1111 tie, 1111 al spoonve k11oopp11nt. Hier de nn11ko11digi11g vn11 het l'olksfeest op znterdng -1 j 1111i 1864 ter ele e11hciti vn11 de 110/- 1ooii11g vn11 de trci11verbi11di11g 111sse11 trec/11 en Zwolle. p tie teke- 11i11c is de spoorbrug over de IJssel r1fgeln:eltl, de eerste vn te oe11en1erbi11di11g op deze plek. ( o/lcctie H ) tad beeld zijn een van de meest aangewezen mid delen om h I hi tori h wu tzijn van d Zwollenar n t ver l rken.' en andere vraag , aa rvoor de auteur van een stadsgeschiedeni komt te taan i hoc compie t zijn verhaal kan n mo t zijn. edert het v r chijnen van de v rige stad ge hied ni , d twe d lig ,eschiede11i. vnn Zw /Ie van Th. J. de rie ui t 1954 en 1961, i cel nieuw ter be hikking gekomen. aluurlijk 111 et dit n pick krijgen in de nicU\ e tad ·ge. hied ni , maar hoe el? ndank de tr 0111 aan publi atie an de laat te de ennia zijn er to hook I ilte plekken in de ge hied chrï ving van de tad. Hoe om pleet kan daardoor de nieuwe tad ges hiedeni zijn? k hier heeft Ten Hove duidelijke keuze gemaakt: ' e doel telling van het b ek i het geven van een I eten happel ijk verarm oorde I ee rgave van de huidige tand van zaken met betrekking tot de Z1 1 e hi l ri grafie. Het v oraf p ui len van witte plekken in de be ·taa nde ge chied hrij ing !oor middel van ui tgebr ide voor tudi wa finan iecl en I gi tiek niet haalb,, r. De tek I i dan ook in egin cl geba eerd p de aa 111 ezige literatuur. Dit bied t de mogelijkh id om de re ultfllen van p ialisti ch ond · rz ek die v rbr k- ■ ■■■ keld en wegge t pt zijn in ta lloze boeken en artik I n, aan en bred r ubliek te pre emer n. In de praktijk bi k h t hter g r • Id nodi m ter ontr I f aanvull ing al n g nig ar hi ~ nd rzoek Ie doen, waardoor eveneens nieU\ e gege en ver de hi torie van de tad boven ta cl zijn gekom n.' anleiding v r nieuw nderz ek i er du n g 1 p. ver ijftigjaar zal er ngetwijfeld weer een ni uwe t, d g hiedcni van Zw llc zijn •cpubli - eerd. Maar nu h bben I c de be · hikking over een b ek dat pre ie i I at het oorgeeft te zijn: een weten happclijk verant\ oorde weergave van de huidige tand an zaken met betrekking tol de Zwol e hi l ri grafie dat oor de geïntere erde leek aan trekkelijk en makkelijk l egankelijk i . pbou1 Zoal gezegd i Ie eschiede11is vn11 Zwolle opgebom d ui t tien chr n I gi h geordende h fdtukken, gemarkeerd door breekpunten in de Z1 ol e ge hi deni . Het eer-te hoofd tuk behan delt de r eg te ge hiedcni van Zwolle, van de prehi l rie l t 123 , het jaar da t aan de kleine ned rz tting het tad re ht I r v rlcend. l n h t h fd tuk w rdt I p g bruik g maakt an de 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 55 11 r nt opgraving n die nieuwe inzi hten ver het nt taan van d e r t nederzettingen in dit g bied h bben opgel verd. I fy iek inval h ek komt rnim choot aan bod in de verband ling n over de diver e wat rlopcn. 11 1 y ieke uiterlijk van de tad bcpa, lt het breukpunt aan het inde an h t twe d hoofdtuk, 13 o. Zw lle k nd een b h orlijke gr i. D ·t d werd uitgelegd en mgeven door e n mantel van muren, po rten en toren . De mark ring tu - en tad en platteland wa daarmee duidelijk, de juri di ti van de tad Zwolle liep htcr tot buiten de muren. Het omvalt een g ·bied dat vrijw I z ecu, en, 101 de amenv eging met het groot te deel van Zwollerker pel, gelijk blee . Een aardig staaltj van peurwerk in de ar hieven biedt Ten H e bij de be preking van de brand van 1324 die 7.., oll in de a I gd . r het vcrk erd I zen in de ze tiende eeuw van de rijmkroniek van lbcrt na el van Eme ( de e r te hi l ri he a-mtekening n o r d ,c hicd ni an Zwolle uit 140 ), i ■ ■■■ deze brand h og rwaar hijnlijk abu ie el ijk in de hoenen van de heren van r l, d b emannen van Zwoll in die tijd, ge hoven. D ·· r Ten Hove gekara Eeuw. Zwolle bi t uiting k, am in name de uit - brei de b uw v, n n van de drie •oll optima, 1 , rpunt n e Ten H vc to nt aan dat, and n de traditie , il, z, olie niet zozeer gcri ht , p de Hanze. Men pr fileerde zich I al verzamel-, di tributie- en hakelst 1 de handel tr men van We tfalen en en aan de ne kant en rl !land, Braban n laandcrcn anderzijd . Amba ht en nij erheid bi eidcn. ul tureel , erd de z, ol e ouden u, gcdomi- Ee11111ccr actief ge111ee11- telijk beleid leidde i11 de jaren zes/ ig 011dcr meer 101 de na11leg vnn Holte11broek c11 de An-la11- de11. Hierde11ie111Ve IVijk Holtenbroek i11 1965. ( olie tie H 0 ) 11- 56 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Verdachte Tachtigers Ee11 kolderiek 110011,a/ tijdens ee11 bezoek 11an de dichter Willem Kloos (1859 - 193 ) i illustmtief voo r het bedaagde en e11igszi 11 s be11a11wde leven in het pro- 11i11ciestndje Zwo ll e ro11d de ee uwwisse ling. De i11 het westen woonachtige voorman 11an de lit emire vemie11wingsbewegi11g va n de Tachtigers bracht samen ,net zij n 11rie 11d Hein Bo ke11 min of meer toe11allig ee 11 paar 11rije dagen in de Overijsselse hoofdstad door. De politie hield de ter plaatse 011bekende sjofel gek/ de schrijvers, die zich 11aar eigen zegge n de hele dag liep en te verdo 111111 en / =ver11ele11), 11a11wgeze t in de gaten. Op 14 september 1892 werden ze door twee age11te11 in de Luttekestraat aangehouden en voor verhoor 111eegeno111en naar het nabijgelege11 politiebureau. Hier speelde zich tussen Kloos en ee11 i11specteur ee11 hilarisch tweegesprek af, dat een dag later door de half verontwaardigde, /,alf gea11 111 seerde dichter in een brief voor het nageslnc/ 11 werd vastgelegd: 'Hij: Waarom komt II hier? Ik: Voor mijn pleizier. Hij: Ik begrijp 11iet dat 111e11 i11 Zwo l voor zij11 pleizier komt. - tilte - . Hij: Drijft u l,andel erg 11s in? lk: ee11. Hij: Is II gee 11 agent in sterken drank? Ik: Neen, ik /,eb II gezegd, dat ik hier voor mijn pleizier kom. Hij: Dat kan niet, dat gebeurt hier nooit i11 Z1110 /. ' De inspecteur 11ertelde trots aan Kloos dat hij hem al de hele dag /,ad laten. volge11: 'Wij wete11 alles wat II vandaag gedaan heeft, wij Zwolse politie zij11 zeer precies, daar komt hier geen mens of we moeten weten wie hij is. 11 loopt II hier va11daag op ee 11 onbegrijpelijke ma11ier ro11d {. .. ].' Pas 11adat de sterke arm IWIS overt11igd 11an de goede bedoeli11gen va11 de literatore11 ko11de11 ze 011der ee11 stroom 11an excuses het politiebureau weer verlaten. ( p. 4 1) necrd door de oderne Devotie en de Latijn e school van Johan Cele. a 1480 brak een periode van pol iti eke instabiliteit aan. Laverend tussen de Utrecht e bi c h op n de hertog van lre kwam Zwolle uit eindelijk nder Hab burgse vleugels. Hierme ei nd igde de grote zelf: tandigheid van de tad. Ten Hove corrigeert en passant nog even het verhaal van de Zwo lc blam vingers. ie t een centenkwe tie met Kampen li gt ten grond lag aan de Zwolse bijnaam, maar de chending door de Zwollenaren in 1·21 van de eed van trouw aan de wettige land - heer . De huidige versie tarnt pa uit 1921. .. ndank alle troebelen telde Zwolle we l haar rol in de interregionale doorvoerhandel ve ili g door controle t houden over de land- en waterwegen. Typere nd voor de gematigde sfe r in de tad is de wïze \ aarop Zwolle d or de woelige tijde n van godsdien ttwi ten en gevechten rond het begin ■ ■ ■ ■ an de Tac hti gjarige orlog i g komen . el rumoer en onzek rheden, heen en weer ge lingerd tu en paansc en taat e partijen, wel godsdien ·tige overga ngen , maar geen grote verwoe tingcn en altijd met een redelijke tolerantie j gen ander denkenden. In 1580 brak een niem e periode aan met een taats Zwolle. Een ni euwe tijd op oude fundamen ten noemt Te n H ve de periode rSo-1680. Zwolle , a de groo t te tad va n verijs el g worden n het ging behoorlijk. De stad had haar tervorm gekregen en culturee l gezien wa er zelf: prake van een kleine bloeiperiode. Zwolle k n zich handhaven al een comm rcieel knooppunt. Een goede v rbi nd ing over water met Am terdam en internationale verbindi ng ro ute over land in o telijke ri hting maakten dat mogelijk. el is aan het eind van de periode duidelijk dat de oriëntatie an Zw lle ver anderd was. De wind wa definitief uit we telijke ri chting gaa n waaien. Overigen i na 275 b ladzij den in het boek hier de enige tor nd e fout te vinden: de gomari t n en arm ini anen zijn helaa erwis Id. omari ten zij n niet rekkelijk, no h remon trants en arminia nen niet pre ic of contraremonstrants. tagnatie en continuïteit a een relati ve bloeiperiode volgden in Zwolle tagnatie en verva l. De te erder in de achttiende eeuw, des te meer e onomi che prob lemen. De nijverheid raakte in het lop , de Iran itohandel kende ook problemen. En dat nadat in 1682 de pre ti gieuze toren van de i haël kerk ok al met donderend geraa in elk aar wa gezakt. De so iale dynamiek in de ·tad raakte verstard. To h namen ook nu wee r de problemen g en cata trofo le omva ng aan. De bevolkingsomvang bleef con stan t. Het ulturelc leven kabbelde op eni g niveau voort en de tad kreeg fraai geve lp artijen in d Koe traat en de Kamper !raat. Eind acht ti end e eeuw brak de niem e tijd ook in Zwolle door. Bekende Zwollenar n al Joan Derk van der apellcn en Rhijn i Feith peelden hun rol in de patriottenbeweging. Maar met de nieuwe tijd kwam ook het definitieve ei nde an de zelf: tandigheid van de tad Zwo l! . Na de Bataaf e Republiek en de Fran e periode werd Zwolle 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 57 11 nd rdeel van hel k ninkrijk der ederlanden. n t d lijk aut n mi m r, maar wel nieuw pre tige , I· provin ial ho fd tad. Politiek verbreedde de m, at h ppelijk topi,, g zi h ietwat, ociaal bleef veel bï het oude. p hel gebied van nijv rh id en indu trie wa in Zwolle in de eerst h 1ft van d neg nti nd -uw oral ontinuï eil te • peuren. Tol en indu ·triël d rbraak kwam het bepaald niet, h e\ el langzaam het t mtijdperk zijn intrede deed. e oude tran il h ndcl m t Am t rdam n het Dui a ht r- 1 nd ging verl r n. Hiervo r in de plaat kwam een er terkte regionale erkeer - en erzorging - unctie. ulturcel lo L Zwolle aan bij ontwikkelingen ciders met een eigen departement van het Nut, met ciëteiten en een h uwburg. Fy iek wa d belangrïk te ingrce het verdwijnen van de middeleeuw e mmuring en de zeve nti ndeeeuw e ve ting\ erken. ing in be, eging T n karakteri eert de Zwol e. amenleving in de e 1850- 1920 al een am nleving in beweging. Beweging wa te zi n p h t g bi d van ond rwï , bij de eman ipatie van diver e minderheid groep n, m het · li me, bij d gez ndh i hui . Er kwamen nieuwe r. E m - rati ering tr, d gel \ at beuren in de li era k\ en belangrijke erandering \ a de kom t van het poor naa - w tad h rn, 111 haar hak 1- fun tie, 'gkn p unt. Bovendien gaf het kgelegenheid. Die kwam zeker ni t uit de indu triële ·en weinig ti - mulerend g meentebeleid r vooral debet aan. Zw Il bi ef draai n a naai handel -, v rk er ·- n v rzo rging ntrum, mede dankzij verbeterde waterwegen en de p orwegen. 21 olle kr ieu ebouwing. De notabelen ve - ti in d tionsbuurt n lang de ingel . 1 n rp k en v cl m n en van h t po r te\ onen. k na 1920 blijft 'langs lijnen van gel idclijkhcid ' typerend voor b oll . Natuurlijk v randerd r \ 1 van all , nd r me r in nderwij en gezondheid zorg. r k\ am e n hil van nieuwe ■ ■■■ wijken rond de ude kern. 1laar t h vcrhccr te het beeld van een enig zin aaie, weinig dynami - h tad. E n pa ief geme ntelïk b leid , rgde voor weinig elan in d indu triële L r. Kn 1- punten te\ ater en te land hinderden de expan ic van h:mdel en transport. De grootste groei werd ber ikt in de dien ten ctor: b olle ntwikkeldc zi h t t ambt nar n rad. P litiek lagen de verhouding n lang de lijnen van de r7lliling d cenni lang va t. on~ i nel n n niet - nfc - ion Jen hielden ]kaar keurig in evem i hl. De g v tigde orde an prot tant , kath li ke en lib rale p, rtïen zorgde r wel v or dat al te progr sievc id ën van iali tis h zijde vakkundig\ erdcn geweerd. 1a de donkere periode van de bezetting leek alles weer op oude voet d or te gaan. een d rbraak, geen verand ringen in d politiek vcrh udingen. De betrokkenheid van de burger~ 111 t h t be tuur \ a gering. t uiteindelijk w I veranderde wa de mate van activiteit van het gemeentebe tuur. n meer actief o erheid beleid leidde tot groei. Zowel economisch als in de vorm an ni U\, wïken Holtenbroek en de a-landen. erdere uitbreiding van de tad I crd mogelijk door de inlijving van het groot te deel van Zwol- ... Het rotc Kcrkplci11 i11 1976, l'lnk 11n de voltooii11g 11m1 het 11ic11111e stntll111is. ( ollcctic H ) 11- 58 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 lerkerspcl in 1967. De nieuwe daadkracht leidd echter ook tot rigoureuz kaal lag in het histori ch centrum. De Gescliierfe11is \IQII Zwolle eindigt m t een rad in een pagaat. Zwolle groeid in de laatste de ennia van de win tig te eeuw als nooit tevoren. Waar altijd geleidelijkheid typerend wa voor de stad i nu ineen sprake van dramatische groei. Tu sen 1970 n 2000 kwamen er 35.000 men en bï, net zoveel al tus en 1230 en 1900. Zwolle-Zuid en tad hagen zijn er de fy ieke getuigen van. ieuwe bevolkingsgro p n ver chenen in het stadsbeeld. Economi ch ging het de tad voor de wind. De tad was nooit industrieel sterk geweest en dat bleek ook w er in deze period . Bedrijventerreinen en kantoren kwamen er echter geno g. Zwolle was vooral weer een stad met een centrumfunctie en dat wa met name zichtbaar in de dien - ten ector. ' norme groei was er in d medi che tor en bij het (hoger) onderwij . aast al deze ambitieuze groei kwam langzamerhand ook meer aandacht voor kwaliteit, traditie en leefbaarheid. Een spagaat voor de toekom t. Midden Is je n, het lezen van d drie kilo papier van de Gescliiede11is vm1 Zwolle de tad Zwolle zou moeten karakteri eren in één woord, dan zou dat het , oord 'midden' moeten zijn. Zwolle put haar kra ht uit de geografi che ligging, in het midden als . chakcl tad, als kno ppunt. Zwollenaren houden van het midden. De Zwol historische ontwikk ling is er een van het midden. Zonder extremen, maar gestaag oon aarts. Ik ben dit, rtikel begonnen met de vraag waarom u als lezer an het Zwols Historisch Tijdschrift de Gcsc/1ierfe11i 11Q11 Zwolle zou 1110 ten kopen en/of lezen. H t boek maakt zijn doelstelling volledig \ aar. Het i een weten chappelijk verantwoorde weergave van de huidige tand van zaken met betrekking tot de Zwolse historiografie dat voor d · in het Zwolse v rieden geïnteres eerde leek aantr kkelijk en makkel ijk toegankelijk is. Dit ■ ■■■ alleen i voor mij al ruim vold ende 111 het boek aan te prijzen. Ik zou g en behoefte h bb n om het boek een andere fun ti toe te kennen. In het huidig tijd gewricht is daar kennel ijk wel behoefte aan. In het voorwoord meldt burgemee ter Meijer: 'Moderne stedelijke ge hied hrijving i het resultaat van w tenschappelijk onderzoek n an de behoefte om de 'ge chied ni en ', de verha len die ons al Zwollenaren verbi nden te boek taven. ln die zin gaat dit boek v el verder dan alleen een beschrijving en interpretatie van 'hoe h t wa '. De nieuwe Geschiedenis van Zwol/ 1 gt niet alleen een anker in het ver! den, maar geeft ok h uva t voor het heden en de toekomst. Het boek draagt bij aan een cherper beeld van wat we al Zwolle en Zwoll naren zijn. Ontwikkeling lijnen en - patronen, sterke en zwakke punt n . .. het b ek zal voor de lezers nu en in de toekom t, e n belangrijke identiteitsbepalende en -verklarende factor zijn.' De stadsgeschied ni al houva t in het heden en de toekomst? Een identiteit b palende fa tor? og afgezi n van vragen of er wel prake i an een crisis in onze identiteit, of er wel behoefte i aan een nieuw geconstrueerde collectieve ide11ti teit en of geschiedenis dan het mee t geë igende middel i om zo'n nieuwe col lc ti ve iden titeit vorm te geven, i het v or mï een grote vraag of een tadsge chiedeni een derg lijke functie zou moeten hebben. Boeiend zijn deze vragen wel. Ze zouden een intere sante thema-avond vo r de Zwol e Histori che r niging kunnen vormen. 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 59 11 ■ ■■■ Stadsgeschiedenissen in soorten en maten Een jaar of tien geleden stond n in r gionaalhi tori he kring ineens de ' provinciale ge hiedeni en' in hel middelpunt van de belang tellin g. Annlciding wa het v r chijnen van enk I praakmakende tandaardw rken, zoal de g hiedeni an Drenthe en oord-Brabant, die hoc er hillend ze ook waren in ieder geval het gevoel van g wc t lijke eigenwanrde versterkten. Aan onder m r Id rland en rie land werd t n gewerkt en voor !recht en Holland b ton d n v rg ord rde plannen, die indsdien zijn verwezenlijkt. Het re ultaat wa alle zin demo itc \ aard; de g wc t lijke ge ch iedeni tond telkenmnle l vig op d kaart. verij el, dat ind 1970 zijn 'handboek' bezat, deed dapper mee aan de discu ie , maar kwam voorlopig niet tot een on reet nieuw initiati f. Mi chien wa dat wel mede een gevolg van de inmiddels opgetreden vers huiving van d aanda hl naar de tads- en d rp ge chiedeni . Er m e t immer nog veel ni U\ nderzoek w rden gedaan naar nbekende pi den en onderbelich te perioden, en dat kon het b t op lokaal niveau gebeuren. De hi torihe verenigingen en voor een deel ook andere in tellingen (archieven, mu ca en regionale in ti tut n) hebb n dit nderz ek in ieder geval terk ge timul erd. M t name de li chti ng IJs elacademie heeft ge\ rkt aan een y temati che vastlegging van oud en vooral nieuw materiaal in boekvorm. Een med door d z in t lling georga ni - ecrd mpo ium over tads- en dorp ge chiedeni in 1999 in het dorp\ indesheim trok landelijke aandacht. Soorten en maten In een piniërend artikel in de Bijdrng II en Mededeli11ge11 be1refje11rle de Gescl,iede11is der ederla11- de11 heeft Pim Ko ij in 2002 getra ht een tu enbalan op te maken van de mani r, waarop het vak 'stad ges hiedeni ' in de laat k jaren i bedreven. aar zijn idee be taan er vanoud tw b naderingswijzen. De eer t i die, waarbij de ·tad al een min of meer ge lot n, bijna organi he eenheid wordt beschouwd n een stadsge chiedenis du biografische trekken vertoont. De al dan niet bedachte 'stedelijke identiteit' vormt daarvan een onderdeel. De andere i de meer 'open' b nadering, waarbij vooral de ruimtelijke nlext en daarmee ook de regionale functie an en tad worden benadrukt. Deze laat te benadering I ijz i sterk ociaal-economi ch en ruimtelijk-geografi ch g kleurd. Ze i bij uitstek ge chikt voor di teden, die e n centrale marktfun tic ervull n in de regio of in n groter interstedelijk verband. Men zou kunnen zeggen, dat Zw lle daarvan een perfec voorbeeld vormt. De 'stad bi grafische' benadering wordt door Kooij als te beperkt en hî - toriografi ch ook al te b perkend be chouwd, maar in een aantal g vall n (Rotterdam, Leeuwarden) toont hij zich verheugd wanne r r to h i 1 over het specifiek eigene wordt gezegd. Het tedelijk zelfbewustzijn i immer door de loop van de ge chiedenis bepaald en h eft zijn wortels vaak nl in de verwerving van ted lijke autonom i - ofte- Frît David Zeiler ezic/11 op Zwolle w111nf de rfijk lij rn11k/111is ln11gs het Zwnrtewnter. Teke11i11 door /olw1111es wert 11er, 17 J. ( terlelijk lvfmew11 Zwolle) 11- 60 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 De Grote 1arkt i111 ./, geschilderd door dria - 1111s emé. ( tedelijk M11se11111 Zwolle) wel het tad recht - in de twaalfde, dertiend of vroege veertiende eeuw. De eman ipatie van Zw llc ten pzi ht van zïn 'gr te r er ' Deventer en Kampen bijvo rb Id orml in het 111ag1111111 opus van Jan ten Hove een r de draad, , aarm e duid lïk , rd1 dal hel Zwol e gevoel van cigcnh id 111 de i bepaald d or deze trijd om zi h op te ,verken uit een t, eederang po itie. aarnaa t zijn er vo r Ik tad g grafische om tandigheden (z al de ligging aan n rivier), hi t ri che gcb un ni en ( en held haftig verzet tegen een v rhc r r) en het ptreden an grote mannen ■ ■■■ ( n om vr uwen ) die de identiteit mede v rm h bb n geg ven. K oï gaat in zijn be h uwing p dit a p t niet nader in, maar hij t nt zi h wel een warm r tandcr van het int gra tiemodel, waarbij binnen een hr nologi h-themati h kader d ver hillend a pccten van de tedelijke ont, ikk ling, in lu icfhet besef van eigenheid op een zo cv nwi htig m g lijk manier kunnen w rden b chrcven. Met zijn omvang van 6 pagina' leekt de chiede11i vnn Zwolle I r ent tad ge hie- 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 61 11 den is en naar de kroon. Bovendien i het tot du - verre h t enige boek in zijn oort, dat door één auteur i g hrcv n. Het leek daarom zowel de reda tie van dit tijd chrift al chrijver deze een aardig g dachte, om een vergelijking Ie trekken m t en aantal andere tad historische publicatie . Ander dan Pim Kooij deed willen we deze wel in e n regionaal vergelijkingskader plaat en: o t- edcrland tegenover het wc ten en in h t bijz nd r h t t dcnrïk Holland. Daarvoor kozen wc in elk van beid regio' vijf boeken. Voor elderland en verij el zijn dat (in volgorde van verschijning) Zutphen, Kamp n, Harderwijk, Hanem en Ha clt. oor Holland zijn dat Haarlem, D rdrc ht, R tterdam, Leiden n Am terdam. Wc zuil n ze all reerst stuk voor tuk in het kort be preken. Daarna wagen w on aan e n vergelijking, die ondank de v rschill n in omvang van de teden èn van de boeken oms verra ende parallellen oplevert. Gelderland en Overij el De in 19 9 ver henen eschiedenis van Zutphen geldt als een van de eerste moderne tad ge chied ni n n heeft andere steden dan ook zeker ten voorb eld ge tr kt. Het i weli waar een gelegenheid werk - de herdenking van het tadsrecht uit 1190 of iets later vormde de aanleiding - maar opzet en inhoud zijn gedegen. Het probleem van chronologie ver u themati che behandeling i goedd I ondervangen door de indeling in 'Zutphen g bied nis' (hoofdstuk 3-8) en 'Zutphen k nrncrk' (hoofd tuk 9-13). In de r te re k indt men vooral de 'biografi he' kant van de stad (intern ontwikkeling, gebeurteni sen en pro e sen die dez beïn loedden), in de tweede meer de po itic van d tad in zijn regionale netwerk (geografie, be tuur n rechtspraak, ziekenzorg, kerkge chiedeni en bou, kun t). Daaromheen word n 'Zutph n ymbolen ' (het predikaat 'Toren tad' en de tadsbrief) en 'Zutphens eigenheid' gegroepeerd. Het i zeker te danken aan de mee terhand van Willem Frijhoff, dat dit zeer informatieve boek ook een zekere samenhang en zelf s nthe-e bevat. De eindredacteur heeft daarmee chool gemaakt. ■ ■■■ Veertiende eeuw De magistraat gnf zijn personeel een klein tractement nnngevrdd III t emo/11- menten zoals een god pennyng , ambtskledij in de stndskle11re11 en soms een kan wijn. Voor bepaalde klussen werd extra betaald. Het gros vnn de stadsdienaren had geen dagtaak ann /11111 nmbt, mnnr dreef dnamnnst een of a11der handeltje of werkte voor de particuliere markt. Dnt /natste gnnt zeker op voor de speellieden, meestal een drietal bespelers vnn blnnsinstr11111e11ten. Pijper en trumpers luisterden met hun scl,n/meien, doedelzakken en trompetten plechtige gebeurtenissen, banketten en ontvangste11 van hoge gasten op, gingen voorop bij processies en krijgsexpedities, speelden in het openbnnr tijdens markten en kerkelijke hoogtijdagen en boden ook bij feestjes van inwoners verstrooiing en vermaak. De onderlinge harmonie va11 de speellieden liet ec/1- ter wel eens te we11se11 over. lll 1394 werd Re111bold de pijper wegens doodslag op Tee/ken de pijper, sijn elf: ghezelle, veroordeeld tot de gebruik lijke boete van veertig pond, ongeveer zeven keer de jaarwedde va11 een stndsm11zika111. ln plaats vnn te betalen blies Rembold de aftocht: hij ontvluc/111e Zwolle en is nooit meer bi1111en de poorten gesig11nleerd. (p. 138) Speellieden lopen voor een groep hoogwaardigheidsbekleder uit. iddeleeuw e hout nede. (Uit: e chiedenis van Zwolle) 11- 62 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Het kiezen van de magistraat 1 n d dood vt111 stndholllicr \ ilfe111111 kon de 111ee11te we r zo11d r vrees voor ingrijpen vnn een hoger 111ncht d led II vnn de mngistmat kiezen. De werkwijze werd op schrift esteld e11 op 24 jn1111ari 1703 door het stadsbestuur aa11- ge11ome11. De tekst begon III t: De tadt Zwol i een vrije e11 van niemand nj11a11ge11de stad { ... ), wiens regeri11ge bcstna/ i11 zc5lie11 b11rgemeestere11, verdeelt in nclit schepe11e11 e11 agt raden, mits aders i11 ngte11w rtigl, gemee11sluide11. De regeeri11g l'l111 de b11rge111ee teren i all e11 voor een jaar, maar rli, 1'n11 de gemeen luiden i altijd d11ireml e11 voor haar leven fan . ' De jaarlijk·c magi trnal keur op Pn11/idag wn inds de Middelee11we11 niet noemen waardig veranderd. p 2 ja1111nri sloten de poortwachters om half 11ege11 's morgens alle toega11ge11 tot de stad, 0111 elke vreemde inmenging le11erlijk b11ite11 te /11ite11. Een half 1111r Inter kwn111 /1 t voltallige 111ee11tecollege $amen op /,et 111ee11tel111i in de as en trant. andnar vertrokken d heren naar de raadkmn r, de huidig' chepc11znal, waar ze werden ontvang II door de zit/ nde schepenen. Hier vo11d door l1e1 trekken van zilver n en 11ergulde balletje - het zogc11oemtle boo11e11 - de loting van de twaalf ke11mote11 plaats. Als de 11itg lotc 11we11sliedc11 waren vertrokke11, ded 11 de kies111a1111e11 de deuren op slot. n1olge11s moesten ze zweren 0111 te z11/le11 kiez 11 'eerlijke, bekwnnme e11 011besprooke11, per 0011en, tot meesten die11ste e11 we/wezen va11 de stad.' a deze eed m1e11 de c/1epe11e11 de tadssle11tels na11 de ke11rnoten in bewaring e11 verlieten ook zij liet tad/111is. Het kiescollege ,wm zit1i11g in de rnadstoren na11 liet rote Kerkplein. \lóór de ope11bar beke11d111aki11g vn11 f1et 11ie11we bes11111r w rd d • klok van de bele11de11de Latijnse chool een kwartier /mig gelrtid. Tc11 ov rstaa11 va11 de n111e11gestroo111de roote emee11te oftewel de b11r rij las d senior va11 de oorstrnnt, de wijk met de hoogste rtm , d 1um1 11 van de 11itverkore11 sc/1cpe11et1 en raden va11 het torc11balko11 af Tot slot vnn de prorcdure nnmen de keurnot II in de raadkamer den eedt an11 de stad af va11 de i11111idrle/s 011rbode11 11111gistrate11 e11 overha11digde11 ze /11111 d ·frwels 11011 de poorte11. (p. 26) esrhiede11is va11 Kn111pe11, en tad di ua gro tie m t Zutphen vergelijkbaar i , ver hijnt in fa en, en i dan k n g ni t v lt id. D z tad heeft evenmin als evcnter een ge chrc en stadsre ht crlening en ho ft zi h du nooit p t mak 11 v or de viering an een jub !jaar. Dat blijkt niet in alle pzi hten een vo rd el t zijn. T t du - vare ver henen er twee delen met e n b !rekkelijk gr t tu cnp o , namelijk in 1993 en in 2001, tel"\! ïl het derde deel alleen nog maar als idee be taal. 1 at bevordert d integrale ge hied brij ving natuurlijk niet, ofr ho n er anderzijd maar ■ ■■■ Deelt vn11 de Geschiedc11is van Ka111pe11, 199 . ( H O,foto redactie) Deel_ 111111 de Ges hierl('JIÎS w111 Ka111pe11, 2001. ( H ,foto red net ie ) 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 63 11 d reen beperkt aan tal auteu rs aan, ordt meegew rkt. In deel I nc mt de kerkg hiedeni n gro te pl:1:11 in, ten ïl de ociaal - n mi he 011Lwikkclingen vr ij~ cl ontbreken. D z komen pa in deel _ aan de orde, , aa rin de religie weer gocddecl · on tbr kt. lntus en bied n beide delen al zo'n --o pagina' t k t en illu tratie . Mo ht d cl - , aarin de kerkgc hicdcni en de o iaal - ulturelc ontwikkelingen aan de orde moeten ko men - ooit nog cr. ch ijnen, dan i in ieder ge al een alcid opi h beeld g g en an een tad di 111 de I op van zijn ge ch icdcni meerdere malen terk van karakt r i era nderd. De ge hi d ni · en van de kleinere teden Harden ijk, Hattem en H, clt hebben duid lijk een be h idcncr pretentie. Gescl,iedc11is vnn Hnrderwijk ( 1 9 ) i in d c ne plaat ge breven omdat er choefte be tond aan een verzi ht van de nt - 1 ikkeling n in de tad di z rïk i aan erhalen over kogge hepen, academi i en kolonialen. R en t nderzock, bijvoorbeeld naar de be- De ges l,iede11is 1,111 Hn11e111, 1999, op 1e/le11 /m11del met bijdmge11 vn11 veertie11 n11te11rs. (J-1 O,Joto rerfnct ic) ■ ■■■ , tuur elite ten tijd an de Republiek, de fun ti an het K I niaal \ erfdepot of het ve1,•.uiling - proce aa n h t einde van den gentiende ceu1 , i· uit eraa rd in dit bock verwerkt. Het beeld is n I al. dat in Kampen caleido opi ch; ook in hun af, i - eling van ontwikkeling en tagnatie kom n beide reden trom,1en w I o ereen. e hr nologi h opzet in · n band (240 pagi na's) z rgt I ij Harderwijk wel v reen wat trakkere inkadcrin . Het nieuwe overzicht werk o er Hattem ( 1999) noemt zich in zijn ondertitel b chciden 'een bund I p tellen bij 700 jaa r tad r ht', maar het biedt net al Harden ijk een aa ntal nden crpen, dat door p cia li ten aak or de gel genheid i aangevat en uitgediept. Het tad re ht , de geheimzinnig tad ijver d \ aa en de Dikk Tinne worden v r het eer t op ba i van m d rn nderzoek b chreven. om i een art ikel al te ncyclop di h uitge allen, z als dat waarin alle holen uit erleden en heden uit putten I word n behandeld. Anderzijd word t bijvo rb eld een be chouwing over beeld n ze lfbeeld van dit tegenwoordig weer he I zc lfbc, u te IJ el tadje node gemi t. Maar v ertien medewerk r is feite lijk al een te groot a, ntal voor het leveren an een amenhangende isi . e Cesch ierfe11is ,,nn de stnd J--/nssdt ( 2002 ) daarent gen is door I cht t, ee au teur. ge ch reven, die ieder ong eer de helft van het b ck o r hun rekening hebben genom n. Het grote v rde I van een derg lïk werb ïze is de cnheid van tijl, in i d r ge al binn n de peri de !ie Ik van beide behandelt. De e uur va lt logi hen ijzc in 1795. D be tuurlijk -in titutionele on twikkeling vormt mede daa rom de hoofdlijn van b idc delen, waarbij nu en da n uitgebreid w rdt tilges taan bij het voor d Zwartewat r tad zo c entiële bedrijf an handel en verkeer. H t geografi h a c t k mt o ral aan de orde al het gaat om de bou1 en uitbouw van de ve ting. ank, ders, d vlu hl heuvel - voor niet in de lop nde lek t in t pas en informatie, wordt in het boek welli ht iets te ruim gebruik gemaakt. il de tamelijk uitputtende litcratuurlij t blijken 'god dien t', 'g neal gie' en ' erkeer' de groot te rubri k n I zijn. k hi r bepaalt de tand van het onderzo k natuurlijk med de aa rd van d tadsge hiedeni . an alle 11- 64 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 De cni and tad Ha cl t, 11erschc11e11 i11 20 . ,foto rednctie) 1 t nu t e l proken boeken heefr Ha elt mi • · hicn \ 1 het mee t 'biografi he' karakt r. ijf Hollandse teden Een van d eer te rn d rne tad ge chiedeni en in H Hand i het in 199- er henen, bijna 700 pagina' tellend b ek v r Haar! m. De omvang komt du ercen met de ge hiedeni van Zw 1- le, maar het aantal auteur i hier neindig; aan hoofd tuk 12 bijv rb eld hebben al leen al ze tien per onen mee •ewerkt! T t b k heeft bijgevolg e n t rk en y I pedi h karakter, hetg en overigen niet\ il zeggen dat alle over de tad nu hierin te vinden i . Het draagt uide lïk h t temp Ivan g legenheid werk - het er h n ter ere an het 75 -jarig be taan al geprivil gieerde tad - maar t ont gepa t b heidenh id door zich in de nd rtitel • n' (en niet 'de') ge chiedeni van Haarlem t noemen. De tiddeleeuw n ( 1245- 15 o) komen er met een kleine 140 pagina' tamelijk bekaaid af. De periode 15 0-1770 t lt er 180, \ aarvan een llink deel wordt ing nomen door ( fraaie) v rbeeldcn van de bou, kunst, hilder- ■ ■■■ "\lit th:n os l, ~o/1:: öc r ,1cr9ctdllciö" G l.SUll[J)D/1'\A Dl "'-'D Il m l 12Sl-200 Jo, MVUll'Mi, ra W1M ()Tl Rjbl•a1,n1/14" fr'ru \<,.,,uJt ltrJt1(t,r Jf'r'illll IÏllfflJlttl Voorbind \ln11 de chiedeni van de tad Ha el!, geschre\le/1 door twee n11te11rs. ( H ,foto redactie) kun ten kun tnij erh id, die zoal bekend t n in de paarne tad hun ho gtepunt bel fden. De ce uur 1770 w kt en ige bevreemding, mdat zelf: de me ente aanhanger van de Pa tri tl nbe- , ging n· r . k ederla u e zijn deuren 11 · het laat t d I z oal gcz gd véél in di t boe k n behandeld die in cl n hiedeni en ntbr k n: rkrnuziek, p rt. aar het t veel d indruk van In dat pzi ht i de driedelige eschiedenis vn11 Dordrecht veel evenwi htiger an opz t en inhoud. Het r dacteur hap van Frïh ff (naa t onder ander n P. Kooij en D.H. de l3oer) zal daar• aan niet g h el reernd zijn g \ est. Het b trekkelijk grote aantal auteur i hier mede en ge olg van de m thod waarvoor gekozen i : eer t nieuw nd rzoek op en in amem erking met het gemeentear hief, dan de uitgift van een nieu, e 11- zwols historisch tijdschrift jrg. 22 - nr. 2 | 65 11 tad ge hied ni . Dordt had k ni t te maken met de dwang van een lc vieren jubileum, maar wilde al 'eer te tad ' van Holland eenvoudig e n goed ged cumen eerde en fraai uitgege en nieuwe reek het li ht doen zien. e ind ling in drie del n - 1 iddeleeuwen, Republiek en K ninkrijk - doet het bel ng an de tedelïke leven fa n r -cht d, l bij Haarlem wat in de v rdrukking k\ am. Een g cd r da tionele begeleiding van de 13 pagina' heeft er rvolgen v r g z rgd dat zelf: het gr t te 'mengeh erk' (h ofdstuk 1 in deel 2 m t ze auteur ) nog binnen d p rken van omvang n lee baarheid i geh uden. In d ver chillende delen i v rigen een eigen indeling t egepa l, \ aard r d hr n I gie en d n mie in de er te band ov rh er n, de tweed th magewij i pgeb uwd en in d derde na de hr nologie een reek van th ma' de revue a e rt. Het totaalbeeld i echter h lder en vormt een goede combinatie van 'biografie' en 'regionale ontext'. • ... - - 1 i~ ,: ,:.' ... - ... :~~ ■ ■■■ oor de stad die vanafh tb gin van de ze en tiende eeuw de rol al maritiem inval po rt van Dordre ht overnam, 1 tterdam, i ~ eer een andere benad ring wïze gek z n. De escl1ierle11is va11 Rotterdam b taat uit twc d I n, ' tad in aanwa ' en • tad van formaat'. e r-.lidd I uwen zijn hierin opnieuw wat onder edeeld (n g geen 150 pagi na' ), terwijl d negentiende en twintig te ecu, bijna t, eederd van de totale m ang van 1000 pagina' uitmaken. Beide delen zijn e ht re en wichtig opgebouwd, mede omdat z Ik do r maar één aut ur zijn ge chreven. Hi r i du voor h t 'Ha selt e model' gekozen en dat w rkt k bij deze wereld tad wonderwel. In h t er te deel vorm n met nam g agrafie n e n mie d I idraad, maar enkele themati he hoofd tukken ( ultuur, v rlichting denken) doen de tad van Era mu recht. 1 n het t\ eede deel wordt aan deze hoofdlijnen va tgehouden, wat gezien de p taculaire groei tot de (tol o r k rt) gr t te ha en Het tweede deel vn11 de G hicdcni van R l tcrdam en liet tweede dt•d w111 de e hiedcni an D rdre ht. (// O,foto redactie) 11- 66 | jrg. 22 - nr. 2 zwols historisch tijdschrift 11 Ook de 11o n11gc•l'i11g en i//11strntie, zij11 , terk l1cpalellll voor rle 11wtc' 1v,wri11 ee 11 stnd ·gcc/ 1 icdc11is als I!" lnngd kn11 ll'orde11 bc·c/w11ll'd. /11 de twee del r11 ,eschicdc11is 1'(11/ K11111pe11 ko111e11 tie i/111- strn ties goed tot /11111 recht. Rij11oorbccld dc:e ajbecldi11g i11 rlccl 2 (p. 62) 11n11 de Zwolse K11111pcrpoo rt , cc11 nch11ic11de- cc11111sc po1- loodt cke11i11g 11it de ro l/ eet ie 1'1111 /1et 'MZ ( 1-/ ,_(oto red11 c1ic) ■ ■■■ lar, t, t d.: , n ~•· 1 J.: \'('tl" rr , 11 Je bi-1 • 11 Amt· r. 1 m,·r '<11< · 11 ,I 11<1 1 J,· ·r l <.1 11 ,k J 1 c>l!t-.:ttt· _-1,Jd11k ;\h t·urn • .:” ~ul
ter wereld gere htvaardigd i . To h worden ook
hier cultuur, ialc a pe ten en ‘m ntalitcit’ ni t
vergeten. Het pgcnomcn kaartmateriaal i in beide
del n uitzonderlijk rïk, wat de eenheid ten
g ede k mt. an de tad ge hiedeni en di e n
amenvalling van de tand van kenni en ond r-
1ock zijn, i deze in ieder geval eén van de m e t
g ·laagd .
De re ent vo lt ooid(.’. nieuwe ge chiedeni an Leiden,
ten tijde an de Republiek in economi h
opzi ht n, 111 terdam de b langrijkstc tad van
H lland, i in i r del n ver henen. ua opz ten
inh ud – r , rd veel nieuw onderz ek v or
g da. n – lijkt deze tad ge chicdeni du , eer
meer op die van Dordrecht. e tijd indeling i
dan k nag noc’ d zelfd , zij het dat de · ng te
1 ri d in twe ën i ge plit t. De e uur i hier
1 orden,, cg n uitbreiding van het tede-
1 dgcbied in dar ·aar met delen van cg tiderd
rp en Z cterwoudc. Een gcogra –
n crium derhal e, dat in dit geval wel erg
Ic om tandighedcn i. bepaald. De
delen i e hter zeer even, i htig.
d zelfde thema’ aan de orde: ruim –
ikkeling, demografie, omic,
eri udingcn, p litick, kerkgc dcni ,
kun t en ultuur, nd n ij en \\1Ctc1 p, lic
telkenmale w rden afge I ten me menc
karaktcri tiek. Het grote voordeel ergclijke
methode i natuurlijk dat men eten
door de tïd heen met elk n.
Dat i zeer b vorderlijk v or h ih
b eld an n tad, die n g
van bloei en verval ook on t ft
gekend (onden ij , kun t, h t u –
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 2 | 67
11 zijn ind 1574 ). \\’elli hr i de titel van de reek De
geschiedenis v1111 ee11 Hollmufse stad , 1 min of
meer programmati h gek ze n. De omvang an
de d len ( leed z ’n 260 pagina’ ) ma·ikt ze k
nog een I tterlijk hanteerba, r.
Het mee t prestigieuze proje t an de moderne
tadsge hiedeni en i natuurlijk de cschierle11is
w111 A111sterdt1111. Deze re k i op dit 111 ment pa
halverwege en omvat nu al drie kloeke d !en van
elk meer dan 500 pagi na’ – al ruim t, eemaal
z veel du al Jan ten H e’s Zwoll . Hier komen
nel al in Leiden en Dordre hl, de iddeleeu, en
go d tot hun re ht. En dit ondank het feit dat
mstcrdam relatief laa t i opgek men al ‘stad uit
het niets’ z al de nd rtitel van deel 1 treffend
luidt. Het inten i ve tadskern nderz ek van de
laat te dertig, v rtig jaar heeft natuurlijk sterk
bijgedragen aan h I t taa l I an de tad in
opkom t. D v rv lgdelen doen de perioden van
ab ol ute en relatieve bloei re ht: de ouden Eeuw
wordt ter cht in 16-0 a ge I ten en de daarop v 1-
gendc p itie al ‘ zelfb wu ·te tad t,at’ lat n de
auteur cl orl pen I t 1813. Die e uur is in ieder
g val beter dan 1770, en mi hien ok w I dan
1795; van ta taa l, ordt 111st rdam aa n het eind
van die periode immer hoofdstad van de nation ale
eenheid taat. ok in de delen l l-1 en l l-2 . peelt
d ar heologie overigen een prominent rol,
uiteraard naa t beeldend kunst, bouwkun t en
kun tnijverheid. \Vel va lt het op, dat de b nadering
11 g altijd terk H lland ntri chi , ook
v r de peri de waarin msterdam nog een tadje
van nik , a . er de herkomst van de ‘moed rnegoti
‘ bijvoorbeeld, de hai del op de o tz di
in de z en tiende en a httiende eeuw de
mi he kurk\ a waa rop Am terdam dr ef, wordt
nam el ijk ict g zegd. ‘ n dat ten ijl er veel nieu\
nderz ek i g dnan naar d ba i die met name
de IJ cl tedcn daarvoor tu · n de dertien Ie en de
ze tiende e1:LIW hebben gelegd. Maar mi. chien i
het nog net iet te vroeg voor een integral b nadering
van de ge chied ni va n de Nederland e
leden in hun nd rlinge amen hang, en 111 eten
deze nieuwe tudie daar oor mede de ba i vormen.
■ ■■■
Het nooit geplaatste grafmonument
In d 111i11e11 ro11do111 de \filln Borghese i11 Ro111e taat ee11 beeltf 11(111 een liggende
lee11w, dat 011da11ks zijn vervaarlijke voorstelli11g e 11 1e/iefd . pee/object
van ki11dere11 is. De zeven pijlen i11 rle kla11\V van het roofdier geven aa11 dnt
we hi r te 111ake11 hebbe11 met rl rlerl1111dse Leeuw. De l’rnng lioe dit vaderland
e voorwerp i11 rle11 vr e111d i verz ild eraakt, voert 011s rechtstreeks
tenig 11nar Zwolle. Het 111nr111ere11 b st l,nd eig 11lijk nl onderdeel vc111 ee11
i11dmkiv kke11rl gmf,1101111111 111 i11 d rote K rk 111oete11 stan11. De po /11,ne
h11lrle was bedoeld voorjo11ker Joa11 D rk vau der apellen tol den Pol, rle iu
1784 in Zwolle gestorven voorma11 vn11 de pntriott 11. ok een 1n11rl/,ee/rl va11
Minerva als rl Vrijheid e11 ee11 per 011ificatie 111111 de provi11 ie 11erijs·el
maakten deel 11it va11 het e11 emble. D burger-bar n zelf was 111eer r/a11
I ve11sgroot weergegeve11 nl · een Ro111ei11s volkstrib111111, 0111 duidelijk te tonen
dat !,ij een bestrijder va11 cornipt ie e11 111ac/it 111isbrnik wa ge1Veest. Het
pranlgraf werd kort 1w de door/ van de volks- e11 vrijheidsvrie11d door zij11
b wonrlernnrs be teld bij de Italiaanse b eld /1 011w r i11seppe eracchi, 111nar
heeft door rle onrust d r tijden zijn beste111111i11 nooit bereikt. e vier fi uren
zij11 uitei11delijk zonder zichtbaar 011derli11 vcrbn11d i11 ee11 Rom ins pnrk
geplaatst. (p. 3 1)
Het b Id van een ligg nd I uw in de tuin n r nd m de illa Borgh
in R me, ooit b do Id v r en grafmonument v r j nk r J an crk
van der apellen tot den Pol. ( it: e hi d ni van Zwolle)
11-
68 | jrg. 22 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 Enkele algemene observaties
De aanl iding tot het chrijven van een tadsgehied
ni kan – net al bij een provincial ge chied
ni trouwen – heel ver chillend zijn. Som geeft
een jubileum d impul , zoals dat bij Zutphen,
Has elt, Hattem n Haarlem het geval wa . In een
eerder tadium gold dat trouwen ook voor
Amsterdam; bij de herdenking van het tolprivilege
van Flori in 1275 werd immer de ‘oude’
ge hiedenis van H. Brugmans uit 1925 opnieuw
uitgegeven en aang vuld m t e n studie door R.
Roegholt over de indsdien verlopen halve eeuw.
Zw !Ie vierde zijn ro-jarig bestaan in 1980 met de
eer te reeks Ach Lieve Tijd, de su cesvolle ‘ge chiedcni
in beeld’, die wel mede de grondslag heeft
gelegd oor de hernieuwde belang telling voor de
igcn tad bij een groot publiek. Maar ook zonder
de iering van een stadsrechtverlening – sommige
tedcn bezitten die z al gezegd niet – be taat er
wel e n beh efte aan een amenvatting van h t
min of meer re nte onderzoek. Harderwijk,
Kampen en Rotterdam zijn daar duidelijk voorbeelden
van, en waar chijnlijk moeten we de nieuwe
Zwolse stadsge hiedeni ook onder die categorie
rekenen. Andere steden is het in de eerste
plaat om een nieuwe, amenhangende vi ie te
doen, waarvoor ook nieuw onderzoek wordt verricht,
zoal Dordrecht en Leiden. Vaak gaat het
natuurlijk om een combinatie van factoren. De
nieuw ges hiedeni van Am terdam slaat qua uitvo
ring en omvang alle · en lijkt niet in de laat te
plaat bedoeld om het belang van de hoofdstad
ok voor de naaste toekom t te benadruk.ken.
Z\ lle pret nde rt do r zijn omvang en uitvoering
overigen duid lijk meer te zijn dan de mee –
te and re ge chiedenis en van middelgrote provinciesteden.
at dat b treft kunnen we benieuwd
zijn naar de ophanden zijnde ge chiedeni
an de oudste en eerbiedwaardig te stad van Oo·tederland,
Deventer, die opnieuw door één man –
oud-museumdirecteur Henk !echte – wordt
g chreven.
Behalve de opzet en indeling, al mede de wijze
\ aarop de auteurs hun verhaal brengen, blijken
ook de vormgeving en de illu tratie teeds weer
terk b palend te zijn voor de mat waarin een
■ ■■■
tadsge chiedeni al ge laagd kan \ orden beschouwd.
Een prestigieuze uitga e met een I hte
of onevenwichtige illustratiekeuze valt immer al
nel door de mand. Dat i in de nu be proken boek
no erigen nergen het geval. Van de Holland e
boeken roemden we Rotterdam al, maar ook Dordr
ht oogt goed. In het geval van Am t rdam en
Leiden i gewerkt met een aparte beeldredactie,
specifiek deskundigen die buitengewo n ve 1
nieuw en onbekend materiaal hebben weten te
verzam len. Haarlem i ook op dit punt de minte,
hetg en mede moet amenhangen met de
rommelige indeling an dit b k. iett min valt
er ook in deze stad ge chi denis vi ueel veel te
genieten. Van de o 1- edcrland e boeken
springt op dit punt vooral Zutph n er weer uit. In
de twee delen Kampen komen de illustratie ,
mede dankzij het grote (om niet te zeggen ‘grootstedelijke’)
formaat goed tot hun r cht. D kleinere
boeken vallen oms wat tegen; Has lt bijvoorbeeld
i zelf vrij paarzaam geïllu treerd, wat bij
d hier en daar wat geforceerde ormg ing
afbreuk doet aan het geheel.
Ha selt i qua opzet, twee perioden behandeld
door slechts twee de kundige auteurs, zoals
gezegd een go de pendant van de tweedelige gechiedenis
an ‘grote br er’ Rotterdam. Al verzicht
van de be taande kenni komt ook Harderwijk
goed uit de verf. Zutphen komt terk met
Dordrecht overe n, n hoewel die reek nog niet
in zijn geheel kan worden beoordeeld, met
Am terdam. Het is duidelijk d, t ‘de chool van
Frijhoff deze uitgaven in po itieve zin heeft beïn vloed.
Haarlem, Kampen en Halt m bi den meer
een caleidoscopisch en om zel~ ncyclopedi ch
beeld. Maar hoc geslaagd of minder ge laagd de
nu verschenen boeken ook zijn, de be chr v n st –
den taan alle op de tad hi tori che kaart. oms
zéér tevig, zoal Leiden en m terdam, maar
zeker ook Zwolle. Het wachten is op e n nieuwe,
integrale benadering van de cderland e tad gechiedeni
in vergelijkend per pe tief. r valt du
nog wel wat te doen.
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 2 | 69
11 Be proken boeken
Oo t- 1ederland:
\ .Th.M. Frijhoff e.a., esc/1iede11is 11a11 Z111phe11. \ alburg
Pers, Zutphen 1989. 356 p.
H.J.J. Lc nfcrink (red.), Geschiede11is va 11 Kampen 1.
‘Mner het is hier te 11111pe11’. IJ ela ad mie, Kampen
1993. 248 p.
J. Kummcr (red.), Geschiede11is va11 Ka111pe11 2. ‘Zij ûj11
Kn111pers .. -. ‘. IJ ela ademic, Kampen 2001. 304 p.
J. Folkert ( red.) c chiedenis van Harden ijk. Boom,
Am tcrdam 199 . 240 p.
. Kouwen hoven, J. Kummer en F. Percboom ( red. ), 111
ee11e11 nn11ge11n111e11 oord … een b1111de/ opstelle11 bij
700 jnar f-lnrt e111s stadsrecht. IJs elacademie, Kampen
1999. 416 p.
f. Mooijwc ren\ . ter,’ it de11 as/1 kolk der ,,ergetelhcid.
• Gesc/1iede11is van de stad Hasselt 1252-2002.
IJ sela adem ic, Kampen 2003. 392 p.
Holland:
G.F. an der Ree- hollen c.a. (red. ), DwRrl boven gell’Cld.
Ee11 ges hierhiis w111 Hanr/e111. 1245-1995. Ve rloren,
l lilver um 19 • . 696 p.
■ ■■■
v . Frijhoff c.a. (red. ), Gesc/1ierle11 is 11m1 Dordrecht. I: tot
1572. Il: vr111 1572 tot 1813. Il/: vn,, 1813 101 _ooo. cmeentcarchief
( tad archief), Dordrc ht / Verloren,
Hilver um 1996, 1998, 2000. 4 16,440 en 460
p.
A. van der choor. wrl i11 nm11v11s. Geschiedenis vm1
Ro1terdm11 tot 1813. \ aa nders, Zwolle 1999. 416 p.
P. van de Laar, Stnrl va11 formnm. esc/1iede11 is 111111 Rotterdn111
i11 r/e 11ege1J1ic11de c11 twintigs te eeuw. \• aan der
, Zwolle 2000. 640 p.
R. ./. van 1’vlaa11en (red. ), l,eide11. De geschiedt!llis ww
een J-lolln11rlsestorl. 1. Leiden tot 1574. 2. 1574 -1795.3.
1795-1896. 4. wwnf 1896. ti ht ing Ge chicd chrijving
Leiden, Leiden 2002, 2003, 2004 en 2004 .
260, 260, 264 en 276 p.
M. ara o-Kok e.a. (red. ), Gcschierle11is ,,n,, A111~1errln111.
/. Een star/ uit het niets, 101 r 78. 1/-1. Cwtru111
11n11 de wereld, 1578- 1650. 1/-2. Zclfbewiue s111dsuu11,
1650-1813. N, Am · tcrdam 2004, 2004, 2005.
542, 536 en 584 p.
Het aangehaalde artikel i : P. Kooij, Het forma t
van de stad. en eva luatie va n recente ederlande
tadsgeschiedenissen. BM N 117 (2002) , 293-
306.
11-
70 | jrg. 22 – nr. 2 zwols historisch tijdschrift
11 Bert Looper
tnd zegel 11it de vijftiende
ee11111111er
t. \li haël. 1-/cJ m11d.-
clirift luitlt: igi/111111
B11rge11si11m de 11 ollis,
::egel \!ml tie burgerij
van Zwolle. ( olie 1ie
1-1
■ ■■■
Geschiedenis in Zwolle;
over geschiedschrijving en historisch besef
( 0 nd r h I g ring g tal derlandsch t –
den, wclkers oudheden vooralsnog
onbekent zijn, en in de dui terni leggen,
is een van de vermaard ten, en meest aan, ienlijcken
de Hanze- en Rijk ·stad Z\ olie ( … ).’ Met dit citaat
uit 1767 begint Jan ten Hove zijn nieuwe ge chiedcni
;111 L’.lvolle uit 2005. 1 Daarmee plaatst Ten Hove
7.ijn boek in een lange, maar schijnbaar niet al te rijke
traditie van z, ol e tedelijke ge

2 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
In het hol van de leeuw
ijfjaar lang wa het Duitse gezag in Zw Il gevestigd
in een grote villa aan de Burgemeester van
Roijen ingel 13, op d h ek van de Zevenall tje .
Jp de ander ho k (link ) woonde de intcrni t dr.
De l\ looy, op de plaat waar later het kantoor van
de I Is el cntrale I erd geboU\ d.
1 kt meter bred bord d\ ars {) er de singel
vormde het dreigende ·ymb ol van het onvermijd
lïke gegeven dat de gemeentelijke autoriteiten als
hel er op aankwam niet. meer in hun tad te vertellen
hadden. it het raam van zijn kam r aan de a htcoijdc
van het hui~ Koestraat 18 ke k de j d·e
onderduiker en hrîjver i tor rie land
d,1gelijk.\ er de gr, ht heen op dit g b u1 , waarvoor
meestal s hild\ achten tond n g po teerd.
e bekend chrijver-di hter genoot meer d, n
en jaar ga~tvrijheid bij het gezin van de z~ lsc
ad ocaat Harro Boum, n. l lij hield ,ich daar
huil al bevond hij 1.i h in het hol van de l ‘euw.
H t hui an Bouman I a. immers mringd uoor
gebouwen, waar instantie, an de bC?cttcr hun
a, kleven gevaarlijke invloed l p het reilen en z ilen
van cle bevolking uitoeft:ndcn.
Vi tor van rie land heeft het overleefd, uankzij
zijn verblïf in het grote pand Koestraat I dat
niet all en al vlu htplaat voor onderduiken, en
ander hulprnckenden diend , maar dat in die
barre tijd zelfr uitgroeide tot een ‘salon ani tiquc’
v or hrijv r en andere kun tcnaar .
( it: De Pru11s ko1111, \\lmwdcrs 1990)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 3
Redactioneel
r u ligt al , r een themanummer van het
Zwols Hi torisc/1 Tijd c/1rift. Dit nummer i gewijd
aan het Ie en, vooral tïden · de oorlog, an twee
bijzondere men en: het echtpaar Harro en arina
Bouman. Ze, onden in het grote pand Koe rraat
1 •
1 ebekendeZ, 1 e (oud-)journali ten hrijver
\ illem van der een wa al toneelre en en t
t d g tr ffen door hun pmerkelijke ver hij ning
in de zaal an deon. an een verhaal over
hen I a het n oit gekomen en z wel Harro al
arina i. overleden. Hun beider zonen, He el en
mout Bouman, bl ken e htcr nog cel in~ rmatic
er hun udcr te hebben.
dvo aat l larro Bouman kwam in 192 in de
Koe ·traat I onen. Hij hield er ook praktijk. amen
met zijn kun tminnende vr uw arina Bouman-
H f t d ruil rwezen lïkte hij er een on tmo –
ting pi k or b faamde hrij er , toneels Ier
en beeldend kun t naars. Een Zwol e ‘ alon
arti ti ue’ van landelijke allure. Ja ques Bloem,
Adriaan Roland Hol t, a ali , Ti tu ee er,
AJb rt van al um en vele and r n waren er kind
r hun afk r van het nazi-regime
in Duit land namen de B uman in d rlogsjar
n v Ie nd rduiker en vlu hl ling n op. De
j d hrijver i tor van Vrie land arrivc rd er
in 194 n bleef er bijna tot het einde an d oor]
g. Dit al le gebeurde onder het oog van n
inw nende uit e militair n p teenworp
a~ tand van d nderk men van di r
in tantic .
In zijn bek nde l tte tijl be chrijft illem
van der Ve n het Ie en van dit uitz nderlijke
c htpaar in en bvol jiek hui . eel van I at zi h
daar a(·peelde wa onbekend en toon t aan dat
z~ olie niet in alle een duf provin ie tadje wa .
Inhoud
De Boumans op Koestraat 18:
‘salon artistique’ en vluchtplek
Bijzonder echtpaar
in kast van een huis
Willem an I r een
Agenda
Van prominente onderduiker
to t anonieme hongertrekker
VI uch t, bevrijding en
gein elde Ie en
Boekbe prekingen
Recent ver chenen
dedelingen
uteur
4
22
35
36
3
41
0111s/ng: Portre1te11 \ln11 nri11n e11 Hnrro 801111w11
g 111nnk1 door de 111et het ec/11pnnr bevrie11rfe k1111ste-
11nnr joop ~olle111n. (Pnr1ic11/ier collectie)
4 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
Het echtpaar 8011111n11-
Hofstetfe ruif i11 197-1.
( Particrtliere collectie)
De Boumans op Koestraat 18:
t ze é n schijnwerper heb –
b n n daar 1, ec. Het p dium 111 t h g r, \ ,rnrvoor
h ec na hlka j van b ven moe ten w rden
ge leept. n meneer n me rouw Bouman
maar regelen en jouwen. Ze deed of ze toneel kne
hten war n. Tegen mij zei ze: “Jij bent d eni ge
gein die er hi r or mij aan i .” , 1 wa. aardig
voor mij, maar he I nheu v or de lic c ga tvr
u, di n diner an ze gangen oor haar bij
elkaar had g t v rd. En dat middenin de o rl g .. !
Maar de lieve Lottie zei: ” n , ik wil nik hebben,
ik ga naar b d. Breng me maar een h, 1
letje bo n … “‘
aa t voordrach t a onden rgani e rden de
B uman o k hui kamcrt 111 n tellingen met
werk van kun t naar di onderged ken\ aren en
dringend erlegen zat n 111 g Id. arin, beto nde
zi h daarbij c n wiek t verko ter die
menig kun t\ rk voor goede prijzen an de hand
deed. Die expo iti bra hten heel wat , erk met
zi h 111 e n ook behoorlijke ri i o’ , , ant bij
nraad rn e t alle in allerijl ingepakt en pg b rg
n worden.
c/1rij11er-lwoglem11r
t\111011 l’/111 D11i11kerke11.
‘Hé, Toontje, hoe kom
jij /, ier zo verzeild?’
vroeg \lictor 1’1111 \lries/
1111d l,e111 verbnnsd,
1oc11 !,ij bij de 80111111111s
een lczi11g /,ic/rl. ( Partiwlirrc
collectie)
I e 11oordmchtsk1111 te-
1111rcs hnrlottc Köhler
gedroeR zic/1 r/ls en
1111kkige diva bij de
B0111111111s. (Foto
KIPPA )
22 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
Dit ra11111 aan de achterzijde
l’ hij een go de klant van d bibli theek van
Van Pallandt. Zïn dagboekbl, d n vul Ie hij voor
een gr )1 deel met be piegelingen over d b eken
en · deb die hij la : de ed rlandse dichte
, , en Roland Hol t,
de hr A e atole Fran –
e, ·Ie in hitm 1
ia an ko rde hij r
de sonnetten, ak n g aar zei 1
lezing ver – en apj lang t llenden
l n huize van me r ier , e n litera –
tuurli fh · mm 11.
n andere a tiviteit van Bouman wa het
1 ren van Rus i h, in welke taal hij werd ond rwezen
do r s hrijver en Ru landken ner Jef La t,
die eveneen in ·erde ondcrged ken zat. ok d
aard e dingen de leven bi ven niet nbe pr ken .
lneenbri faan arina rz chthijhaarzijna
ié, mr. Pet r Kapteijn, te ragen f d z kans zag
in Zwolle ig, r tt npapiertje te bemachtigen. p
2 november 1944: ‘Mi sch ien kan Wittenaar [sigarenwinkelier
in de a cnstraat, vd J hem r
v or mij aan helpen. Ik kan waar hijnlijk t, bak
krijgen. Peter moet er dan ook zo’n igaretlenrol-
1 tel bij kopen. Zou het lukken?’
Toen hij op 10 november wegen. onraad w er
en , gewapend met 1, ee kruiken, in zijn 1,rnphut
Dagboeknotities
van Harro Bouman
11 oktober 1944
13eeld w111 ari11a B011 –
111011, gc111ankt door de
mei het echtpnar B011-
11w11 he11rie11rlc beclrlho11wer
Titus Leeser.
( Particuliere collectie)
‘Ik zal een artik I moeten s hrijven over nfi l111ffi11g vn11 het 11i1s op des ho len.
ln plaats daarva11 zal rfa11 helaa- Engels moete/1 ko111e11 i11 plaats va11
Frans. Ook verdient R11s isch nis verplicht vnk ovenve i11g.’
22 oktober 1944
lederee11 is v rvu/rl \l{l/l het offe11 i f rial ko111 11 moet om 011 te ,,er/ossen.
Maar zo11 dnt niet tot liet voorjaar wnchte11?’
5 november 1944
‘Gebrek in ,v st 11: barbarij vn11 d e 1vaa11zi11. \\/elk een overvloed wa er e11
ko11 er op rfe hele narde zijn. lnnt het 111e11 ·elijk gebroed zi h op elijke wijze
als tl,nns te sappel werken voor vredeswerk. 0111ber verscl,iet va11 k/ei11zieligherfe11,
die onver111ijrfelijk 11nnr /,et 01111111111is111e z11/le/l vo re11. ‘
24 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
de nacht had do rg bra ht, hoord hij de v lgende
ochtend een fluitje klink n:
‘Ze tonen: on familiefluitje, Aux nr111es citoye11s
uil de 1lar eillai e. Buiten zi ik .irina en
k’ (bijnaam v r d jong te, t en a htjarige
z n Arnout,\, vd ).
ild ru htcn
Alarmerend waren de beri hten en geru hten die
h m daarna uit Z\ lle bereikt n. Bouman
schr ef: ‘ olg n een verhaal heeft een Duit e
d kt r aan n Holland e ollega een kaart laten
zien, \ aar p peld orn taal met een blauwe
kring er omh n, De enter met een rode en z, 1-
le met een dubbele r de. Dat bet kent: p Ido rn
zal niet verdedigd w rd n, Deventer naar h t uit k
mt en Zwolle t t het laat te hui .’
Verder ernam Bouman dal vlakbij d a hterkant
van zijn hui op de Potgietcrsingel e n tankgra
ht , a gegraven en een bunk r g bou, d.
T en hem k nog het, ild g ru ht t r re kwam
dat het Zwol e ger ht gebou1 , h u1 burg
de n, de ude mba ht h ol n d ijz rgieterij
an \-\Ij pelweij d or bommen waren getroffen,
erzu htte hij op hrift:
‘Wat wordt er van mïn hui • het geboortehui
mijner kinderen, e n ruïne? aan el, lief ord,
van onze gezelligh den, onze kindergeboorten,
onze lezingen, onz tentoon tellingen.’
erkleum in de vrie k u tu n de dunne
h uten I andj . an zijn prieel hreef hij p
1 de ember 1944 in zijn dagb ek: ‘Wanneer zal d
mi daad en mi handeling in dit land ophouden.
uizenden mann n uit teden gedep rteerd,
bee ta htig verm rd, opgepakt in Rijnaken, half
in het wat r. Een harde manier m te leren wat
Duit er · in wezen zijn. Die goeiige edcrlander
di h t niet wilden gel ven, ten ijl z het al jaren
zagen gebeuren en aank men.’
1 n de periode van bijna een half jaar dat hij p
Eerde verbleef, onderhield hij in het diep te
g heim en briefwis eling met Vi tor van n –
land in Dalf en.
‘Be te tante r’, beg n B urn.in zijn epi tel .
‘Be te neelj •, ant, rdd an ricsland.
H ezeer Harr Bouman betrokken wa ï het
literaire Ie en in ederland bleek in maart 1944,
de donker te en ang tig te peri de van de bezetting.
an ’tante or’ schreef hij n brief an
zeven kantje , waarin hij zijn plannen ntVOU\ de
o reen nieuw, na -oorl g lit rair en filos fi ch
tijd hrift met de naam D’ ie111ve ferc1111r. Tan r
reageerde enth u ia t ma r in de haar te
van na d bevrijding z u r niet meer van dit
o mem n k men.
Kcnm rk nd r Bouman wa het feit dat in
de n titie , die hij in zijn onderduiktijd maakte,
ni t rug te vinden wa van 1.ijn contacten met
1’vl 11se11 uit het we ten vn11 het ln11d die ho11ger leden, hnalde11 per fiets voedsel vn11 liet plnrt l(llu-/ i11 ooste11 e11
110orde11. Bijgnnnrlc foto ’s 1011c11 de zoge/rete11 /ro11gertrekkers op de 1fcppelcrs1matw g c11 i11 de Mastc11broekerpolrler.
Bij de familie 8011111n11 i11 de Koest mat werde11 vele11 vn11 /re11 opgevangen. ( ol/ectie H 0,
Archief tic/1ti11g Zwolle 1940-19-15)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 25
Van ri land en all andere be riende onderduik
r . Het lek nd zijn nverbiddelijke di retie
di naar voren kwam in alle dagboeken en reisv rlagen,
die h ï van 1915 l ten met 1945 bijhield.
Bevrijd
p 6 april 1945 zag h l r nnar uil dat rnmen
(bijna een week e rder dan Zwol! ) door de anadezcn
zou \ rden b vrijd. Hnrro’s drie kinderen
\ aren in middel naar hem toegekom n en in E rde
in een deel van de uaker chool ond rgebracht.
loed r arin, had de I e tand in Zwolle
te dreigend gev nden. Aleid, He I en Arn ut
werden naar mmen gebra ht do r orrie van
Dijk di Carina tijden de rlogsjaren 1eed bijtond
in de zorg voor de kinderen. Deze orrie
wa trouwens altijd al een grote steun in huize
Bouman gewee t.
Harr in zijn dagboek: ‘ edert vrijdagm rgen
zijn wij rij, d.w.z.:’ -m rgcn. zag ik twee tank in
de verte rïden. Ze · h ten rbij op d \ eg naar
D n Ham die bij e ingang v, n het hui erde
1 dre ht p de rijlaan taal.’ Maar het bi ek te
vr g g jui ht. T\ ee dagen later: ‘De anadez n
en de ederlandse Binnenland e trijdkra hl n
h bben zi h I ruggetr kken p Den Ham. D vijand
zit nog in mmen (600 man). Eerde i du
een niemand land geworden. (. .. ) Tu n eppe!
en Z\ olie m eten para huti ten g land zijn en
rondom z, olie mo I heftig ge o hten , orden.
Wat d et arina, zij zal to h w I tijdig uit Zwol!
1 ggaan?’
Ten ijl hij in dat ni mand land
111 ederzi I alleen in zijn tuinhui je za t, hr efhij:
‘Het ei 1::naardige i dat d ze onz kcre t etand
van invloed blijft p dez n titie . Ik heb
n g teed ang t vo r de of. ‘ t I geen ang t d, t
de ! f dit hrift n g zal vind n. Dergelijke g g –
ven I over onderged ken rienden en d rg lijke,
\ vdV) zijn hierin niet te vind n. aar h I i de
p r oonlijkc nzekerheid. De i\fof neemt wraak,
omdat hij meent in d ze aan tekeningen beledigd
te zijn f mdat ze Deuts hfeindlich zijn. Dat i de
mentalit il van de I lof. nverdraagzaam, laaghartig.
Zijn werktuigen zijn dan ook schuim:
Landwacht, V , N B. Maar waar mw rd ik naar
mijns hrift gedwongen? m voor mijzelf gebeur-
teni sen gevo I n n geda hten va I t I ggcn.
m later o er te lezen en v r teld of ven onderd
te taan. Om later te zien dat ik een hurk of een
engel\ a ? ee, beter m te zien dat ik ben die ik
ben.’
n toen kwam d hte be rijding. Harro B uman
keerde terug naar Zwolle, d tad die de Duiter
, zijn bange voorgevoclen ten pijt, bijna zonder
slag of toot hadden prij gege en. Hij vierd er
de bevrijding am n m t zijn vriend i tor van
rie land, die zi h vanuit zijn Dalf: r nderduikadre
naar de K e traat had g haa t. Ze t rtten
zi h met overgave in het fee tg woel en maakten
het knap laat. arina zat tot half ze in de ocht nd
op d trap te wacht n tot ze thui kwamen.
Zwoll liet zich gaan in n wekenlang eufi rie
en Bouman deed er op zijn manier a, n mee. Hij
ntm ett er o k weer zï n vriend laurit van
Karnebeek, de nderged ken burg mee ter die p
de dag an de bevrijding in zijn tad Z1 !Ie wa
terugg keerd en enthou ia t werd begroet. Z
waren blij elkaar terug te zi n, \ :mt ze hadden
heel wat ervaringen uit te wi elen.
Van Karnebeek
In zijn drang naar dis r tie had Harro Bouman er
olkomcn g lijk in g had dat hij in zijn dagboek
111 het laatste oorlog –
jaar werd er op de Potgietersi11gel,
vink achter
/,et /111is vn11 de fn111ilie
Bo11111n11, ee111,111kgmcht
gcgrn ve11. ( ollcctic
H 0, rchief
1id11i11g Zwolle 1940-
1945 )
26 | jrg. 22 – nr. 1 zwols historisch tijdschrift
B111gc111ccstcr \ln11 Kar-
11cl1cek komt 1111 de
l1c,,rijdi11g tt’rug i11
Zwolle e11 ll’ardt op de
Grote /\.1nrkt tocgcj11icli
1. ( olie tic H
Archief tichti11g Zwolle
19-10-19-15 )
niet uil d h ol klapte v r Lijn omgang met
Van Karn k tijden d oorl g jaren. l,rift –
lijke bewijzen van afkeurende pvattingen er de
handelwijz van I uit e bezetters en
1 aren veel te ge aarlïk. Ni ttemin is het oor historici
jammer dat de ge prekk n van Van Karnebeek
en Bouman zijn vervl gen met de r ok van
hun daarbï opg t ken igaren.
De ’13oumannen’ gingen immer. el m met
an Karnebeek en zijn vrouw, Dorothée, b r nesan
\ ïnberg n tot Bus ·loo, en Bclgi. che an
afk m t. De twee htparen bra hten vele uren
met lkaar do r, waarbï ongetwijfeld het reilen en
zeilen van e n burgcmee ter in oorlog tijd diepgaand
L r prake zal zijn g komen.
Jhr. mr. 1.P.M. van Karneb ek, die in ·eptember
1 40 burgcm ter . van Wal um had
Toen de Duitse bezetters zich i11 het eerste jnnr vn11 de oorlog 110g vm1 l11111 beste zijde probeerden te laten zic11,
11n 111c11 tie II ic1111• l.,c11oc111de b11 rge111eestcr jhr. 111 r. M. P. M. l’f111 Kn nrebeek e11 zij11 ec/r 1ge11otc, l.,n rom:sse Vn 11
\ \’U11l,erge11 tot 811 ·sloo i11 sclw111vb11rg deo11 deel na11 een zogehet ’11 éénpa11s11waltijd, gcorga11iseerd door
de\ Vi111erl111lp. Zijflm1kcre11 op de foto de toe11111nligc co111111i ·sari 11a11 de ko11i11gi11 i11 l’erijs el, 111r. A.E.
bnro1111a11 \foor t tot \loor~t. ( it: De Prn11s komt, \ l’aa11ders 1990)
zwols historisch tijdschrift jrg. 22 – nr. 1 | 27
opgevolgd, wa partïloo en bet onde zich allermin
t e n vriend van de Duit r . Aanvankelijk
prol eerde hij voor de Z\ ol e bev lking er het
be Ie van IC maken, maar \ erd t ed vaker
ge onfr ntecrd met ei en van de bezetter die niet
alleen getuigden van mina hting v or democrati –
he opvattingen, maar te en n zware druk op
d ingeze tenen legden. Dapper telde hij zich herhaaldelijk
te weer tegen uit · maatregelen n
bleef op zijn po t m de bevolking zoveel mogelijk
in be herming te nem n. Maar in eptemb r
1944 \ rd het hem te g rtig. Hij pr te ·teerde t
he tig tegen de \ angarbeid an m,