Zwols Historisch Tijdschrift
36e jaargang 2019 nummer 4 – 8,50 euro
Speeltuinvertier
en buurtgevoel in Zwolle
■■■■
Nieuwjaarswens
182 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Het bestuur van de Zwolse Historische
Vereniging en de redactie van het Zwols
Historisch Tijdschrift wensen alle leden van
de vereniging en lezers van het tijdschrift
mooie feestdagen en een voorspoedig 2020!
Deze fraaie foto van de
Katerveersluizen in de
sneeuw, genomen vanaf
de IJsselkant, is een
mooie hommage aan
de 200-jarige Willemsvaart
en Katerveersluizen.
De foto is gemaakt
door de bekende Zwolse
amateurfotograaf C.J.J.
Schaepman, vermoedelijk
jaren veertig.
(Collectie HCO)
■■■■ 11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 183
Inhoud
Nieuwjaarswens 182
Speeltuinvertier en buurtgevoel
in Zwolse wijken Harry Bouwhuis 184
Leven in de Zwolse weeshuizen
Gégé Callenbach 202
Het grote verdriet van De Vrolijkheid
Steven ten Veen 208
Een vergeten kookboek uit 1912
Aranka Wijnbeek 227
Boeken 231
Mededelingen 235
Auteurs 237
Redactioneel
Identiteit speelt vandaag de dag in veel debatten
een belangrijke rol. Of het nu gaat om
Nederlandse tradities, het immigratiedebat
of over de positie van minderheden, steeds duikt
het woord identiteit weer op. Maar is dit nu een
modern verschijnsel, of speelde identiteit eigenlijk
altijd wel een rol? Het eerste artikel van dit
nummer is van Harry Bouwhuis en gaat over
speeltuinvertier en het buurtgevoel in Zwolse
wijken. Hieruit blijkt dat identiteit, ook in het
Zwolse verleden wel degelijk al een rol speelde.
Misschien op een andere schaal en in andere termen,
maar diverse Zwolse buurten kenden een
sterk buurtgevoel en hielden hun identiteit zeker
hoog.
Vaak werd rivaliteit rond buurten op het voetbalveld
uitgevochten. Deze sport speelt op de
achtergrond ook een belangrijke rol in het artikel
van Steven ten Veen over café-restaurant en zalencentrum
de Vrolijkheid. Zowel PEC als Zwolsche
Boys zijn verweven met de geschiedenis van de
Vrolijkheid. Een naam overigens die, zoals we in
het artikel kunnen lezen, bepaald niet altijd van
toepassing was.
Onlangs verscheen het boek van Gégé Callebach
over de geschiedenis van de Zwolse weeshuizen.
In dit nummer van het ZHT kunt u even aan dit
onderwerp ruiken. En daarover gesproken, misschien
ruikt u al de heerlijke geuren van een kerstmaal.
Om daaraan tegemoet te komen kunt u het
artikel van Aranka Wijnbeek lezen over het kookboek
Nieuwe menu’s en recepten uit 1912. Verder
veel recensies en ook graag uw aandacht voor de
Mededelingen.
De redactie wenst u weer veel leesplezier.
Cover: Huttendorp in Dieze-West in 1959, op
‘zandvlakte’ naast Minervalaan. (Foto Henneke,
collectie HCO)
■■■■ 11 11-
184 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Speeltuinvertier en buurtgevoel in Zwolse wijken
‘Af en toe gaan pa en moe / met ons naar de
speeltuin toe.’ Het zijn de eerste regels van
het liedje ‘Naar de speeltuin’, waarmee
Heleentje van Capelle en de Karekieten in 1951 een
hit hebben. Speeltuinen worden steeds populairder
in het naoorlogse tijdperk. Maar al in de jaren dertig
van de vorige eeuw werden er in het hele land
speeltuinverenigingen opgericht. Ook in Zwolse wijken,
waar er in die periode vier ontstonden: Assendorp,
Het Noorden, Het Oosten en Het Westen. Een
verhaal over speeltuinvertier en het sterke buurtgevoel
in het Zwolle van na de Tweede Wereldoorlog,
aan de hand van persoonlijke herinneringen.
Landelijk wordt Uilke Jans Klaren (1852-1947)
gezien als de voornaamste grondlegger van het
speeltuinwerk. Deze maatschappelijk betrokken
Fries verhuisde in 1881 naar Amsterdam. In 1898
richtte hij daar een speeltuinvereniging op om
kinderen in de Amsterdamse volkswijken de gelegenheid
te bieden op afgebakende speelplekken te
spelen. Eerder al verschenen er in de hoofdstad op
initiatief van de gegoede burgerij een aantal speeltuinen
voor het ‘volk’, waar er vooral sprake was
van een neerbuigende houding ten opzichte van
de arbeiderskinderen.
Op 17 juni 1900 stichtte Klaren in Amsterdam
de Oosterspeeltuin met daarbij een clubhuis
waar allerlei activiteiten werden georganiseerd,
zoals tekenen, toneel, muziek en gymnastiek. Dit
model zou daarna overal navolging ondervinden.
De speeltuinverenigingen waren verenigd in de
Nederlandsche Unie van Speeltuinorganisaties.
In 1933 bijvoorbeeld waren bij deze landelijke
organisatie 83 speeltuinverenigingen aangesloten,
waarvan 34 afkomstig waren uit Amsterdam en
één uit Zwolle. (De Telegraaf, 15-5 1933).
Want tussen 1931 en 1939 werden er hier vier
speeltuinverenigingen opgericht in wat toen nog
Zwolse buitenwijken waren. Eerder bestonden
Harry Bouwhuis
Met z’n allen op de wip
bij de officiële opening
van speeltuin Assendorp
op zaterdag 16 juli
1932. De opening werd
verricht door dr. A.E.
Marcus, de voorzitter
van de Zwolse Commissie
voor Lichamelijke
Oefening. (Zwolse
Courant, 18 juli 1932)
■■■■ 11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 185
er elders in de stad al uitspanningen en theetuinen
met speelvoorzieningen, zoals Thijssen aan
de Willemsvaart en Hartman aan de Wipstrikkerallee.
Maar dit waren verenigingen, die naast
een speeltuin ook andere activiteiten boden. De
daadwerkelijke verwezenlijking van de nieuwe
speeltuinen zelf vergde overigens wel de nodige
tijd. Zo werd in 1931 als eerste de Speeltuinvereniging
Assendorp (SVA) opgericht. De speeltuin
en het clubgebouwtje zijn echter pas officieel in
1932/1935 in gebruik genomen. De oprichtingsdatum
van Speeltuinvereniging Het Noorden
is 6 januari 1933. Ruim drie jaar later, in 1936,
werd de in het kader van een werklozenproject
aangelegde speeltuin aan de Albert Cuijpstraat
officieel geopend. De realisatie van Speeltuin Het
Westen aan de Katerdijk/Pannekoekendijk in de
Kamperpoort vond nog veel later plaats dan de
oprichtingsdatum in 1936, pas kort na de oorlog.
Als laatste ontstond in 1938 in de Zeeheldenbuurt
(Wipstrik) Speeltuinvereniging Het Oosten.
Speeltuin Het Oosten werd in augustus 1941
geopend. De speeltuinverenigingen stonden open
voor alle gezindten. De gemeente stelde de grond
ter beschikking, maar de verenigingen werden in
het algemeen zelf geacht voor de inrichting te zorgen.
De contributie bedroeg een stuiver per gezin
per week. Wanneer de verenigingen (nog) geen
eigen clubgebouw hadden, werden de activiteiten
doorgaans in schoolgebouwen gehouden.
Voetbal, slagbal en films in Assendorp
In het begin van de twintigste eeuw kende Assendorp
een sterke groei omdat de werkgelegenheid
daar, met name bij de Centrale Werkplaats van
de Spoorwegen, groot was. Er werden onder
meer rond 1930 honderden woningen gebouwd
in de nieuwe buurt die de Pierik ging heten.
Daar was ook de ruimte voor een speeltuin. Een
perceel grond naast de latere Ambachtsschool
aan de in 1932 aangelegde Hortensiastraat werd
al in 1931 afgerasterd. De nieuwbakken speeltuinvereniging
formuleerde bij de oprichting
de volgende doelstelling: ‘De gezonde drang tot
bewegen die in kinderen leeft, in goede banen te
leiden door hun nuttige en aangename bezigheden
te verschaffen.’
Welgekozen woorden, bedoeld voor een uiteindelijk
mooi aangelegde speelplek met een vrij
middenterrein, waarop voetbal en ook slagbal
werd gespeeld. Er waren een rekstok met ringen,
drie hobbelpaarden, een zandbak, schommels en
een houten glijbaan met hoge opstaande randen.
Later kwamen er meer speeltoestellen bij en werd
ook het middenterrein gebruikt als speelgedeelte.
Het ontwerp voor het speeltuingebouw werd
gemaakt door de architect W.B.M. Beumer,
Speeltuin Assendorp
(omcirkeld) aan de
Hortensiastraat op een
kaart van Zwolle eind
jaren zestig. (Uitsnede,
particuliere collectie)
Speeltuin Assendorp,
1935. (Particuliere
collectie)
11
186 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
die in dienst bij de gemeente was. Op 17 maart
1934 werd de eerste steen gelegd door de SDAPwethouder
van Onderwijs, N. Boden. Boden zette
zich zeer in voor onderwijs en activiteiten voor
arbeiderskinderen, we zullen zijn naam vaker
tegenkomen. Bij de opening refereerde hij aan
het feit dat er sinds 1932 al 53.000 kinderen de
speeltuin bezocht hadden, gemiddeld 200 per dag
(POZC, 19-3 1934).
Egbert Dikken (1949) woonde in de jaren vijftig
en zestig met zijn ouders, zus en twee broers
tegenover de speeltuin aan de Geraniumstraat
34 en weet nog veel over deze favoriete plek uit
zijn jeugd. ‘Zoveel herinneringen. Ik zat op het
kleuterschooltje bij de speeltuin. Het was er
vooral spelen, veel voetballen en er later op de
zaterdagmiddagen voor een dubbeltje kijken
naar oude zwart-wit-films. De speeltuin was dé
ontmoetingsplek in de buurt.’ Egbert voetbalde in
het team van Speeltuin Assendorp. ‘Er woonden
heel goede voetballers in de wijk, net als trouwens
ook in de andere stadsdelen. Het speeltuinvoetbal
was heel populair in de jaren vijftig. Als we thuis
speelden, kwamen er altijd veel mensen kijken. Ik
herinner me nog dat ik als verdediger op het veld
van Het Noorden in een Zwols selectieteam tegen
een selectie uit Deventer voetbalde. Ook daar was
heel veel publiek.’
Stilobad
Met de komst van de nieuwe speeltuinen ontstonden
er in de loop der jaren ook steeds meer
buurtactiviteiten. Vooral in de naoorlogse tijd van
de wederopbouw was het ‘wij’-gevoel groot. Er
werden door de buurtverenigingen reisjes georganiseerd
en bij de speeltuinverenigingen waren
hobbyclubs, was er op de zaterdagmiddag film en
kon men er bloemschikken, timmeren, figuurzagen,
biljarten, tafeltennissen, wandelen en klaverjassen.
Er werd meegedaan aan optochten en
met Pasen werden er eieren gezocht. En er waren
zwemlessen in het overdekte Stilobad (uit 1933,
oorspronkelijk Sportfondsenbad geheten) aan de
Turfmarkt. Vele Zwollenaren werden dankzij de
speeltuinverenigingen de zwemkunst machtig in
dit 25-meter bad. Ook Egbert Dikken leerde er zo
zwemmen.
‘We gingen dan, onder begeleiding van
mevrouw Koridon en Roelie Bruintjes, mijn kleuterjuf,
met een grote groep kinderen lopend vanaf
de speeltuin, via de Bartjensschool richting de
Assendorperstraat. In het zwembad was badmeester
Klaas Lukkien de baas. Een barse en strenge
man met een bulderende stem. Maar toen vond
men hem een prima zweminstructeur.’
Speeltuin/straatvoetbal
1959-1960 in Speeltuin
Assendorp.(Particuliere
collectie)
Rechts: Badmeester
Klaas Lukkien in het
Stilobad, juli 1959.
(Foto Pieter Gerritse,
collectie HCO)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 187
Instrument van de armoede
Binnen het scala aan activiteiten bij de speeltuinvereniging
vergat men in Assendorp ook de muzikale
vorming niet. Al in 1932 werd er een mondharmonicaclub
opgericht, Mondharmonicaclub
S.V.A. (Speeltuinvereniging Assendorp), kortweg
S.V.A. genoemd, net als de speeltuinvereniging.
Egbert Dikken verdiepte zich in de geschiedenis
van S.V.A., omdat zijn vader Herman niet alleen
de oprichter was maar er ook een prominente
rol vervulde als dirigent. ‘S.V.A. was zeker geen
mondharmonica “clubje”, zoals de oud-voorzitter
van de speeltuinvereniging Egbert de Goede
goedbedoeld, maar ietwat geringschattend meldt
in het jubileumboekje Spelen, Toen, Nu, Straks
(2001).’ De familie De Goede bouwde wel een
geweldige staat van dienst op bij de Assendorper
speeltuin. Vooral vader en zoon Egbert de Goede,
die achtereenvolgens voorzitter waren van 1954
tot 1998, verdienden nadrukkelijk hun sporen.
Dat mondharmonicaclub S.V.A. veel leden
had en bovendien beschikte over een forse
jeugdafdeling, blijkt wel uit talloze foto’s en een
filmpje van amper vijftig seconden van een
optocht ter gelegenheid van de geboorte van
prinses Irene in 1939. In Zwolle was er in de Kamperpoort
toen al langer een tweede mondharmonicavereniging
actief, Excelsior, opgericht in
oktober 1928 in een zaaltje van café De Munnink
aan de Hoogstraat. Het vaandel is nog in het trotse
bezit van Buurtmuseum Kamperpoort. Ook bij
deze club was Herman Dikken, zelf opgegroeid
in de Hoogstraat, al vanaf het begin actief bij de
jeugdafdeling. Herman was van beroep huis- en
reclameschilder, maar beschikte over een ongekend
muzikaal gevoel. De autodidact bouwde als
dirigent en ook als componist in de hele regio een
solide naam op.
Officieel heet een mondorgel of mondharmonica
een mondaccordeon, een ‘dure’ benaming
die niet of nauwelijks werd gebruikt. Het geeft
een beetje aan dat mondorgel spelen destijds
hoofdzakelijk werd beoefend door ‘Jan met de
pet’. In weekblad De Oud-Utrechter schetst Jan van
Lunteren het bestaan van diverse mondorgelclubs
in de Domstad tussen de beide wereldoorlogen
onder de veelzeggende titel: ‘Mondorgel, instrument
van de armoe.’ De mondharmonica is een
eenvoudig instrument en vooral goedkoop in de
aanschaf. Bij S.V.A. kregen de ‘bekkenstrijkers’ de
mondharmonica’s, meestal van het merk Hohner,
in bruikleen.
Naast de nodige dwarsverbanden tussen de
beide Zwolse mondorgelclubs was er ook sprake
van de nodige rivaliteit en animositeit. Vooral
wanneer de Assendorpers het op concoursen
beter deden dan de Kamperpoorters, waar Dick
Voeten dirigent was. Egbert Dikken: ‘Maar in de
eerste oorlogsjaren werden de openbare uitvoeringen
op straat en concoursen snel minder. In
juli 1941 viel S.V.A. in Amsterdam nog flink in
de prijzen. Daarna werd het stil, want omstreeks
1942 was georganiseerd muziek maken op straat
verboden door de bezetter.’
Het zou een min of meer geruisloos einde
betekenen voor S.V.A. Enkele leden en ook muzikanten
van Excelsior oefenden in de Goudsteeg
achter het politiebureau nog wel een tijd door
onder de naam HMS (Houd Moedig Stand). Na
de oorlog fuseerden in 1947 HMS en Excelsior. De
populariteit van de mondorgelclubs nam echter
langzaamaan af. Nieuwe en meer hedendaagse
muziek lonkte. Na de aftocht van S.V.A. in de oorlogsjaren
viel begin jaren zestig ook het doek voor
Excelsior. Herman Dikken maakte dat niet meer
Mondharmonicaclub
S.V.A, meisjesgroep.
Concours 1941 Amsterdam.
Midden (met pet)
dirigent Herman Dikken.
(Collectie Egbert
Dikken)
■ ■■■
11 11-
188 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
mee. De bevlogen dirigent overleed op 16 december
1955 op slechts 49-jarige leeftijd.
Speeltuinvereniging Assendorp kende ook
een kinderoperetteclub, waaraan Herman Dikken
eveneens waardevolle bijdrages leverde. Ria
Houtsma-Kölker (1938) was er een tijd lid. ‘Wij
woonden vooraan in de Assendorperstraat op
nummer 36 bij het Dominicanenklooster, waar
mijn ouders een meubel- annex antiekzaak hadden.
Samen met mijn buurmeisje Rini Broer
was het altijd een flink eind wandelen naar de
speeltuin. We hadden het er graag voor over. We
waren samen ook lid van de kinderoperetteclub.
We oefenden in het speeltuingebouwtje één keer
per week voor de jaarlijkse uitvoering. Ik deed
ooit mee aan de bekende jeugdoperette Repelsteeltje.
De uitvoering was in Odeon. De bekende
Dick Voeten was onze regisseur. Kostuums hadden
we niet zelf, die werden gehuurd bij Wolff
aan de Grote Markt. Rini en ik hadden jongensrollen,
lakeien. Ik was ook nog een tijdje actief bij
mandolineclub “Tot Ons Genoegen”. Mijn broers
vulden dat altijd gekscherend aan met “en tot
andermans verdriet”. Speeltuin Assendorp houdt
altijd een warm plekje in mijn hart, al woon ik
nu alweer 56 jaar aan de Meppelerstraatweg.
Mijn man Ben, afkomstig uit de Molenweg, was
jarenlang fervent klaverjasser bij de speeltuinvereniging.
De door hem gewonnen bekers heb ik
altijd bewaard.’
Armoe en trots in de Kamperpoort
Jacob Donze (geb. 1948) is de man achter het
kleinschalige maar unieke buurtmuseum ‘De
Kamperpoort’, gevestigd in een minuscuul pand
aan de Hoogstraat 88 waar ooit een gezin met
negen (!) kinderen woonde. De geboren en getogen
Kamperpoorter is een wandelende encyclopedie
als hij over zijn wijk praat. Voor de jeugd was
Speeltuin Het Westen en ook clubhuis De Bruiskolk
aan de Kamperstraat een mooie aanvulling
op een al ruim aanbod aan speelmogelijkheden.
Want vervelen was er nooit bij, ook niet voor de
jonge Jacob. Hij speelde op de Katerdijk, keek naar
het lossen van de schepen aan de Harm Smeengekade
en kende er, ondanks de vroege scheiding
van zijn ouders in 1953, een onbezorgde jeugd. Er
waren door de grote gezinnen altijd familieleden
en speelkameraadjes genoeg. Veel mensen uit
de arbeiderswijk waren werkzaam bij de Vocaleumfabriek
van de familie Van Loo, die woonde
in Huize Hofvliet aan de Katerdijk. Daarnaast
waren ook Houthandel Eindhoven en de Blok-
Leden van de kinderoperetteclub van de Speeltuinvereniging Assendorp klaar
voor de uitvoering van Repelsteeltje in Odeon, 1952. Staand links Ria Houtsma-
Kölker, staand rechts Rini Broer. (Collectie: Ria Houtsma-Kölker)
Speeltuin Assendorp omstreeks 1960. Op de achtergrond is de oude IJsselcentrale
aan het Almelose Kanaal goed zichtbaar. (Foto Henneke, collectie HCO)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 189
melkfabriek aan de Gasthuisdijk en Zeepfabriek
De Fenix, de fabrikant van Abro en Azon en later
Dubro en Glorix, grote werkgevers. De Fenix,
eerder gevestigd in de Waterstraat, nam in 1956
de gebouwen en terreinen aan de Hoogstraat/
Lijnbaan over van de gestopte Biscuitfabriek
Helder. De koekjesfabriek had indirect nog een
belangrijke rol bij de ‘blikken drumbands’, die in
de jaren vijftig overal in de Zwolse volksbuurten
ontstonden. Echte trommels waren duur. Zo hard
mogelijk slaan op koekblikken die veelal door Biscuitfabriek
Helder beschikbaar waren gesteld, was
daarom een leuk alternatief. Een groot concours
in 1954 op een volgepakt Grote Kerkplein haalde
zelfs nog het Polygoon Bioscoopjournaal.
Eensgezindheid
In de Vogelbuurt, zoals dit (in 2009 gesloopte)
buurtje in de Kamperpoort met straten met
vogelnamen ook vaak werd genoemd, was de
armoede maar ook het chauvinisme groot. Jacob:
‘We vormden een hechte gemeenschap. “Kom niet
aan de Kamperpoort”, dat proefde je, waardoor
we door de buitenwacht wel eens als vechtersbazen
werden aangemerkt. Maar dat viel best mee’,
nuanceert hij. ‘Al lieten we absoluut niet over
ons lopen. Eensgezindheid, daar ging het om. En
ieder kind kon hier zijn ei kwijt. Er was de ruimte
van de weilanden en je kon schaatsen op de in de
beginjaren zeventig gedempte vaart Het Smalle
Gat. De Veemarkt was één grote speelplaats, waar
in de voederbakken voor de varkens in het verse
stro ook de nodige prille romances ontstonden.
Vooral “Bak 100” heeft voor menigeen nog steeds
een magische klank.’
Wanneer het laaggelegen perceel grond op de
hoek van de Katerdijk/Pannekoekendijk, waar
vroeger de blekerij en stoomwasserij van de familie
Wentholt was gevestigd, exact is ingericht als
speeltuin valt niet helemaal meer vast te stellen.
Jacob Donze houdt het op vlak na de oorlog. Wel
werd al in de jaren dertig Speeltuinvereniging Het
Westen opgericht, waar kinderen de gelegenheid
werd geboden om te knutselen en voor handenarbeid.
De mooiste werkstukjes werden in 1938 tentoongesteld
in de Openbare School aan de Kleine
Voort. Er was hoog bezoek van burgemeester Van
Walsum. Ook wethouder Boden en gemeentesecretaris
Van Leijden waren present.
De eerste burger had alle waardering voor
de creatieve oprispingen van de Kamperpoorter
jeugd, maar hij kwam niet over de brug met een
‘zak met guldens’, zoals zo vurig werd gehoopt. Dit
tot grote teleurstelling van toenmalig voorzitter
Meijer en ook de aanwezige vertegenwoordigers
van de andere al bestaande speeltuinen Assendorp
Speeltuin Het Westen
(omcirkeld) op de hoek
Katerdijk/Pannekoekendijk
op een kaart
van Zwolle eind jaren
zestig. (Uitsnede, particuliere
collectie)
Links: De Katerdijk
omstreeks 1900. Links
het Smalle Gat. Op de
achtergrond links Huize
Hofvliet. (Collectie
Buurtmuseum Kamperpoort)
11-
190 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
en Het Noorden. Want geld is toch een beetje
de rode draad in de geschiedenis van de Zwolse
speeltuinen.
Maar uiteindelijk kreeg de Kamperpoort
na jaren wachten ook een eigen speeltuin. ‘Een
netjes ingerichte en grote speelplek die, naar ik
meen, in de jaren zestig nog uitgekozen werd tot
de mooiste speeltuin van Zwolle’, herinnert Jacob
zich. ‘Er waren een flinke zandbak, de nodige wipwappen
en grote schommels. Later kwam er nog
een kabelbaan en een voor die tijd hypermodern
klimtoestel, de Spoetnik, die na de opheffing bij
Speeltuin Madrid in Vilsteren terechtkwam. Er
werd van alles georganiseerd, vooral op feestdagen,
zoals Koninginnedag. Verder waren er in de
wijk uiteraard lampion- en Palmpasenoptochten,
spelletjes en zeskamp. En het speeltuinvoetbal
natuurlijk. We hadden geen eigen voetbalveld
maar konden gelukkig terecht bij Speeltuin Het
Noorden en op het veld aan de Wilhelminastraat
in de Veerallee. Er woonden beste voetballers in
de Kamperpoort. De broers Gerrit, Wannie en
Louis Voges, Wannie en Herman Sterken, alias
“Sille”, Gait van der Bend, André van Werven,
oud PEC-doelman Henk Vos en de gebroeders
Knoops en Meijberg; het zijn zo maar wat namen.
Er werd ’s avonds vaak getraind op een veldje bij
de Veemarkt waar nu de Jumbo gevestigd is. Thijs
Platje, een bekende duivenmelker in de buurt,
was niet alleen de man achter het speeltuinvoetbal
maar ook coach van de grote dameshandbalafdeling
van de Kamperpoort eind jaren vijftig.’
De Bruiskolk
De speeltuin lag naast het kleuterschooltje Kindervreugd,
waarin later wijkgebouw Ons Eigen
Huis werd gevestigd. Er was op het terrein zelf
geen speeltuingebouw, maar slechts een houten
keet voor de oppasser. De contributie bedroeg
een stuiver in de week. De Bruiskolk aan de Kamperstraat,
aan de stadskant van de Kamperpoortenbrug,
was de pleisterplaats voor de wat oudere
jeugd. Daar zwaaide jongerenwerker Klaas Reijnders
de scepter. ‘Het was een thuis voor ons. We
leerden er figuurzagen, timmeren maar ook judo
en boksen. Dat kwam nog wel eens van pas’, lacht
Tjeerd Smit (geb. 1950) fijntjes. De ras Kamper-
Speeltuin Het Westen in de winter van 1962/1963, met klimtoestel ‘de Spoetnik’.
Op de achtergrond kleuterschool Kindervreugd. (Collectie Buurtmuseum Kamperpoort)
Palmpasenoptocht eind jaren vijftig in de Vinkestraat. (Collectie: Buurtmuseum
Kamperpoort)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 191
poorter is momenteel de rechterhand van Donze
in diens Buurtmuseum. ‘Van de speeltuin weet ik
eigenlijk niet zoveel, omdat ik vanaf mijn zevende
tot mijn veertiende in Limburg woonde. Maar De
Bruiskolk kan ik nog zo uittekenen. Klaas was een
beste man maar kon ook streng zijn. Als je twee
zaagjes had verknald met het figuurzagen kon je
inrukken en een tijdje wegblijven. Maar hij had
wel met iedereen het beste voor.’
De jaren tachtig luidden langzaamaan het
einde in van de ooit zo trotse speeltuin. De speeltoestellen
verdwenen één voor één en de zo mooie
zandbak raakte in verval. Wat uiteindelijk resteerde
was een trapveldje dat in 2009 werd opgeofferd,
toen de herinrichting van de wijk al gevorderd
was. Tijdens archeologisch onderzoek in 2008
werden nog wel resten gevonden van de oude
blekerij. De plaats waar ooit Speeltuin Het Westen
was gevestigd is onherkenbaar geworden. Op de
oorspronkelijke plek staat nu de Parkeergarage
Kamperpoort Stratenvoetbalkampioen 1960. Jongste groep, onderste twee rijen: boven vlnr.: Dick Schiphorst,
Wim Nijboer, Karel van Schubert, Koos Bos, Ronnie van Raan, Tinus van der Vegt. Onder vlnr:
André van Werven, Wim Groothand, John Meijberg, Arnold van Bekkum, Berend van Kleef, Jan Ploeg,
Freddie Klaassen. (Collectie: André van Werven)
Leden van de dameshandbal Kamperpoort eind vijftiger jaren. Tweede van
links op de bovenste rij coach Thijs Platje. (Collectie Buurtmuseum Kamperpoort)
■■■■ 11 11-
192 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Katwolderplein. En de ooit zo idyllische Katerdijk
is veranderd in een belangrijke verkeersader
richting de binnenstad. De Kamperpoort is de
Kamperpoort niet meer. Jacob Donze zag het
in de loop der jaren allemaal tot zijn leedwezen
gebeuren.
‘De deuren stonden hier altijd open. Wij kenden
geen sleutels of sleutelkinderen. Natuurlijk
was er de armoede en de sociale controle, maar
vooral ook de saamhorigheid. Vanaf eind jaren
tachtig is dat sterk veranderd. Het was eerst “wij”
en nu vooral “ik” in deze buurt. Nakoming van
beloften aan de echte Kamperpoorters bleven
ook uit. Maar één ding staat vast’, verzekert Jacob
Donze in 2007 in een serie over de wijk in dagblad
Trouw: ‘Ik ga hier pas weg met de tenen omhoog.’
Het Schildersbuurtgevoel
Tussen de huidige A28, de binnenstad en het
Zwartewater ontstond in de jaren twintig de
Schildersbuurt, gelegen in Dieze(-West). De
Rembrandtlaan was vanaf de draaibrug over de
Achtergracht dé grote doorgaande weg, met zowel
koophuizen en particuliere huurwoningen aan
de linkerkant en veel sociale woningbouw aan
de andere zijde, zoals de Frans Halsstraat en Van
der Helststraat. In de Rembrandtlaan waren in de
jaren vijftig en zestig de meeste winkels en bedrijven
gevestigd, onder meer de kruidenierszaken
Van der Wal (Enkabé) en Van Eijk (Vivo), groenteboer
Faber, houthandel Dogterom en bakker
Mentink. Binnen een straal van nog geen honderd
meter zaten maar liefst drie sigarenmagazijnen:
Dellemijn, Bordewijk en aan de achterkant aan de
Albert Cuijpstraat ook nog Van Beek. Achteraan
in de Vermeerstraat, met de houten Finse woningen,
zat naast slagerij Keizer kaashandel Aan het
Rot, met aan de overkant drogisterij Westenberg
en sigarenwinkel Steinebach. De buurt telde
verder nog wat kappers, schoenmakers en melkboeren.
Schillenman Westerop kwam één keer
in de week langs de deuren, net als de in Zwolle
populaire straatmuzikant ‘Ome Keessie’. Ook de
gehandicapte Albert Nagtzaam uit de Van Miereveltstraat
was een bekend stadstype. Hij werd in
de volksmond vanwege zijn korte armpje ‘Ärmpien’
en ook wel ‘de Sieze’ genoemd. Nagtzaam
inde contributie voor zijn club PEC, verkocht er
ijs bij thuiswedstrijden en op Koninginnedag kon
men bij hem terecht voor feestprogramma’s en
toegangskaartjes voor het vuurwerk.
De auteur van dit verhaal woonde met zijn
ouders en vijf broers, een katholiek gezin, van
‘Ons Eigen Huis’ (voorheen
kleuterschool
Kindervreugd) aan de
Katerdijk, 1970. (Foto
Henneke, collectie
HCO)
De Achtergracht en Rembrandtlaan midden jaren zestig. (Particuliere collectie)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 193
1951 tot 1972 in de Ruijsdaelstraat en kende er een
mooie jeugd. Vooral ook dankzij Speeltuin Het
Noorden. Bij de oprichting in 1932, toen er nog
helemaal geen speeltuin was, werden buurtbewoners
al opgeroepen lid te worden zodat hun kinderen
ongestoord konden spelen ‘zonder de gevaren
van de openbare weg te moeten trotseren’. De
speeltuin op een terrein aan de Albert Cuypstraat
werd uiteindelijk gerealiseerd als werkverschaffingsproject
voor jeugdige werklozen. De opening
vond plaats in mei 1936, door burgemeester De Vos
van Steenwijk hoogstpersoonlijk. Door dezelfde
jonge werklozen was tegelijkertijd een voetbalveld
aangelegd aan de Minervalaan, aan de kant van de
in de beginjaren vijftig gebouwde portiekflats. Bij
de achterste flat lag aan de zijkant de ‘zandvlakte’,
een braakliggend terrein richting de Industrieweg,
waar in de zomervakanties door de buurtkinderen
een compleet huttendorp werd gebouwd.
Feestjes
De speeltuin zelf was verboden terrein voor
de voetballende jeugd. ‘Maar iedereen wist dat
oppasser Achterberg wel eens wat door de vingers
zag als we ook daar een balletje trapten’, lacht
Wichert aan het Rot, die in 1947 werd geboren aan
de Diezerenk en op zijn achtste met zijn ouders,
De aanleg van Speeltuin
Noord als werkverschaffingsproject
voor jonge
werklozen. Op de achtergrond
de gasfabriek met
gashouder op het Assiesplein.
(Collectie HCO)
De opening van Speeltuin Het Noorden in 1936.
(Collectie HCO)
Huttendorp ‘Texas City’ op de ’zandvlakte’ naast de Minervalaan, 1958.
Zie ook cover. (Foto Henneke, collectie HCO)
■ ■■■
11 11-
194 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
broer en zus verhuisde naar de Vermeerstraat.
‘De Diezerenk en nog wat andere straten waren
een soort overgangsgebied naar de Bollebieste.’
De Bollebieste, het in de stijl van de Amsterdamse
School in de jaren dertig gebouwde wijkje met
bomennamen werd tegen de Schildersbuurt ‘aangeplakt’.
‘In de Diezerenk hoorden we eigenlijk
bij de Bollebieste. Daar was een eigen buurtvereniging.
Mijn moeder zat er op de toneelclub en
met buurtreisjes waren wij ook van de partij. Later
in de Vermeerstraat woonden we boven de zaak,
een kaashandel. Ik zat op de openbare Hobbemaschool,
beter bekend als School 3. Met kinderen
uit de buurt gingen we er altijd samen naar toe.
Veel protestantse kinderen gingen naar de Berkumschool
en de katholieken zaten doorgaans op
de Sint Franciscusschool aan het Assiesplein. Na
schooltijd was ik altijd op het voetbalveld naast de
speeltuin te vinden. Ook na het eten kwamen we
er bijna elke avond met een grote groep voetballers
samen. Henny Willems, Gertie IJzerman en
Appie Dollenkamp waren meestal van de partij
en vaak ook de Be Quick ’28 jongens Henk van
Brummen en Menno Schrik. Coryfeeën van mijn
club PEC zoals Theo Kok, Joop Knol, Hennie
Goudbeek en Jan Vos waren ouder, maar kwamen
ook uit de Schildersbuurt. We keken tegen ze op.
Ze waren toch maar eventjes prof, ook al stelde dat
toen niet zo heel veel voor. Op de speeltuinvoetbalcompetitie
kwam veel volk af. Er was in die tijd
natuurlijk ook verder maar weinig te beleven.’
Omdat zijn vader vroeg overleed, nam
Wichert, met oudere broer Arie, al op zijn zestiende
de kaashandel over. Het was het begin van
een loopbaan als marktkoopman, maar ook een
abrupt einde van een mooie jeugd in een fijne
wijk. Hij bleef wel betrokken bij de speeltuin.
Onder voorzitter en ook gemeenteraadslid Gerrit
van der Brug, die ook in de Vermeerstraat woonde,
kwam hij in 1964 op zijn zeventiende in het
speeltuinbestuur met als portefeuille jeugdzaken.
‘Ik was verantwoordelijk voor het programma
voor de wat oudere jeugd. Sjoelen, tafeltennissen,
dat soort activiteiten. De Schildersbuurt betekende
veel voor me. Ik was er trots op. Toen ik in
1968 trouwde, zijn we in de Ruijsdaelstraat gaan
wonen. Er waren zoveel mensen bij de speeltuin
die de kar trokken, zoals Van der Vegte, Cees
Platje en zijn vrouw, de dames Eikenaar en Plattel,
de families Smit en Kroes en nog vele anderen.
Iedereen droeg zijn steentje bij.’
Naast het begeleiden van de jeugd lag het hart
van Wichert toch vooral ook op het voetbalveld
van Het Noorden. Wedstrijden en toernooien
organiseren. En het scheelde maar weinig of Het
Noorden had haar eigen voetbalclub gehad. ‘We
zouden gaan spelen op het Gemeentelijk Sportpark,
want ons eigen veld had niet de vereiste
afmetingen. Toen alles rond leek ging het plotse-
Speeltuin Het Noorden
(omcirkeld) aan de
Albert Cuypstraat op
een kaart van Zwolle
eind jaren zestig. (Uitsnede,
particuliere collectie)
Leerlingen van de Hobbemaschool
op het
muurtje voor de school,
eind jaren vijftig. (Foto
Henneke, collectie HCO)
■■■■ 11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 195
ling niet door. De meeste spelers gingen ineens
naar Zwolsche Boys. Een grote teleurstelling voor
me. Ik had er zoveel tijd ingestoken.’
Maar de mooie herinneringen aan vooral de
jaren zestig blijven hangen. ‘Mooi was de week dat
we iedere avond in ons clubgebouw een bazaar
hadden met onder meer bingo en verlotingen om
geld in het laatje te krijgen voor nieuwbouw. Het
was ook hard nodig’, weet Wichert nog. Het oude
houten clubhuis was voor de buurt jarenlang een
toevluchtsoord. Niet alleen voor de jeugd, maar
de verhuur aan derden leverde ook extra en noodzakelijke
financiële armslag op. Talloze feestjes
werden gehouden in het gezellige, maar wel flink
gedateerde onderkomen.
Wichert: ‘In de loop der jaren was er best wat
aan vertimmerd maar het was op. Die acties waren
broodnodig. Er moest simpelweg geld komen
ondanks dat de gemeente ook het nodige bijdroeg
in de kosten.’ In 1971 verhuisde Wichert naar
Westenholte. ‘Toch ben ik nog tot 1973 bestuurslid
bij Het Noorden geweest. Ik had beloofd mijn
tijd uit te zitten. Dan doe ik dat ook.’ Ook in Westenholte
is Wichert aan het Rot al decennialang
betrokken bij het wijkgebeuren, tot op de dag van
vandaag. ‘Dat zal er ook nooit echt meer uitgaan.
Het zit in mijn karakter.’
Op sokken de speeltuin in
De Zeeheldenbuurt is gebouwd in de jaren twintig
en dertig langs de Wipstrikkerallee, de oostelijke
toegangsweg tot de stad. De Wipstrikkerallee was
de scheidslijn tussen de ‘rijke’ Wipstrik-Noord
en de Wipstrik-Zuid, de Zeeheldenbuurt met
Speeltuin Het Noorden
doet mee aan de Koninginnedagoptocht,
jaren
zestig. (Particuliere
collectie)
Familiefeestje in
Speeltuingebouw Het
Noorden, jaren zestig.
(Particuliere collectie)
■ ■■■
11 11-
196 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
vooral veel arbeiderswoningen. In 1938 werd
Speeltuinvereniging Het Oosten opgericht tijdens
een bijeenkomst in het gymnastieklokaal van de
Emmaschool aan de Jacob Catsstraat. Drie jaar
later, in augustus 1941, kon er ook daadwerkelijk
een speeltuin geopend worden nadat de gemeente
het terrein had aangekocht en ook een deel van de
inrichting had bekostigd. De speeltuin lag ingeklemd
tussen de Piet Heinstraat, de Trompstraat
en de De Ruyterstraat. De opening werd verricht
door wethouder Boden.
Freek te Wierike (geb. 1947) is getrouwd met
Beppy Beldman (geb. 1950), die afkomstig is uit
de Jacob Catsstraat, dus de ‘dure’ kant van de Wipstrik.
Kinderen uit de Wipstrik-Noord speelden
ook wel in de speeltuin, zo ook Betty. Het echtpaar
woont nu (weer) in de Heemskerckstraat, waar
Freek ook is geboren en getogen.
Wethouder N. Boden
opende Speeltuin Het
Oosten in augustus
1941. (Collectie: Bestevaer)
Speeltuin Het Oosten
(omcirkeld) tussen de
Piet Heinstraat, de
Trompstraat en de De
Ruyterstraat op een
kaart van Zwolle eind
jaren zestig. (Uitsnede,
particuliere collectie)
Kinderen in de grote zandbak in Speeltuin Het Oosten,
omstreeks 1957. (Collectie Anneke Konkelaar
-van Dijk)
De zweefmolen en de glijbaan in Speeltuin Het Oosten,
omstreeks 1957. (Collectie Anneke Konkelaar
-van Dijk)
11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 197
‘De speeltuin was hét bindmiddel in de buurt
en dat is met nu het prachtige wijkcentrum erbij
nog steeds zo. Ik vond Het Oosten vroeger, met
natuurlijk een beetje chauvinisme, altijd de mooiste
speeltuin van Zwolle. Een groot voetbalveld
en een terrein met prachtige speeltoestellen.
Originele schommels met handgemaakte houten
bankjes, glijbanen en een draaimolen. Ik kwam
er bijna elke dag met mijn één jaar oudere broer
Joop. Ook mijn oma van moederskant, Maria
Braakman, was vaak van de partij. Zij was baker
in de Zeeheldenbuurt en werd regelmatig weggeroepen
voor een bevalling. Oppasser was meneer
Hof, niemand waagde het hem bij zijn voornaam
te noemen. Hij was een echte baas. Bij het hek
moesten we de schoenen uittrekken en ze in daarvoor
bestemde schappen deponeren. Als we kattenkwaad
uithaalden en hij ons niet te pakken kon
krijgen, zette hij je schoenen buiten het hek.’
De Zeeheldenbuurt was een typische volkswijk
waar net als elders in de stad het buurtgevoel
groot was, met ook daar de bekende standaardactiviteiten
zoals meedoen aan de optochten in de
stad, zwemmen in het Stilobad en het speeltuinvoetbal.
Freek: ‘We waren trots op ons veld. Jan de
Vries van Zwolsche Boys en later Bert Strijdveen
van ZAC, die daarna bij Go Ahead en FC Twente
speelde, waren de boegbeelden, net als de broers
Herman en Roelie Kraijer. Het gekostumeerd
voetbal was in die jaren ook populair. Met name
ook de middenstanders, zoals bakker Pen, slager
Van Voorst en groenteboer Houtsma waren
te zien in de meest bijzondere uitdossingen. Er
waren trouwens nogal wat middenstanders gevestigd
in de buurt.’
Voetballen vond Freek, die keeper was, leuk
maar muziek was alles in het gezin. Freek werd
een gewaardeerd trompettist bij het ‘rode’ korps
Voorwaarts en daarna de PTT-fanfare. ‘Het zat in
de familie. Mijn broer Joop was beroepsdrummer
en speelde nog eens samen met Herman Brood.
Joop is in 1976 al overleden en werd maar dertig
jaar. Muziek maken was het mooiste. Maar we
waren natuurlijk ook veel op straat. “Trioele”, dat
was puttentikkertje, knikkeren en later met de
meisjes naar de dijk bij het Almelose Kanaal. En
natuurlijk wandelen.’
Voorbereidingen voor
de Koninginnedagoptocht
1963, meisjesgroep
Speeltuin Het
Oosten. Links: Beppy
te Wierike-Beldman.
(Collectie: Gerrie Bartels)
Een van de vele middenstanders in de Zeeheldenbuurt, de groente/fruitzaak
van Rinus Hendriks, op de hoek De Ruijterplein/Trompstraat in 1965. Rinus
stalde zijn kistjes met groente en fruit op de stoep uit. Hij kon vreselijk schelden,
vooral als dames aanmerkingen op zijn fruit hadden. De kistjes stonden altijd
schots en scheef voor zijn winkel. Er werden door de buurtkinderen heel wat van
zijn appeltjes gegapt. (Particuliere collectie)
■ ■■■
11 11-
198 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
De Zwolse Tippelaars
Want vanaf zijn zesde jaar tot op heden is Freek
lid van De Zwolse Tippelaars, de eerste Zwolse
wandelclub die in 1941 werd opgericht, onder
de naam Jan de Tippelaar, pseudoniem voor de
Fries Jan Belgraver, de toen bekendste wandelaar
in Nederland. In 1948 vond een naamswijziging
plaats. De Zwolse Tippelaars is niet, zoals veel
wandelclubs, voortgekomen uit het wijk- en speeltuingebeuren,
zoals De Bollebieste, WV Assendorp
en WV Het Noorden.
In de jaren vijftig en zestig waren er veel wandelverenigingen
in de stad. De kerken hadden hun
eigen clubs, de Zwolse ziekenhuizen en ook veel
grote bedrijven. Ze zijn intussen bijna allemaal
opgegaan in de overkoepelende Stichting Zwolse
Wandelclubs. Alleen de Zwolse Tippelaars en
WSV Wipstrikkwartier zijn nog zelfstandig. De
Zwolse Tippelaars is een neutrale wandelvereni-
Herbouw Speeltuin Het
Oosten, jaren zestig.
(Collectie Bestevaer)
Deelnemers van de Zwolse Tippelaars aan de Vierdaagse Nijmegen. Boven vlnr: Beth Dikken-Koopman,
Jo ten Brink-Lint, Dinie La Faille-Scholten, Ellie Polman-Doedens, Cobi van Dalsum.
Onder vlnr: Derk Dikken, A. de Haan, B. Ketting. (Collectie Zwolse Tippelaars)
■■■■ 11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 199
ging, met leden uit verschillende Zwolse buurten.
In 1948 liepen acht leden voor het eerst de Nijmeegse
Vierdaagse uit. Freek is trots op zijn mooie
wandelloopbaan. Maar ‘de paden op, de lanen in’
is er vanwege knieproblemen niet meer bij. ‘Ik heb
in de A-klasse elf keer “Nijmegen” gelopen. Een
onvergetelijke tijd.’
Voor Freek en Beppy blijft de Zeeheldenbuurt
anno 2019 nog steeds ‘een paradijsje op aarde’, ook
al is er veel veranderd. Speeltuin Het Oosten heet
nu Wipstrikkwartier en vanaf 1984 staat aan de
Trompstraat het huidige wijkcentrum Bestevaer.
‘Veel huurwoningen zijn verkocht. De wijk heeft
daardoor een andere bevolkingssamenstelling
gekregen. Het karakter van de buurt verandert
dus wel maar bijna iedereen is, vooral ook door de
speeltuin en Wijkcentrum Bestevaer, sterk betrokken
bij de wijk.’
Stratenvoetbal
De ooit zo populaire speeltuinvoetbalcompetitie
doofde eind jaren vijftig uit. Daarna was nog wel
het straatvoetbal een tijd populair. Overal in de
stad werden straatvoetbalteams opgericht, ook
in kinderrijke buurten zonder speeltuin zoals
de Bollebieste, de Vlasakkers (Indische buurt)
en Dieze-Oost, een wijk uit de jaren vijftig met
voornamelijk flats van twee tot vier woonlagen.
Uiteraard waren ook de straatvoetballers uit de
speeltuinwijken present. Het straatvoetbal bleef
een paar jaar populair. Daarna ging het hele speel-
Links: Jeugdleden van
de Zwolse Tippelaars
bij de Avondvierdaagse
1964. (Collectie Anneke
Konkelaar-van Dijk)
Straatvoetbalteam Lely Boys 1960-1961. Boven vlnr.: Theo Storms, Tonny Mensink, Tiki Schaddenhorst,
Rikus Teters, Rudy Spanhak, Arnold Niessen, Jan Hilberdink. Onder vlnr.: Richard Beijer, Herman Rhee,
Thomas Clement, Frans Woldberg, Frans van Duuren, Wilfried Beijer. (Collectie Rudy Spanhak)
■ ■■■
11 11-
200 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
tuin- en buurtwerk stapje voor stapje moeilijker
tijden tegemoet.
Terug van weggeweest
Want de wereld veranderde. De kneuterigheid
van de naoorlogse jaren maakte plaats voor de
moderne tijd, de welvaart maar ook de individualisering.
Het had zijn weerslag op het buurtgevoel.
Er bleek meer te koop dan figuurzagen, timmeren
en lampionnenoptochten. En met de opkomst
van de televisie verdwenen ook de legendarische
filmvoorstellingen op de zaterdagmiddag in de
clubhuizen van de speeltuinverenigingen.
De jaren zeventig en tachtig vormden een
dieptepunt in de speeltuinhistorie. Het oorspronkelijke
speeltuinwerk leek gedateerd, de pretparken
rukten op. Maar klauteren, klimmen en in het
zand spelen blijft altijd trekken bij een kind. In de
jaren negentig kropen de speeltuinverenigingen
langzaam weer uit het dal. Die tendens zet zich
voort tot op de dag van vandaag. Van de vier ‘oude’
speeltuinen in Zwolle is Het Westen verdwenen.
Assendorp, Het Noorden en Het Wipstrikkwartier
(voorheen Het Oosten) zijn nog springlevend,
net als de speeltuinen die in de loop der jaren in
andere wijken en stadsdelen zijn ontstaan en waar
de oppasser allang opzichter, beheerder of toezichthouder
is geworden.
Sylvia Le Febre-Visser (geb. 1956), is geboren
en getogen in de Zeeheldenbuurt en woont er nog
steeds. Ze is nu fulltime werkzaam als beheerder
van Wijkcentrum Bestevaer. ‘Ik ken dat oude
speeltuingevoel hier vanuit mijn jeugd nog als
geen ander. De wijk is natuurlijk veranderd maar
Straatvoetbalteam Dieze Oost 1961-1962. Boven vlnr: Willy Hendriks, Raymond Bartnig, ?, Van Raan, ?,
Wim Spijkerman, leider Bosch. Onder vlnr.: Bennie Visscher, Van Hattum, Hennie Spijkerman,
Hommie de Jong, Bennie van der Steeg, Herbert Barting. (Collectie: Bennie Visscher)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 201
de typerende sfeer blijft. De geschiedenis herhaalt
zich telkens. De vrijwilligers van nu haalden vroeger
zelf ook rottigheid uit. Maar een kind blijft
altijd kind. Wipstrikkwartier is tot Zwolse speeltuin
van het jaar 2018 uitgeroepen. Daar zijn we
erg trots op. We hebben 550 leden, maar iedereen
is hier welkom. We heffen geen entree, de speeltuin
is er voor iedereen. Laagdrempeligheid staat
voorop, maar het is geen vetpot. Voor de aanschaf
van nieuwe en kostbare speeltoestellen zijn we
afhankelijk van derden. Je moet ook aan allerlei
eisen voldoen. Vindingrijk zijn, dat is voor elke
speeltuinorganisatie een continue uitdaging. Maar
speeltuinen zullen er altijd blijven.’
Literatuur
Willem Breunis, De Zwolse Tippelaars en de Vierdaagse,
2015
Bert Evenboer, Dossier Dieze, 2009
Dick en Coleta Hogenkamp, ‘Speeltuinvereniging Assendorp’,
in De Peperbus, 2012
Jeroen Kesselaar en Erika Schuuring, Onze Zeehelden,
2018
Jan van Lunteren, ‘Mondorgel, instrument van de armoe’
in De Oud Utrechter, 5 (2014) nr. 7
Kitty Peetoom, Toen, Nu, Straks, 2001
Willem van der Veen, In de achteruitkijkspiegel, dl 4,
Zwolle 2003
Monique van der Meer (red.), Dit is ons thuis. Geschiedenis
van de Vogelbuurt in woord en beeld, 2011
Internet sites
www.oudekerstversiering.nl
www.mijnstadmijndorp.nl
www.zwolleinbeeld.nl
Met dank aan
Gerrie Bartels, Henri Bartels, Mathijs Bouwhuis,
Egbert Dikken, Jacob Donze, Ria Houtsma-Kölker,
Sylvia Le Febre-Visser, Rini Oude Geerdink, Wichert
aan het Rot, Tjeerd Smit, Rudy Spanhak, Johan Teunis,
Bennie Visscher, André van Werven, Freek en Beppy te
Wierike-Beldman, Joop Zegeling, Buurtmuseum Kamperpoort,
Wijkcentrum Bestevaer
Speeltuin Wipstrikkwartier
in 2018. (Foto:
Peter Denekamp)
■ ■■■
11 11-
202 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
Leven in de Zwolse weeshuizen
In dit artikel ga ik in op het leven in Zwolse
weeshuizen die onder ‘oppertoezicht’ stonden
van het stads- en gemeentebestuur. Dat
doe ik niet ‘uitputtend’, maar meer exemplarisch.
Zeker voor de zeventiende en achttiende eeuw
kan ik maar een beperkt beeld geven. Er zijn wel
in meerdere gevallen persoonlijke gegevens van
weeskinderen te vinden in de ‘Kinderboeken’
(de registers met de opgenomen wezen) zoals de
ouders, doopdatum, opnamedatum, beroepsopleiding
en eigendommen. Daaruit kan ik echter
niets afleiden over de opvoeding die ze krijgen. Uit
de personeelsinstructies kun je wel een en ander
concluderen. Er zijn zakelijke gegevens bekend
wat betreft het dagritme, de samenstelling van de
maaltijden en dergelijke.
Dat ligt anders voor de negentiende en twintigste
eeuw: vanaf 1834 zijn de bestuursnotulen
bewaard gebleven en daarin staan veel bijzonderheden.
Daaruit is een goed beeld te destilleren van
(veranderingen in) het pedagogisch klimaat in het
weeshuis.
Voordat ik aan het leven in de weeshuizen
toekom, ga ik in op de redenen waarom en de oorzaken
waardoor er in de Nederlanden, en ook in
Zwolle, weeshuizen kwamen in de zestiende eeuw.
Begin van de Zwolse weeshuizen
in de zestiende eeuw
De samenleving in de Noordelijke Nederlanden
staat rond 1500 onder grote druk, zowel in de
steden als op het platteland. Mensen van het
platteland zoeken soms veiligheid in steden.
Met de bevolkingsgroei van steden neemt ook
de sociale differentiatie toe tussen de sterkeren
en zwakkeren. Armen hebben geen recht op
sociale zorg, ze zijn afhankelijk van liefdadigheid
en die is weinig geordend. Kloosters, gasthuizen,
(kerkelijke) broederschappen en particulieren
houden zich daar mee bezig, zonder
enige coördinatie.
Renaissance-denkers, humanisten, schrijven
rond 1525 over de manier waarop armoede het
best kan worden bestreden, te weten door onderwijs
en werk. Liefdadigheid moet, vinden ze, door
de stedelijke overheid worden gecoördineerd. Het
stadsbestuur, immers verantwoordelijk voor de
openbare orde en veiligheid, moet ervoor zorgen
dat alleen ‘eerlijke’ (= echte) armen zoals invaliden,
alleenstaande vrouwen met kinderen en
wezen gebruik kunnen maken van liefdadigheid.
Daarom moeten ze toezicht kunnen houden op
liefdadigheidsinstellingen.
De Zwolse stadsbestuurders handelen in de zestiende
eeuw in deze lijn, ook al is niet aantoonbaar
dat ze direct beïnvloed zijn door deze humanisten.
Vanaf 1535 benoemen de schepenen het bestuur
van een Broederschap die vrijdags in de St. Michaëlskerk
(Grote Kerk) aalmoezen uitdeelt. Vanaf
1558 moeten alle liefdadigheidsinstellingen financiële
verantwoording afleggen aan het stadsbestuur.
Dit besluit betreft ook het bestuur van het rond
1555 ‘nyen angefanghen weesenhuis in die Nijstraete’
(Nieuwstraat) naast het Pestengasthuis. In 1582 is
het te klein om nieuwe wezen op te nemen en wordt
het verplaatst naar het Buschklooster dat, net als alle
rooms-katholieke kerken en liefdadigheidsinstellingen,
in 1580 is genaast door de stad Zwolle. Die
gedwongen eigendomsoverdracht hangt samen met
de ‘keuze’ van Zwolle in de Tachtigjarige Oorlog voor
de kant van de Opstand. Daardoor verliest de roomskatholieke
kerk haar openbare status en wordt de
gereformeerde (=calvinistische) kerk steeds meer de
publieke kerk.
Er zijn weesmeesters, stadsfunctionarissen, die de
voogdij van wezen regelen. Dat staat in het eerste
reglement van het weeshuis, uit 1584: ‘Die wesen-
Gégé Callenbach
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 203
meisters [zullen] gien kinderen daerin annemen
dan borgers1 kinderen’. Uit datzelfde reglement
wordt duidelijk dat de bestuurders van het weeshuis,
twee ‘provisoren’, door het stadsbestuur
worden benoemd en daaraan jaarlijks (financiële)
verantwoording moeten afleggen. Dit past dus
helemaal in het beeld dat de stadsregering een
wezenlijke rol speelt in de armenzorg en dus ook
in de wezenzorg.
In het weeshuis worden ‘die wesekinderen tot
een ampt gestelt’ (in een ambacht opgeleid), zoals
in het reglement van 1584 staat, opdat ze later in
hun eigen onderhoud kunnen voorzien. Het is
vrijwel zeker dat vanaf het begin binnen het weeshuis
ook onderwijs is gegeven.
Ook in de zeventiende eeuw zoeken mensen
van het platteland de veiligheid van de steden.
Veel van deze ‘nieuwkomers’ vinden een woning
buiten de stadsmuren. De ‘gelukzoekers’ zijn
economisch kwetsbaarder dan de gesettelde
inwoners. Sociale zorg is zeker nodig voor deze
mensen en voor hun kinderen wanneer deze wees
zijn geworden. In het weeshuis voor burgerwezen
worden die niet opgenomen. Ze moeten ergens in
een gezin worden ondergebracht, ‘uitbesteed’. De
stedelijk armenzorg dringt er vanaf 1631 bij het
stadsbestuur op aan dat voor deze kinderen specifieke
opvang wordt geregeld. Ze hebben in 1647
succes met hun lobby: voor zulke weeskinderen
(tot 12 jaar) wordt de uitbesteding beter geregeld,
wanneer ze èn ‘vaderloes ende moederloes
zijn ende niemandt anders toegesonden connen
worden.’2 Als zij op de leeftijd van 18 jaar ‘niet
vermochten haer kost voortaen te winnen offte
verdienen’, vangt de gewone stedelijke armenzorg
hen op.
Vanaf 1655 wordt gezocht naar de mogelijkheid
voor zulke wezen een eigen huis te stichten.
Dat lukt in 1670. Dankzij een succesvolle inschrijving
wordt een zo groot kapitaal ingezameld dat
er een nieuw huis gebouwd kan worden op de
hoek van de Broerenstraat en de Bitterstraat: het
Holdehuis. In dit huis worden in 1795 de kinderen
uit beide weeshuizen ondergebracht. Rond 1815
krijgt het dan in de wandelgangen de naam ‘Hervormd
Weeshuis’.
Het dagelijks leven in
de zeventiende en achttiende eeuw
Over de toelating tot de weeshuizen beslist het
stadsbestuur. Dat gebeurt nadat de weesmeester
heeft onderzocht of de ouders niet hebben
gebedeld of ‘bedeeld’ zijn geweest. De ouderlijke
erfenis moet ook zo spoedig mogelijk na het overlijden
van de laatste ouder beschreven worden.
Deze ouderlijke erfenis wordt volledig eigendom
van het weeshuis. Dat zal bij het Burgerweeshuis
meer van betekenis zijn geweest dan bij het Holdehuis;
wezen in dat laatste huis komen vooral uit
de kring van de armere ingezetenen.
Alle weeskinderen dragen kleding in de kleuren
blauw-wit. Ze zijn daardoor altijd herkenbaar
zodat de gehele Zwolse samenleving sociale
controle kan uitoefenen. Op de kleren van burgerwezen
is een dubbele V (=W) geborduurd; op de
kinderen uit het Holdehuis mogelijk een E (naar
de ‘stadarmenkamer’ van de Elemoseniers = aalmoezeniers).
Vanaf het midden van de zeventiende eeuw is het
zeker dat de weeskinderen opgevoed worden in
de ‘gereformeerde’ religie, dat wil zeggen calvinistisch.
Personeelsleden moeten ook (Nederduits)
‘gereformeerd’ zijn.
De dagelijkse leiding ligt in beide weeshuizen
bij een ‘binnenvader’. Die is ook de ‘meester’. Zijn
taken zijn veelomvattend. Eind achttiende eeuw
wordt in zijn instructie3 opgenomen dat de kinderen
‘wel gemanierd in gehoorzaamheid en sedigheid
opwassen en met elkander en een iedereen
in vreede en eendragt leven’ en dat ze ‘om geen
geld speelen, dat haare speelen en uitspanningen
gematigd ende wel geordineert zijn, en sonder
vloeken, sweeren, twist of kwaade bejegeningen
geschieden.’ Ook zal hij zorg dragen ‘dat de jongens
en meisjes geen conversatie met elkander
hebben, en daar toe alle gelegenheid so veel mogelijk
wegnemen en afsnijden.’
Het onderwijs in het weeshuis komt vrijwel
exact overeen met dat op de stadsscholen.4 Dat
geldt zowel de ‘vakken’ als de te gebruiken methodes.
De binnenvader speelt ook de hoofdrol in
de godsdienstige opvoeding van de kinderen:
een tafelgebed wordt opgezegd bij het ontbijt, de
■ ■■■
11 11-
204 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
hoofdmaaltijd ’s middags en de avondboterham.
Hij geeft catechisatie en ‘Hij zal wel letten dat de
kinderen sonder eenig gedruis in de kerk komen,
sig onder den Godsdienst ordentlijk en stil houden,
en met opmerksaamheid toehoren.’ Verder
houdt hij toezicht op de kleding en dat de jongens
op tijd naar hun baas gaan.
Strikte gehoorzaamheid is het meest wezenlijke
kenmerk van de opvoeding: van de kinderen
aan de binnenvader en de naaimatres, en van de
personeelsleden aan de binnenvader en de regenten.
Uniformiteit is bepalend voor het leven in de
huizen, bij kleding, dagritme, menu enzovoort.
De binnenvader is niet alleen verantwoordelijk
voor de dagelijkse gang van zaken in het
weeshuis, maar staat de provisoren ook bij in de
administratie van de huishouding.
‘Hij sal moeten aantekenen groenten, melk,
boter en turf in ’t Huis geleverd wordende, voorts
in ’t Kleerboek de klederen van Linnen en wollen
die […] aan de kinderen worden afgegeven gelijk
ook in een apart Boek de gereedschappen die de
Jongens van tijd tot tijd ontfangen […].’
Hij houdt de registratie van de weeskinderen
in het Kinderboek bij. Daarbij hoort ook dat hij
‘de Provisooren behulpsaam [zal] zijn in het aanvaarden
der Boedels die op kinderen in ’t weeshuis
verpleegt wordende komen te vererven, of die met
kinderen aan ’t Huis komen […]’ ‘Ook sal hij […]
het Pagtzaad dat in het weeshuis gebragt word
examineeren of goed in zijn soort is […].’
In de keuken zwaait de ‘binnenmoeder’ de
scepter. Zij heeft de leiding bij de huishouding en
het schoonhouden van het huis en het beheer van
de voedselvoorraden en turf.
De ‘naaimatres’ heeft, als je het goed beziet,
bijna net zo’n belangrijke rol als de binnenvader;
waar die het onderwijs geeft, dan wel daarvoor
verantwoordelijk is, geeft de naaimatres les in alle
huishoudelijke vakken op het gebied van naaien,
breien en borduren. Die lessen worden ’s morgens
en ’s middags gegeven aan de ‘grote’ meisjes. Dat
betekent dat de meisjes vrijwel voortdurend binnen
het weeshuis verblijven. De naaimatres geeft
ook leiding bij de dagelijkse gang van zaken in de
zaal van de ‘grote’ meisjes, vanaf het opstaan tot en
De kinderen van de kinderkamer
rond 1900.
(Collectie HCO)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 205
met het naar bed gaan. Wat betreft de godsdienstige
opvoeding zorgt zij ervoor dat er bij iedere
maaltijd een gebed wordt uitgesproken door de
meisjes. Haar instructie (einde achttiende eeuw
bij het Holdehuis5) doet sterk denken aan die voor
de binnenvader:
‘De Maitres sal gehouden zijn, goede toesigt
te nemen op de Meisjes, en alle vlijd aanwenden,
dat deselve in alle gehoorsaamheid en sedigheid
opgetrokken worden, en in vrede en eendragt met
malkanderen en iedereen leven, ende dat geen
conversatie hebben met de jongens, tragtende
deselve bij alle occasien, so veel mogelijk, af te
snijden en te vermijden.’
Daarnaast heeft ze de controle op de kleding
van de meisjes, het schoon houden van bedden en
linnengoed.
Waar de meisjes hun beroepsopleiding in het
weeshuis krijgen tot dienstbode, worden de jongens
in een ambacht opgeleid, bij een baas. Veel
voorkomende beroepen zijn kleermaker, timmerman,
kuiper en schoenmaker.
Wanneer weeskinderen het weeshuis verlaten,
normaliter wanneer ze hun opleiding hebben voltooid
en dus in hun eigen kost kunnen voorzien,
krijgen ze een uitzet mee en geld; jongens ook nog
wat leeftocht. In de uitzet zit zowel nette als dagelijkse
kleding.
Het dagritme ligt eeuwenlang vast: vroeg opstaan
(’s zomers om 6 uur en ’s winters om 7), ontbijt,
school of naar de naaikamer of naar de baas, rond
12 uur de warme maaltijd in huis, ’s middags
school of naaikamer of nog steeds bij de baas,
avondbrood rond 18 uur. Oudere jongens krijgen
ook ’s avonds nog school, als aanvulling op hun
beroepsopleiding en gaan dan naar bed.
Het menu in de Zwolse weeshuizen is vergelijkbaar
met dat in weeshuizen elders in de Noordelijke
Nederlanden. Daarvan is bekend dat 25 procent
van de calorieën uit zuivel wordt verkregen
en 60 procent uit graanproducten (brood of pap).
De hoofdbestanddelen zijn vlees (vers, gerookt
of gezouten), gezouten vis (haring), (gezouten)
groenten (kool, wortelen, rapen, uien), erwten en
bonen. Karnemelk is als een goedkope en dagelijkse
drank de grondstof voor karnemelkse pap.
Alles wijst erop dat weeskinderen in weeshuizen
rond de 3.000 calorieën/dag kregen, dus
voldoende. Ze krijgen ook voldoende eiwitten en
vitamines A en B. Er is wel een structureel tekort
aan vitamine C. Na de invoering van aardappels in
de achttiende eeuw verbetert dit.
Ik heb berekend wat in de achttiende eeuw de
gemiddelde direct aan de kinderen toerekenbare
kosten zijn: 150 guldens per kind per jaar; voor
beide weeshuizen. Een Amerikaans onderzoek
naar het Amsterdamse Burgerweeshuis in het
begin van de achttiende eeuw leverde het gegeven
van 100 guldens per jaar per kind. Die kosten zijn
hoger dan wat in Amsterdamse burgergezinnen
beschikbaar is. Het is zeer wel mogelijk dat ook
Zwolse weeskinderen, in beide huizen, een hogere
levensstandaard hebben gehad dan hun leeftijdgenoten
in hun ouderlijke gezin.
Twee provisoren houden toezicht op de gang van
zaken. Zij zijn verantwoordelijk voor de financiële
gang van zaken. Daarover leggen ze jaarlijks verantwoording
af aan schepenen, die het dagelijks
bestuur van de stad vormen. Dezen stellen de
reglementen van de weeshuizen vast en de personeelsinstructies.
De provisoren houden toezicht
op het personeel. Ze beheren het gebouw, het
grondbezit van de weeshuizen en de bezittingen
van de wezen. Wezen konden na opname in het
weeshuis erven, bijvoorbeeld van hun grootouders.
Die mochten dan ook hun kleinkinderen
niet onterven, want het vruchtgebruik van zulke
erfenissen is deel van de inkomsten van het weeshuis.
Let wel, alleen het vruchtgebruik, want het
weeskind blijft eigenaar van die erfenis.
Over de kwaliteit van de opvoeding van Zwolse
wezen is er geen informatie. Het meest waarschijnlijke
is dat strakke discipline en gehoorzaamheid
de opvoeding bepalen. Er is één voorbeeld
bekend waarbij de provisoren de regels minder
strak hanteren: in 1698 loopt een weesjongen
zonder toestemming weg en wordt hij soldaat.
Zoiets is op zich voldoende om het burgerrecht te
■ ■■■
11 11-
206 | jrg. 36 – nr. 4 zwols historisch tijdschrift
verliezen. Zo niet bij hem: hij wordt uit dienst ontslagen
en krijgt, met toestemming van het stadsbestuur,
een uitzet van het weeshuis. Heeft hier de
goede naam van het weeshuis een rol gespeeld?
Wanneer in 1795 alle weeskinderen komen te
wonen in het (voormalige) Holdehuis aan de
Broerenstraat, wordt bepaald dat de huisregels
van het Burgerweeshuis normatief zijn voor de
nieuwe instelling die officieel ‘Huis der Weezen’
wordt genoemd, maar vanaf circa 1815 bekend is
als ‘Hervormd Weeshuis’. Die naam geeft aan dat
alleen wezen uit hervormde gezinnen uit Zwolle
opgenomen mogen worden; het toezicht blijft
echter bij het gemeentebestuur.
Grote veranderingen tussen 1870 en 1940
Aan het eind van de negentiende eeuw zijn er
grote maatschappelijke veranderingen geweest in
vergelijking met de achttiende eeuw.
Nieuwe pedagogische inzichten doen de verwachtingen
groeien dat kinderen met wie het niet
goed gaat, verbeterd kunnen worden. Die gedachte
leidt ertoe dat er meer specifieke zorg ontwikkeld
wordt voor verwaarloosde of misdadige
kinderen. Ook groeit de gedachte dat opvang van
kinderen in een gezin de voorkeur verdient boven
die in een instelling. Daarnaast is de gemiddelde
gezondheid van de bevolking zoveel beter geworden
dat het aantal wezen sterk is afgenomen.
Deze ontwikkelingen doen de gedachte ontstaan
dat weeshuizen breder ingezet kunnen worden
voor andere kinderen dan weeskinderen; en
zelfs dat de tijd van weeshuizen verleden tijd is.
Op het Zwolse weeshuis dat onder toezicht
staat van het gemeentebestuur, het Hervormd
Weeshuis, hebben deze ideeën geen directe
invloed uitgeoefend. Weliswaar worden vanaf de
jaren twintig van de twintigste eeuw ook ‘halfwezen’
toegelaten van wie het ouderlijke gezin niet
Groepsfoto in 1925
bij het afscheid van
mejuffrouw Vastenou.
Zittend op de tweede
rij: juffrouw Vastenou
in het midden; naast
haar juffrouw Olthof;
links onderdirecteur
Kleinmeyer. De kleding
verschilt nog steeds per
leeftijd en nog steeds
hebben de kleine kinderen
kort haar of zijn ze
zelfs bijna kaal. (Foto
F.X.W.J. Ziegler, Collectie
HCO)
■ ■■■
11 11-
zwols historisch tijdschrift jrg. 36 – nr. 4 | 207
meer goed functioneert, maar het bestuur blijft
vasthouden aan de oorspronkelijke functie van
het weeshuis: alleen ‘opvang van wezen’.
Ook in de beroepsopleidingen verandert er voor
de wezen wat in de tweede helft van de negentiende
eeuw: meer kinderen komen terecht in de
commerciële en niet-op-winst-gerichte dienstverlening,
waaronder onderwijs. Dat betekent
dat ze anders begeleid moeten worden. Er zijn
voorbeelden in de notulen te vinden dat bestuursleden
deze taak heel nauwgezet op zich nemen. Zo
wordt een jongen die in 1876 opzichter Waterstaat
wordt in Nederlands-Indië, tot op de boot door
een bestuurslid begeleid, nadat het bestuur eerst
alle moeite heeft gedaan (tot de koning toe) om te
zorgen dat de jongen geen militaire dienst hoeft te
doen.
In 1882 wordt de weeshuisschool opgeheven:
het bestuur kan de wettelijk voorgeschreven en
verhoogde onderwijskwaliteit niet meer waarborgen.
Voor het eerst krijgen de kinderen tot 12
jaar onderwijs buiten de muren van het weeshuis.
Daarna krijgen de ‘grote’ meisjes echter weer
intern hun huishoudelijke opleiding.
De organisatie verandert nu drastisch: voortaan
heeft een vrouw de leiding. Degene die vanaf
1870 als naaimatres leiding heeft gegeven aan de
‘grote’ meisjes wordt de eerste directrice. Zij wordt
als ‘moeder’ aangesproken.
Discipline en strikte gehoorzaamheid blijven
voor het bestuur belangrijk. De tweede directrice,
mejuffrouw Vastenou (1905-1925), krijgt in
1917 het verwijt van het bestuur dat ze een meisje
te veel vrijheid heeft gegeven in het naleven van
de huisregels: maar dat meisje is wel onderwijzeres
in Deventer. Juffrouw Vastenou voert als
nieuwe regel in dat de verjaardag van de kinderen
wordt gevierd. Ze worden minder als nummer
beschouwd.
Ook bij de volgende directrice, mejuffrouw De
Ridder, wil het bestuur vasthouden aan de strakke
orde, zeker waar het contacten betreft tussen
jongens en meisjes. Bij haar spelen aanwijsbaar
pedagogische beginselen een rol. In 1928 – ze is
in 1925 aangetreden – hebben enkele jongens ‘de
vrijheid [genomen] reeds nu de grondslagen voor
hun toekomstig levensgeluk te leggen en daarvan
in ’t openbaar te getuigen, te wandelen met hun
uitverkorene.’ Het bestuur krijgt de indruk dat de
directrice dat niet erg vindt en roept haar op het
matje. In de derde vergadering die aan dit onderwerp
gewijd is, stelt ze ‘dat het decreteeren van
een absoluut verbod altijd verkeerde gevolgen met
zich sleepte en dat iets goeds alleen te bereiken is
door het vertrouwen te winnen van de kinderen.’
Voor haar is van belang het vertrouwen van de
kinderen te krijgen en te houden. De afsluiting in
de notulen is opmerkelijk. ‘Voorzitter kan zich na
de uiteenzetting door Directrice aangetrokken
gevoelen tot haar wijze van optreden; hij wil er
echter nog op wijzen, dat het noodzakelijk is naar
de buitenwereld aan regelen te zijn gebonden.’6
Principieel krijgt de directrice gelijk, maar de
naam van het huis speelt naar buiten toe een grote
rol.
Tijdens de directie van juffrouw De Ridder
worden ook vakanties met alle kinderen ingevoerd
en worden in de jaren dertig de uniformen
afgeschaft.
In mijn net verschenen boek Stevichheit om te
leren gaen. De stedelijke Zwolse weeshuizen tussen
1550 en 1970 beschrijf ik veel meer aspecten van
de geschiedenis van deze huizen. Zie ook de boekbespreking
in dit tijdschrift op pagina 231.
Noten
1. Mits die ten minste zeven jaar burger van Zwolle
waren en niet bedeeld waren geweest
2. Resolutie van Schepenen en Raden, 1 februari 1647
3. Archief Burgerweeshuis en Holdehuis (HCO toegangscode
0902) inv.nr. 63 reglementen / instructies
Burgerweeshuis 1773-1818
4. G.G. Callenbach, Stevichheit om te leren gaen. De
stedelijke Zwolse weeshuizen tussen 1550 en 1970,
(2019) 4
Like ons!