Jaartal

pran het Zwols
ttlustrieel erfgoed
N U M A.
S E P T E M B E R 2OO1
DER
EN CENTRA

Een kleine staalkaart
van het Zwols industrieel erfgoed
Een kleine staalkaart
van het Zwols industrieel erfgoed
Wim Coster (red.)
Dick Hogenkamp, Theo de Kogel,
Marycke Janne Naber, Marcel Overbeek,
Han Visser, Siem van der Weerd
en Hans Wijdeveld
Zwolle/Kampen
Zwolse Historische Vereniging
Stichting IJsselacademie
Inhoud
Ten geleide, Wim Coster 5
Industrieel erfgoed: een rondgang, Marcel Overbeek 7
Industrie en scheepvaart, Han Visser 18
Over en langs Zwolse bruggen, Marycke Janne Naber 28
Rijtuigbouw en wagenmakerij Siem van der Weerd 31
De rijtuigbouwers en wagenmakers Van Weeghei, Siem van der Weerd 34
Lingerie en textiel van Bodewes, Dick Hogenkamp 44
Rijwielindustrie en rijwielhandel, Theo de Kogel 46
Industrieel (v)erfgoed: Schaepman’s Lakfabrieken BV, Hans Wijdeveld 53
Noten, bronnen en literatuur 62
Literatuursuggesties, illustratieverantwoording 63
Verantwoording 64
Publicaties van de IJsselacademie nr. 142
© 2001 Stichting IJsselacademie
Zwolse Historische Vereniging
ISBN 90-6697-129-0
Vormgeving: Different Design, Deventer
Druk: Grafie Elements, Zwartsluis
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch,
mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
De Stichting IJsselacademie heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens
de wettelijke bepalingen te regelen; degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen
doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Ten geleide
Op 29 januari 1999 vond in ’t Vliegerhuys aan de Nieuwstraat de oprichting Wim Coster
plaats van de Werkgroep Zwols Industrieel Erfgoed (ZIE), als een onderdeel
van de Zwolse Historische Vereniging. Het was de tweede Werkgroep
binnen de ZHV.’ Eén van de doelstellingen was – naast ‘het inventariseren,
bestuderen en in bepaalde gevallen het voeren van behoudsacties met betrekking
tot industriële monumenten’ – het Zwols industrieel erfgoed in de schijnwerpers
te plaatsen, bijvoorbeeld door middel van tentoonstellingen, lezingen en publicaties.
Inmiddels is door leden van de Werkgroep een inventarisatie van objecten
verricht (aan de hand van het onder auspiciën van het Oversticht uitgevoerde
Monumenten Inventarisatie Project, MIP), zijn er enkele excursies geweest, zijn
er contacten gelegd met andere organisaties en is er gepubliceerd in het Zwols
Historisch Tijdschrift.2
Over het boek dat u in handen houdt
Vanaf het begin leefde ook het idee van een zelfstandige publicatie over het Zwols
industrieel erfgoed. Als tweede deel van de Zwolse Historische Reeks, de publicatiereeks
die de Zwolse Historische Vereniging samen met de Stichting IJsselacademie
verzorgt, wordt nu deze ‘kleine staalkaart’ van objecten gepresenteerd. De
uitgave is het resultaat van inspanningen van diverse leden van de ongeveer vijftien
deelnemers tellende Werkgroep. Negen artikelen worden hier gebundeld,
geschreven door liefhebbers van uiteenlopende achtergrond, kennis en belangstelling.
Marcel Overbeek, landelijk actief op het gebied van het industrieel erfgoed,
maakt ter inleiding op het onderwerp een rondgang door de stad en door
de tijd. Han Visser, wonend op de Zwolse Stadsgracht, schrijft over schepen,
schippers en scheepvaart. Marycke ]anne Naber, getroffen door beelden van de
Zwolse bruggen, volgt de route van een prijsvraag uit 1931. Siem van der Weerd,
coUectioneur en berijder van oude rijtuigen en wagens, levert een bijdrage over
het rollend materieel uit vroeger tijden en een tweede artikel over de familie van
rijtuigbouwers en wagenmakers Van Weeghel. Dick Hogenkamp, samen met zijn
echtgenote Coleta bekend van vele dialezingen over Zwolle, zet de lingerie en de
textiel van de firma Bodewes in de etalage. Theo de Kogel, die in zijn woonhuis een
waar fietsenmuseum heeft ingericht, laat de rijwielindustrie en rijwielhandel in
Zwolle de revue passeren. Hans Wijdeveld tenslotte geeft, onder een fraai gevonden
titel, extra kleur aan de geschiedenis van Schaepman’s Lakfabrieken.
Zoals de titel aangeeft, is deze publicatie bedoeld als een ‘kleine staalkaart’ van
het Zwols industrieel erfgoed. Het zijn niet de (h)erkende voorbeelden die daarbij
op de voorgrond staan, zoals de Katerveersluizen of de Hoge Spoorbrug, al
komen die wel aan de orde. De leden van de Werkgroep hebben hier vooral gekozen
voor nog onbekende voorbeelden en voor verloren industrieel erfgoed. Dit
neemt niet weg, dat de tijd wél rijp is voor een uitgebreid overzicht in boekvorm.
Op die manier kan worden getoond, dat Zwolle veel heeft te bieden op het gebied
van industrieel erfgoed.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Groeiende belangstelling voor het Zwols industrieel erfgoed
Niet alleen de tijd, ook het klimaat in Zwolle is rijp voor verdere erkenning en
stimulering van het industrieel erfgoed. De infrastructuur hiervoor is aanwezig.
In 1999 bijvoorbeeld werd het Stimuleringsprogramma ‘Reanimatie Industrieel
Erfgoed Overijssel’ door de provincie in gang gezet. Achtergrond was ‘de soms
achteloze verdwijning van interessante relicten van de industriële geschiedenis in
de provincie en de wens om meer ontwikkelingsgericht met waardevolle ensembles
of objecten om te gaan’. Om zicht te krijgen op de stand van het industrieel
erfgoed werd in het najaar van 2000 per plaats een inventarisatie verricht. Ook de
naoorlogse bouwproductie kreeg daarbij veel aandacht. Voor Zwolle werden zo
een kleine 30 (van de honderden) objecten nader in kaart gebracht.
Binnen de gemeente Zwolle krijgt het industrieel erfgoed onder andere aandacht
in het Beleidsplan Monumentenzorg en Archeologie 1999-2002. In dat
kader vond bijvoorbeeld, in nauwe samenwerking met het Waterschap Groot
Salland, de restauratie plaats van de uitwateringssluis Rademakerszijl. En wethouder
John Berends, met cultuur en monumenten in portefeuille, verklaarde in
juni 2000, ter gelegenheid van de herplaatsing van een voormalige Spoorbrug
over de Soestwetering, nadrukkelijk dat industriële gebouwen of voorwerpen
behouden moeten blijven. (Deze brug, die een nieuwe functie kreeg als loopbrug
bij één van de kantoren op Hanzeland, is overigens een mooi voorbeeld van het
hergebruik van industrieel erfgoed én van de inzet van de immer waakzame Bond
Heemschut waar het gaat om het behoud van cultureel erfgoed.)
Het Oversticht beschikt over een uitgebreide collectie en veel expertise op het
gebied van monumenten in deze provincie. Behalve bij de ZHV bestaat ook bij
andere verenigingen en stichtingen, zoals de Vrienden van de Stadskern en het
Zwols Architectuur Podium, warme belangstelling voor het industrieel erfgoed.
Bij het ZAP zal het de komende jaren (in samenwerking met de ZHV en andere
organisaties) zelfs op verschillende manieren aan de orde komen. Ook de fietstocht
‘Wark aan de Diek’ opn6 september 2001, gewijd aan het thema industrieel
erfgoed, is een voorbeeld van de toenemende belangstelling voor de oude monumenten
van bedrijf en techniek.
Bijzonder is voorts, dat Zwolle beschikt over een Machinemuseum, dat, na
een reorganisatie, volgens de plannen in 2002 verder zal gaan in een fraai gebouw
(en rijksmonument) met een passend imago: de voormalige Ambachtschool aan
de Hortensiastraat. Dit museum beschikt over enkele bijzondere collecties, zoals
de verzameling scheepsmotoren die werd bijeengebracht door oud markt- en
havenmeester Gerard de Vries en in 1988 werd aangekocht door de gemeente
Zwolle. Ook historisch materiaal van grote en bekende Zwolse industrieën als
Stork, NS-Werkplaats en Scania is in de collectie van het museum opgenomen of
toegezegd. Van enkele kleinere ondernemers zijn objecten aanwezig, zoals de
oorspronkelijke smidse vani Van Rossum, of de uit 1922 stammende inventaris
van het houtbewerkingsbedfijf Lindeboom uit Wythmen. Verder is er een collectie
die in woord en object een vrijwel compleet beeld geeft van honderd jaar telefonie
in Zwolle.
Kortom: voor het Zwols industrieel erfgoed – roerend, zowel als onroerend – is er
een groeiende infrastructuur. Wanneer de al bestaande kruisbestuiving tussen de
diverse organisaties zich voort mag zetten, kan er in Zwolle veel moois tot stand
worden gebracht én in stand worden gehouden. Deze publicatie wil daaraan een
bijdrage leveren.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Industrieel erfgoed: een rondgang
De belangstelling voor het industrieel erfgoed is ontstaan in het land waar MarcelOverbeek
de industriële revolutie zijn oorsprong vond: Engeland. Daar groeide al
in de jaren zestig van de 20ste eeuw het besef dat het behoud van historische
fabrieksgebouwen, machines en bruggen noodzakelijk was, om ook toekomstige
generaties een beeld te kunnen geven van het leven en werken van onze
voorouders. Omstreeks 1955 werd het begrip ‘Industriële Archeologie’ geïntroduceerd,
waaronder werd verstaan het registreren, bestuderen en conserveren van
gebouwen en structuren van vroeg-industriële activiteiten. Voorbeelden hiervan
zijn onder andere fabrieksgebouwen, stoommachines, bruggen, kanalen, sluizen,
watertorens, spoorwegstations en gemalen.
In Nederland
In Nederland kwam de belangstelling voor industriële monumenten veel later op
gang. Pas in 1974 nam een aantal historici en geïnteresseerden in techniekgeschiedenis
het initiatief tot de oprichting van de ‘Vereniging tot behoud van Monumenten
van bedrijf en Techniek’. In deze periode ontstonden ook de eerste vrijwilligersorganisaties,
die zich het lot van bedreigde industriële monumenten aantrokken,
onder meer in Noord-Brabant, Rotterdam en de Zaanstreek. Naast deze
lokale en regionale organisaties werd eind jaren tachtig een aantal categorale
organisaties opgericht. Ze richtten zich op specifieke categorieën industriële
monumenten, zoals de Nederlandse Watertorenstichting en de Nederlandse
Gemalenstichting.
Het begrip ‘Industriële Archeologie’ is in Nederland en andere landen de laatste
jaren vervangen door ‘Industrieel Erfgoed’. Op veel plaatsen is er sinds 1980
door de inzet van vrijwilligers op dit gebied enorm veel pionierswerk verricht en
in een aantal gevallen werd met succes actie gevoerd voor het behoud van met
sloop bedreigde objecten. Ook is de laatste jaren veel gepubliceerd op het gebied
van bedrijfsgeschiedenis. Helaas zijn van veel bedrijven in het verleden de archieven
verdwenen. Gelukkig voeren archiefinstellingen de laatste jaren een actief
beleid om bedrijfsarchieven te verwerven.
Om de activiteiten van de regionale en categorale organisaties te ondersteunen
en te bundelen, werd in 1984 een overkoepelende organisatie opgericht: de
Federatie Industrieel Erfgoed Nederland (FIEN). Anno 2001 zijn ongeveer zestig
organisaties op het terrein van industrieel erfgoed bij FIEN aangesloten. In Overijssel
zijn op dit gebied actief het Genootschap voor Industrieel Archeologisch
Geïnteresseerden (GIAG) in Noordoost-Overijssel, het Hengelo’s Educatief
Industrie Museum (HEIM), de Stichting Industrieel Erfgoed Deventer (SIED) en
in de regio Zwolle de Werkgroep Zwols Industrieel Erfgoed (ZIE) van de Zwolse
Historische Vereniging.
Een belangrijke voorwaarde voor het behoud van industrieel erfgoed is het
vinden van een goede vorm van herbestemming, die moet aansluiten bij het
karakter van het gebouw. Industriële objecten zijn ooit gebouwd voor een speciZWOLSE
HISTORISCHE REEKS
nek doel, en dat maakt het vinden van een nieuwe bestemming niet altijd gemakkelijk.
Een actueel voorbeeld in Zwolle is een oude uit 1880 daterende spoorwegbrug
over de Soestwetering, die behouden kon blijven door verplaatsing naar de
wijk Hanzeland en daar een nieuwe functie kreeg als voetgangersbrug.
Gelukkig erkent ook de overheid langzamerhand het belang van het industrieel
erfgoed. In 1992 werd door de rijksoverheid het Projectbureau Industrieel
Erfgoed (PIE) ingesteld. Dit bureau heeft in vijfjaar tijd een uitgebreid landelijk
onderzoek gedaan naar het nog aanwezige industriële erfgoed, zowel wat betreft
de gebouwen alsook machines. In 1996 werden in het kader van het jaar van het
Industrieel Erfgoed vele activiteiten georganiseerd.
Hoewel de industrie in Overijssel zich voornamelijk concentreerde in de grote
steden, bleef de provinciehoofdstad Zwolle lange tijd verstoken van vestiging
van bedrijven. Na een periode van economische achteruitgang bloeide de stad
weer op in de 19de eeuw. De Zwolse industrie bleef echter hoofdzakelijk een
kleinschalig karakter behouden. Zwolle was een echte ambtenarenstad met
instellingen als de rechtbank, de belastingdienst en het provinciale bestuur. Toch
heeft ook Zwolle in praktisch alle sectoren van handel en nijverheid een scala aan
fabrieken en bedrijven (gehad). In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van
belangrijke bedrijven die Zwolle heeft gekend en wordt een korte rondgang
gemaakt langs het nog aanwezige industriële erfgoed.
Het begin van het Zwolse industriële tijdperk: industriemolens
Eén van de oudste Zwolse ‘industriegebieden’ ontstond langs het kanaal de
Windhoutzaag- ‘Nieuwe Vecht’, gegraven in de 17de eeuw als verbinding van de binnenstad met
molen ‘De Zaay- de Vecht. Langs dit vaarwater werden verschillende industriemolens gebouwd,
er’ van de firma waaronder houtzaag- en oliemolens.
Schaepman & In één van deze oliemolens, de Passiebloem, begon Koert Reinders in 1893 een
Russell, rond olieslagerij. De Passiebloem werd in 1776 aan de Nieuwe Vecht gebouwd en is tot
1900. op heden nog steeds in gebruik als oliemolen. Later nam Reinders de nabijgelegen
stoomoliefabriek ‘de Aloë’ over, die in
1877 werd opgericht door de Fa. van Engelen
en Van Laer. De Fa. Reinders was één van de
bekendste Zwolse ondernemingen. In de
loop der jaren groeide de oliefabriek uit tot
een voor Zwolse begrippen imposant industrieel
complex. In 1989 werd het bedrijf gesloten
en werden de fabrieksgebouwen grotendeels
gesloopt. Op het terrein staan nog de
karakteristieke betonnen opslagloodsen uit
1957. Bij de voormalige entree van de fabriek
staat een portiershuisje uit 1915 en een transformatorhuis.
In het het transformatorhuis
bevindt zich een gevelsteen van de Fa. Reinders
met schelpmotief. Naast de fabrieken
van Reinders aan de Bankastraat stond, tot de
sloop in 1980, de fabriek van concurrent olieslagerij
‘Fortuna’.
Aan de oevers van het Zwartewater werd
een aantal zaagmolens gevestigd. Op het terrein
van de voormalige buitenplaats TwistZWOLSE
HISTORISCHE REEKS
vliet (nu industriegebied Voorst-A) stichtte de uit Blokzijl afkomstige ondernemer
Van Eijndhoven in 1825 een windhoutzaagmolen. Deze werd in 1857 vervangen
door een stoomhoutzagerij. In 1907 werd de stoomhoutzagerij vervangen
door een nieuw, grootschalig complex. Hiervan zijn nog steeds restanten aanwezig,
waaronder het ketelhuis, de zagerijloods, houtloodsen en het voormalige
kantoor aan de Gasthuisdijk, een witgepleisterd gebouw uit circa 1870. In het
nieuwe kantoor is in de hal de gevelsteen van de oude houtzaagmolen uit 1825
ingemetseld. Na diverse bedrijfsovernames is de houtzagerij nu eigendom van de
STIHO (Stichtse Houthandel). Inmiddels is het bedrijfsterrein aangekocht door
de gemeente, die het gebied Voorst-A wil herontwikkelen in het kader van de
centrumzone-plannen.
Aan de Katwolderweg staat een aantal grote olieopslagtanks van BP. Van het
nabijgelegen Shell-complex staat alleen nog het kantoorgebouw uit de jaren vijftig
aan de Blaloweg. Aan het Zwartewater (bij de Holtenbroekerbrug) is de laatste
Zwolse scheepswerf, van de firma Leenman, te vinden. Aan de Burgemeester
Roelenweg, naast het viaduct van de A-28, stond tot de sloop in 1977 de voormalige
kunstmestfabriek van de Fa. GJ. Krol & Co. Deze firma werd in 1856 opgericht
als beenzwartfabriek (door de Zwollenaren ‘bottenfabriek’ genoemd). Al snel
ging het bedrijf de productie uitbreiden met een handel in kunstmeststoffen. Na
de Tweede Wereldoorlog werd het bedrijf beëindigd.
De voormalige
kunstmestfabriek
van de firma GJ.
Krol & Co aan
het Zwartewater,
vlak voor de sloop
in 1977.
De kunstmestfabriek
van
GJ. Krol & Co
aan het Zwartewater,
omstreeks
1914.
10 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
De Willemsvaart
Een belangrijke stimulans voor de industriële ontwikkeling van Zwolle was de
totstandkoming van de Willemsvaart in 1819. Dit kanaal gaf Zwolle de zo lang
gewenste scheepvaartverbinding met de IJssel. Op de plaats waar het kanaal in de
IJssel uitkomt, liggen de Katerveersluizen. Het sluizencomplex, dat in 1873 werd
uitgebreid en vernieuwd, bestaat uit een grote en een kleine schutsluis met gietijzeren
ophaalbruggen en sluiswachterswoningen. In 1991 zijn de sluizen gerestaureerd,
waarbij in het buitènhoofd van de grote sluis een gemaal is ingebouwd.
In het buitènhoofd van de Kleine Sluis is een grote gedenksteen uit 1873 ingemetseld,
welke herinnert aan de1 vernieuwing van het sluizencomplex. Bij het Katerveerhuis
is nog de oude veèrstoep te vinden, waar tot 1930 al het verkeer per
pont (!) de IJssel werd overgezet. Na de voltooiing van de verkeersbrug werd het
pontveer opgeheven.
De Willemsvaart is na del aanleg van Zwolle-IJsselkanaal in 1964 voor een deel
gedempt om plaats te maken voor het autoverkeer. In het nog open gedeelte ligt,
ter hoogte van de Spoolderb^rg, de Spoolderbrug, een betonnen basculebrug met
geklonken brugdek uit 1930., Na de sluiting van de Willemsvaart voor de scheepvaart
werd het basculegedeelte van de brug vastgezet. Aan de Willemsvaart staat
het kantoor van het aannemersbedrijf van de HBG. Het kantoor is in 1957 ontworpen
door Gerrit Rietveld en is door het strakke uiterlijk met veel glas en baksteen
een typerend voorbeeld van de stijl van deze bekende architect. Verderop
aan de Willemsvaart, op nummer 18, staat het fabrieksgebouw met aangebouwd
woonhuis uit 1875 van een voormalige zeilmakerij, nu in gebruik bij een veilinghuis.
Aan de spoorzijde is op de achtergevel van dit gebouw nog een oude muurreclame
te vinden. Vlak voor de Veerallee-flat staan dienstwoningen van de
spoorwegen. Deze woningen waren in gebruik voor het brugwachterspersoneel
dat de spoorwegdraaibrug in de lijn naar Kampen bediende. Met de demping van
de Willemsvaart verdween ook deze spoorbrug.
Spoorwegmonumenten
Een grote stimulans voor de ontwikkeling van Zwolle was de komst van de spoorwegen
in 1864. Zwolle werd een belangrijk spoorwegknooppunt. De stad kreeg
een groot spoorwegstation in de klasse I, gebouwd in neoclassicistische stijl. De
monumentale gietijzeren overkapping is in 1995 vervangen door een moderne
stalen constructie. In 1870 vestigden de spoorwegen de centrale spoorwegwerkplaats
in Zwolle, hetgeen van groot belang was voor de werkgelegenheid. Rond
1900 werkten er 600 arbeidefs, een kwart van de totale beroepsbevolking! De sluiting
van de centrale werkplaats in 1939 betekende dan ook een grote klap voor de
werkgelegenheid in Zwolle.
Voor de huisvesting van de ‘spoormannen’ werden arbeiderswoningen
gebouwd in de wijk Assendórp, bij het spooremplacement. Om de stad een verbinding
te geven met de landerijen aan de overzijde van het emplacement, werd
in 1885 een voetgangersbrug over het emplacement gebouwd ter hoogte van de
tegenwoordige Van Karnebeekstraat, de ‘Hoge Spoorbrug’. De ijzeren brug is
uitgevoerd met een boogconstructie van het type ‘lensligger’, een brugconstructie
die uniek is in Nederland. De brug werd vervaardigd door de machinefabriek
‘Dalhuyzen’ te Kampen. •
Een ander bijzonder Zwols spoorwegmonument, de dubbele spoorwegwatertoren
uit 1947, werd in 1987 gesloopt. Van de oude werkplaatsgebouwen is door
een grootscheepse verbouwing in de jaren negentig praktisch niets meer overgeZWOLSE
HISTORISCHE REEKS 11
bleven. Slechts één werkplaatsloods is nog in gebruik bij het bedrijf Stork-Wartsila.
De spoorbrug over de IJssel werd in 1864 als draaibrug gebouwd. In 1933 werd
de brug ingrijpend verbouwd tot hefbrug. Op het bakstenen landhoofd aan de
Gelderse zijde is een oude gedenksteen ingemetseld, waarop vermeld staat dat
‘minister van staat Thorbecke’ de eerste steen heeft gelegd in 1864.
Aan de Zwolse zijde, bij het Engelse Werk, bevindt zich een spoorwegviaduct.
Ook hier is in het landhoofd een gedenksteen ingemetseld, met de tekst
‘N.C.S.M. 1905’. Het viaduct is namelijk aangelegd door de Nederlandsche Centraal
Spoorweg Maatschappij, die de lijn Amersfoort-Zwolle exploiteerde. Naast
de IJsselspoorbrug kende Zwolle nog een historische spoorbrug: de Vechtbrug in
de lijn naar Meppel. Deze brug werd oorspronkelijk in 1866 aangelegd als zogeheten
kranebrug, een zeldzaam voorkomend type. In de Tweede Wereldoorlog
werd de dubbele Vechtbrug vernield, maar na de oorlog met diverse, van elders in
het land afkomstige, brugdelen weer hersteld. Eén van de bruggen is onlangs vervangen
door een betonnen spoorbrug.
De binnenstad
De Sassenpoortbrug is in 1909 gebouwd naar een ontwerp van stadsarchitect
L. Krook. Deze gewelfde brug bestaat uit een betonconstructie welke
aan de buitenzijde werd bekleed met baksteen en graniet. Het is een uniek
vroeg voorbeeld van de toepassing van een gewapend betonconstructie.
Alleen de betonnen Utrechtse Herenbrug uit 1904 is ouder dan de Sassenpoortbrug.
Naast de Sassenpoortbrug staat aan het Groot Wezenland een
rioolgemaal, volgens de gevelsteen in 1915 gebouwd. Het gemaal maakt
onderdeel uit van de rioleringsverbeteringswerken, die de stad Zwolle in
de jaren 1914-1925 liet uitvoeren. Het rioolgemaal dient om het afvalwater
op te pompen vanuit de Stadsgracht.
Op de splitsing Luttekestraat-Korte Luttekestraat staat een monumentaal
winkelpand met een onderpui van staal en glas, ontworpen door
de Zwolse architect Post. De winkelpui in Jugendstilstijl werd in 1909 aangebracht
toen in het pand een vestiging van de levensverzekeringsmaatschappij
‘De Utrecht’ werd ondergebracht. De opkomst van de levensver-
Ook de grafische
sector was van
oudsher aanwezig
in Zwolle, zoals
de erven van Jan
Jacob Tijl, een
kleinzoon van
Martinus Tijl, die
in 1/90 de Zwolsche
Courant
oprichtte. Het
pand aan de
Melkmarkt is hier
te zien op een
briefhoofd uit
1914.
DE ERVEN j;Ü;f lilL-ZWOLLE
BOEK- EPJ STEENDRUKKERIJ
MACHINALE BOEKBINDER IJ
Het tegeltableau
van de tegenwoordige
kledingwinkel
aan de
Luttekestraat is.
12 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
zekeringsmaatschappijen rond 1900 viel samen met de toen in zwang zijnde
Jugendstilstijl. Tegenover dit winkelpand staan de gebouwen van het voormalige
restaurant ‘Suisse’. In de onlangs verbouwde panden is tegenwoordig een kledingzaak
gevestigd. Het pand met de Jugendstilgevel Luttekestraat 15 is gebouwd
in 1912 naar een ontwerp van de Groningse architect P.M.A. Huurman, die in de
stad Groningen vele Jugendstilpanden op zijn naam heeft staan. Het pand was tot
1934 in gebruik als expeditiekantoor van Van Gend en Loos, die het goederenvervoer
voor de Staatsspoorwegen verzorgde. Bijzonder fraai zijn de twee tegeltableaus
in de voorgevel met de tekst ‘Van Gend en Loos’ en ‘H. Colignon/ Staatsspoorwegen’
die bij de restauratie tevoorschijn kwamen. Op de begane grond
bevond zich vroeger een expeditiekantoor, met houten loketten.
Aan de Oude Vismarkt 9 werd in 1907 een indrukwekkend bedrijfspand voor
de meubelmakerij van de firma. F.J. Schoenmaker gebouwd. Het gebouw is in
Jugendstilstijl opgetrokken naar een ontwerp van de Zwolse architect M. Meyerink.
De meubelmakerij had oorspronkelijk een winkelruimte op de begane
grond, en magazijnen en werkplaatsen op de twee bovenverdiepingen. In het
pand is nu een kapperszaak gevestigd.
Aan de Nieuwe Markt staat het monumentale postkantoor, in 1910 gebouwd
naar een ontwerp van rijksbouwmeester C.J. Peters. Deze architect was verantwoordelijk
voor de bouw van een groot aantal postkantoren in de periode 1890-
1915. Het postkantoor is gebouwd in de voor Peters typerende neo-gotische stijl,
die door hem voor dit type gebouwen zo vaak werd toegepast, dat men ook wel
sprak van ‘postkantorengothiek’. Boven de ingang hangt een gietijzeren wapenschild,
een detail dat bij de meeste oude postkantoren allang is verdwenen.
Op de hoek van het Gasthuisplein /Wolweverstraat herinnert een groot
bedrijfspand aan de distilleerderij van de Fa. H. Doyer en J. van Deventer. De
naam van het bedrijf staat in reliëfletters op de voorgevel. In 1814 werd de distilleerderij
opgericht door Hendrik Doyer en Salomon van Deventer. Het huidige
fabrieksgebouw werd in i8Ö6 gebouwd in eclectische stijl. Om de hoek, in de
Wolweverstraat, staat een oud pakhuis waar de voorraad van de distilleerderij
werd opgeslagen. In 1970 vertrok het bedrijf naar het industrieterrein de Marslanden.
In het oude bedrijfspand is nu een uitzendbureau gevestigd.
In de 19de eeuw concentreerde de bedrijvigheid zich vooral in binnenstad,
met name langs de Thorbeèkegracht en langs de vestinggracht in het noordelijk
deel, een stadsuitbreiding uit de 17de eeuw. Bekende Zwolse bedrijven als meelhandel
‘Bergia’ en zeepfabrjek ‘de Phoenix’ waren hier te vinden. Door de vernieuwing
van de binnenstad en de restauratie van de stadsmuren in de jaren
zeventig zijn alle bedrijven uit deze buurt weggesaneerd.
Eén van de bekendste Zwolse bedrijven was de ijzergieterij van de Fa. Wispelweij
aan de Dijkstraat. Het bedrijf, in 1851 opgericht door Gerrit Jacobus Wispelweij,
kreeg vanaf 1914 de naam ‘de Nijverheid’. In 1900 waren er 150 werknemers
in dienst; daarmee was deze! ijzergieterij één van de grootste Zwolse ondernemingen.
Het bedrijf leverde vele producten, waaronder bruggen, sluiswerken, stationsoverkappingen,
gasfabriekapparatuur en stoommachines. In 1968 werd de
firma geliquideerd en de bedrijfsgebouwen gesloopt. In de Zwolse binnenstad
zijn nog enkele gietijzeren lantaarnpalen te vinden, die door Wispelweij zijn gefabriceerd.
Aan de Friese Wal staat het complex van de verf- en lakkenfabriek van
de Fa. Schaepman. Op de Thorbeckegracht 39 vinden we een pakhuis, gebouwd
in 1900 voor het handelsbedrijf in koloniale waren van de Fa. G. Biekart. Even
verderop, op nummer 44, staat het kantoor annex pakhuis van de voormalige
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
,
‘Stoombootmaatschappij Fa. J. van der Schuyt’. Het gebouw werd in 1916
gebouwd in Berlagiaanse stijl naar een ontwerp van de Zwolse architect J. Koch.
Dit bedrijfspand herinnert nog aan de vroegere scheepvaartbedrijvigheid aan de
Thorbeckegracht.
Tussen de Thorbeckegracht en de Heilige Weg, aan het Assiesplein 1, staat een
voormalige sigarenfabriek uit 1785. Het pand, nu in gebruik als kantoor, is naar
alle waarschijnlijkheid het oudste nog bestaande industriële monument van
Zwolle. In 1899 begon Anthony Judanij ten Doesschate een grossierderij in specerijen.
In 1900 kocht hij de voormalige sigarenfabriek. Aan de Thorbeckegracht
nr. 19 staat een bedrijfspand dat de Fa. ten Doesschate in 1940 liet bouwen voor de
opslag van levertraan. Het gebouw is opgetrokken in de bouwstijl van de Delftse
School, die terugging op historische vormen. Door ruimtegebrek verhuisde het
bedrijfin 1946 naar een leegstaande zuivelfabriek in Wapenveld.
Aan de Diezerpoortenplas is nog steeds het complex van de voormalige meelfabriek
van de Fa. Bartels te herkennen. In het nu witgeverfde en sterk gemoderniseerde
complex zijn winkels gevestigd.
Diezerpoort en omgeving
De buiten de vesting gelegen Thomas a Kempisstraat ontwikkelde zich in de 19de
eeuw als typische voorstadsstraat, waar diverse kleine bedrijfjes te vinden waren.
Op nr. 38 staat de oude paardenhoefslagerij/travaille, oorspronkelijk in 1835 als
smederij gebouwd. De karakteristieke houten uitbouw op palen is in 1885 toegevoegd
toen het pand de bestemming van hoefsmederij kreeg. Aan het Blekerswegje
was tot voor kort een houthandel gevestigd. Naast het in neogotische stijl
opgetrokken woonhuis bevindt zich de doorgang van de houthandel, met een
mooi gedetailleerde stalen balk boven de ingang. Aan het einde van het Bleekerswegje
liggen in het wegdek nog verscheidene rails. Dit zijn de laatste overblijfselen
van het laad- en losspoor van de Drentse Stoomtram Maatschappij, die hier
haar eindpunt had. De naam Blekerswegje herinnert aan de voormalige stoomblekerij,
die hier vroeger stond. De gebouwen van de stoomblekerij maakten in
1987 plaats voor een appartementencomplex.
De Zwolsche
Ijzergieterij en
Machinefabriek
Firma G.J. Wispelweij
& Co,
omstreeks 1914.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Gezicht op de
Aloë vanaf de
Passiebloem.
Reinders Oliefabriek,
omstreeks
1920.
Op de plaats waar het Almelose kanaal uitmondt in de stadsgracht, ligt de
laatste draaibrug van Zwolle, de Schoenkuipenbrug. De draaibrug werd in 1907
gebouwd naar een ontwerp van de stads-architect L. Krook. De ijzeren draaibrug
verkeert nog in de oorspronkelijke staat. Naast de brug staat een houten brugwachtershuisje.
Aan de Turfmarkt staat de Zwolse watertoren. De oorspronkelijke toren werd
in 1892 in neo-renaissancestijl gebouwd naar een ontwerp van architect J. Schotel.
Nadat vallend gesteente in 1959 een dodelijk ongeluk veroorzaakte, werd een
nieuwe toren om de oude heen gebouwd. Het bovengedeelte van de oude toren
werd afgebroken. Pal naast de watertoren ligt ‘de Mennistensluis’, op de plaats
waar de Nieuwe Vecht uitmondt in het Almelose Kanaal. Het complex, ontworpen
door architect L. Krook, bestaat uit een schutsluis met een sluiswachtershuisje
in Berlagiaanse stijl.
Assendorp
In de wijk Assendorp vestigden zich vooral kleine bedrijfjes. Aan de Molenweg
169 staat nog het voormalige kantoor/magazijn van de stoomconfectiefabriek van
de Fa. Luken, gebouwd in 1896. Het fraai gedetailleerde gebouw in neo-renaissancestijl
werd ontworpen door architect G.B. Broekema. De fabrieksgebouwen zijn
eindjaren zeventig gesloopt.
Aan de Hertenstraat staat het complex van de voormalige lak- en verffabriek
van de Fa. Klinkert & Co. Het fabrieksgebouw werd in 1914 gebouwd naar een
ontwerp van de architecten J. van Dijk en J.D.C. Koch. Een opvallend element is
het ronde hoektorentje met een smeedijzeren windvaan op de hoek van de Venestraat.
In 1983 werden er wooneenheden in gevestigd. In de Tuinstraat 10-12 is
eveneens een voorbeeld van herbestemming te vinden: het gebouw van de voormalige
rijwiel- en onderdelenfabriek van de Fa. J. Uit den Boogaard. De fabriek
werd in 1919 opgericht. In de jaren dertig ging het gebouw over in handen van de
Fa. Troostwijk, een textielgroothandel. Daarna kreeg het complex nog diverse
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
bestemmingen, totdat het in 1989 werd verbouwd
en er wooneenheden in werden gevestigd.
Buitengebied
In 1915 werd de eerste Zwolse elektrische centrale
aan de Weteringkade in gebruik genomen. De
ligging aan het Almelose kanaal stond garant
voor de aanwezigheid van koelwater en goede
transportmogelijkheden per schip voor de
steenkool die als brandstof diende. In 1955 werd
het complex stilgelegd, na de ingebruikname
van de nieuwe elektrische centrale bij Harculo.
De centrale aan de Weteringkade werd in 1981
gesloopt. De nieuwe centrale werd in 1951-1955
gebouwd aan de IJssel, naar een ontwerp van
Ingenieursbureau Ir. P.J. de Gruyter in Zwollerkerspel.
Aangezien de centrale in het kwetsbare
gebied van de IJsseluiterwaarden werd
gebouwd, schakelde men bij de bouw een landschapsarchitect
in. De centrale werd in de loop
der tijd regelmatig uitgebreid. Aan de levensduur
van deze centrale is nu echter ook een einde
gekomen: eind 2000 werd de laatste productie-
eenheid op non-actief gesteld. Voorlopig
heeft ‘Harculo’, één van de oudste nog bestaande
elektrische centrales in Nederland, een reserveproductiefunctie.
Langs de IJssel werden vanwege de aanwezigheid van rivierklei in de 19de
eeuw verschillende steenfabrieken gevestigd. Ook op Zwols gebied waren dergelijke
bedrijven werkzaam, waaronder de steenfabriek ‘Oldeneel’ en de ‘Waalsteenfabriek
Windesheim’. In 1853 werd bij Windesheim in de uiterwaarden de
steenfabriek van Gerrit Dwars opgericht. De fabriek, waar circa vijftig mannen,
vrouwen en kinderen werkten, had één oven en kwam later in handen van de Fa.
Beek en Van Voorthuijsen. Na de Eerste Wereldoorlog maakte het bedrijf een
bloeiperiode door vanwege de groeiende vraag naar bakstenen. Na 1945 werd de
fabriek voortdurend vernieuwd en gemoderniseerd, maar door de recessie in de
IL TH. HULLEH
SMEDERIJ
FRANKHUIS
(BIJ ZWOLLE)
De oude Elektrische
Centrale aan
de Weteringkade.
Handel in Landbouwwerktuigen
FRANKHUIS,
NOTA VOOR
193
VAN A TH. HULLEN
De smeden waren
vroeger alom vertegenwoordigd.
A.Th. Hullen in
Frankhuis had in
1934 een eigen
briefhoofd. Aan
het Waterschap
Benoorden de
Willemsvaart
bracht hij voor
twee uur arbeidsloon
één gulden in
rekening.
i6 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Het voormalige,
uit 18/3 daterende
stoomgemaal
Westerveld.
bedrijfstak werd hij in 1982 gesloten. Van het complex resteert nog een vervallen
steenoven.
In 1899 kreeg M. van der Hagen uit Zoetermeer toestemming om in Windesheim
een ‘fabriek in roomboter en kindermelk’ op te richten. De fabriek, die de
naam ‘Nutricia’ kreeg, werd al drie jaar later, op 29 april 1902, door brand verwoest
en niet meer in bedrijf gesteld. Het fabrieksgebouw werd verkocht en tot
woningen verbouwd. Nog steeds is dit bedrijfsmonument met de letters ‘Nutricia’
in de topgevel te vinden aan de Dorpsweg in Windesheim. Opmerkelijk is dat
hier dus de oorsprong ligt van het bekende Nutrica-concern, dat in Zoetermeer is
gevestigd!
In 1925 werd het Waterschap ‘Herfte’ opgericht door landeigenaren in Zwollerkerspel,
om de wateroverlast in dit gebied terug te dringen. In 1929 gaf het
Waterschap opdracht voor de bouw van een elektrisch gemaal, dat overigens pas
in 1936 in gebruik werd genomen. Het ligt aan het Almelose Kanaal, achter de
Oude Heinose Weg. In het gemaal staan twee verticale schroefpompen van de Fa.
Stork, die in 1928 werden geïnstalleerd en nog steeds dienst doen! In de zijgevel is
een gedenksteen ingemetseld, waarin op rijm de bouw van het gemaal wordt
weergeven.
Op de plaats waar de Nieuwe Vecht uitmondt in de rivier de Vecht, werd in de
17de eeuw een schutsluis aangelegd. In 1914 werd de oude gemetselde sluis vervangen
door het nu nog bestaande betonnen exemplaar met een ovale plattegrond.
Het sluiswachtershuis, een boerderij-achtig gebouw met witgepleisterde
muren, dateert uit de bouwtijd van de sluis.
In 1877 werd het waterschap ‘Dieze’ opgericht. Al snel verleende het waterschap
opdracht voor de bouw van een schepradstoomgemaal in de buurtschap
Westerveld, bij het Zwartewater. De stoommachine en de ketel werden geleverd
door de ‘Zwolsche fabriek van stoom- en andere werktuigen’, de totale bouwkosten
bedroegen ƒ 10.983,-. In 1925 werd het gemaal geëlektrificeerd en in 1927 werd
het ijzeren schaprad vervangen door een schroefpomp. In 1970 werd het gemaal
buiten bedrijf gesteld en werden de machines verwijderd. Het karakteristieke
bakstenen gebouwtje met ijzeren ramen is nu particulier bezit.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 17
Op het punt waar het riviertje de Aa uitkomt bij het oude stoomgemaal van
Westerveld, werd in 1935 een betonnen brug gebouwd, de Westerveldbrug. Het is
een sobere betonnen brug met smeedijzeren brugleuningen. Op de zijkant van de
brug is in reliëf het jaartal 1935 en het Zwolse wapen aangebracht.
Voor de afwatering van de polder Mastenbroek op het Zwartewater werd al in
1365 ten noorden van de buurtschap Frankhuis een uitwateringssluisje, de Rademakerszijl
gebouwd. De in baksteen uitgevoerde sluis is in 1825 vernieuwd. Op de
sluishoofden staan twee houten kaapstaanders, waarmee de sluisdeuren konden
worden geopend. De Rademakerszijl is onlangs gerestaureerd. Aan de oude dijkweg
naar Hasselt staat het laatste bewaard gebleven tolhuis van Zwolle, gebouwd
omstreeks 1895. Het is een landschappelijk fraai gelegen bakstenen gebouw met
rieten dak, dat aan de voorzijde wordt ondersteund door houten zuilen.
En meer
Deze kleine rondgang langs het Zwolse industrieel erfgoed zou gemakkelijk kunnen
worden uitgebreid. Wanneer bijvoorbeeld, zoals binnen de Werkgroep ZIE
van de ZHV is gebeurd, de resultaten van het Monumenten Inventarisatie Project
(MIP) worden bekeken met een ‘industrieel erfgoed-achtige bril’, zal blijken dat
er op dit gebied in Zwolle nog heel veel méér valt te genieten!
Bij het industrieel
erfgoed hoort ook
een belangrijk
deel van de agrarische
sector, zoals
hier de voormalige
zuivelfabriek
‘Hoop Op Zegen’.
Op deze plaats
tussen Hanekamp
en Philosofenallee
verrees in 1983 de
Mennistenflat.
18 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Industrie en scheepvaart
Han Visser
Het sinds 1922
bestaande veembedrijf
van de firma
A. Buisman
aan de Hasselterdijk,
hier op een
foto uit het begin
van de jaren vijftig,
profiteerde
ook van het feit
dat Zwolle ligt op
een knooppunt
van verkeerswegen
over water
en over land.
De stad Zwolle heeft eeuwenlang kunnen profiteren van de gunstige ligging
aan een knooppunt van vaarwateren naar alle windstreken: de Zuiderzee
naar het westen, de Vecht naar het oosten, de IJssel naar het zuiden en
een kanalenstelsel naar Noord-Nederland.
Op een knooppunt worden vaak goederen op- en overgeslagen. In vroeger
eeuwen werd zo’n plek een ‘stapelplaats’ genoemd; later noemde men het overslaghaven,
beurtvaart- of bodedienstcentrum. Tegenwoordig spreken we van een
containerterminal. Waar goederen samenkomen wordt natuurlijk ook gehandeld.
De stad Zwolle is rijk aan marktpleinen die naar allerlei waren zijn
genoemd, en tot voor kort Was de veemarkt één van de grootste van ons land.
Ook voor wat betreft het reizigersverkeer werd Zwolle een knooppunt. Aanvankelijk
als havenplaats voor de talrijke beurtvaartdiensten naar soms vergelegen
steden en dorpen, later als opstapplaats voor stoombootdiensten naar met
name Amsterdam. Van de positie als knooppunt heeft Zwolle in latere tijden
gebruik gemaakt bij het ontstaan van het spoorweg- en tramnet. In de stad ontstond
ook bedrijvigheid in verband met de dienstverlening aan de transporteurs;
er werden scheepswerven en reparatiebedrijven opgericht, er ontstond handel in
scheepsbenodigdheden en leeftocht, producenten van kisten, vaten en verf vonden
een afzetmarkt en er werden financiële instellingen opgericht.
Ook nu speelt de stad nog steeds een rol als centrum voor dienstverlening en
industrie. Wellicht zullen komende generaties de kantoren, bedrijfsgebouwen en
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
transportmiddelen uit de laatste decennia van de 20ste eeuw nog eens als industrieel
erfgoed gaan beschouwen. Maar wat is er voor de Zwollenaar in 2001 nog
herkenbaar van de vaarwegen, havens, schepen en aan scheepvaart gerelateerde
bedrijfjes uit de laatste honderd jaar?
De vaarwegen
In de huidige tijd vormt de verbinding met de IJssel de hoofdader waarlangs het
scheepvaartverkeer verloopt. Dit is echter pas sinds 1819, door de opening van de
Willemsvaart en de Katerveersluis, het geval. Van minstens zo’n groot belang
waren de verbindingen via de Vecht met Duitsland, via de Regge met Twente en
via het Lichtmiskanaal en de Nieuwe Vecht naar de turfstekerijen langs de
Dedemsvaart. Van de verbinding over de Overijsselse Kanalen naar Almelo en de
andere Twentse industriesteden werd bij de aanleg veel verwacht, maar veel
scheepvaartverkeer leverde dit uiteindelijk niet op.
Een belangrijke vaarweg voor Zwolle was de Nieuwe Vecht; een in de 18de
eeuw gegraven kanaal tussen wat nu de Turfmarkt heet en de rivier de Vecht.
Gesteld kan worden, dat dit kanaal net zoveel betekenis heeft gehad voor Zwolle
als het Amsterdam-Rijnkanaal voor de Randstad: het vormde de verbinding met
het achterland. Langs het kanaal ontstond pas in de 19de eeuw enige industrie:
oliemolens en later aan spijsolie gerelateerde bedrijven. De toegang tot het kanaal
aan de Vechtzijde geschiedt via een vrij unieke, komvormige sluis. De toegang
aan de stadskant is in de jaren twintig vervangen door een fraai stukje architectuur:
een hoogwater keersluis en de eerste Zwolse elektrisch beweegbare brug, de
Mennistenbrug.
‘Waar IJssel en
Zwartewater
elkaar vinden. Te
wateren te land
een druk beweeg’,
aldus de brochure
Zwolle slaat de
vleugels uit, in
het begin van de
jaren vijftig.
20 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
De ligplaats aan
de Potgietersingel
in 1931. Veel schepen
en geen werk.
De stadsgrachten
In het eerste decennium van de 20ste eeuw bezat de stad verschillende draaibruggen
van het type zoals dat nu, in de vorm van de Schoenkuipenbrug, nog aanwezig
is tussen het Groot Wezenland en de Turfmarkt. Het was mogelijk door en
rond Zwolle te varen en een ligplaats te nemen. Het Klein Wezenland, zoals de
kade tegenover het Weezenlanden-ziekenhuis heette, was tot in de jaren vijftig
aanlegplaats voor turfschepen, en zelfs voor kleine zeeschepen die hout aanvoerden
voor de daar nu nog aanwezige houthandel. Bij de Sassenpoortbrug was
plaats voor schepen die langere tijd bleven liggen. Aan de andere kant van de Sassenpoortbrug,
langs de Van Roijensingel, werd zelden een binnenvaartschip
gesignaleerd. In dat deel van de gracht was geen kade of dukdalf. Er lag een enkele
keer een turfschip die zijn ‘eigen handel’ in de stad uitventte.
Aan de Potgietersingel bevond zich een afmeergelegenheid op de plaats waar
nu alweer enkele jaren het rondvaartbedrijf is gevestigd. Ook op deze plek kon
men voor langere tijd liggen, zoals bij ziekte of bij gebrek aan werk. Nadat in 1940
de toenmalige draaibrug werd vervangen door een stenen brug, verviel deze pittoreske
ligplaats.
Tussen de brug naar de Luttekestraat en Harm Smeengekade bevindt zich de
Nieuwe Haven. Nog steeds is dit een ligplaats voor binnenvaartschepen. Karakteristiek
zijn de grote dukdalven, soms van een loopbrug voorzien. Dit stuk van de
gracht is niet altijd haven geweest. Aan het begin van de Emmawijk, naast het huidige
makelaarskantoor, bevond zich tot in de jaren negentig van de 19de eeuw een
ophaalbrug, die toegang gaf tot de Willemsvaart. De draai naar de vaart was kort
en de doorvaart smal. Erg onhandig, vooral toen rond 1885 de bredere en dieper
stekende sleepboten verschenen. Het traject van deze verbinding is nog ten dele
aanwezig, want de vijver van het park Eekhout maakte er deel van uit. Tevens is
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 21
Publiek op de
oude Schoenkuipenbrug
bij de
doorvaart van een
hoog met vlas
beladen schip.
aan de Singel nog een stenen boogbrug te zien. In de eerste decennia van de 20ste
eeuw werd de Nieuwe Haven vooral een wachtplaats voor schepen die enkele
dagen de stad aandeden. Aan het begin van de haven, ter hoogte van het huidige
rioolgemaal, werd nogal eens aangemeerd als er een kind geboren moest worden.
Dit deel van de haven stond onder schippers dan ook bekend als ‘het ooievaarsnest’.
Met de ingebruikneming van de Katerveersluis en de Willemsvaart kwam er
een heel belangrijke verbinding tot stand tussen Zuid- en Noord Nederland,
waarmee het varen over de Zuiderzee kon worden vermeden. Daardoor werd het
mogelijk dat de fragiele houten vracht- en turfschepen, alsmede de nog kwetsbaarder
grote houten Rijnschepen hun vaargebied en handelsgebied gingen ver-
De Nieuwe
Haven/Eekwal
vanaf de Emmawijk
gezien.
22 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Aan de Pannekoekendijk
10, bij
de winkel in
scheepsbenodigdheden
van Steenbergen.
groten. Het brengen van turf naar de zich ontwikkelende steenbakkerijen in het
riviergebied en de groeiende industrie in Holland werd nu een tocht die veel minder
risico met zich meebracht.
De toenemende scheepvaart vroeg om een verbetering en vergroting van deze
vaarweg. Na de ingebruikneming van de Grote Katerveersluis nam het aantal
scheepvaartbewegingen toe tot wel 35.000 per jaar! De vier draaibruggen in het
korte stuk kanaal sleten hard en de ergernis bij het eveneens toegenomen wegverkeer
door de vaak geopende bruggen nam zienderogen toe. Door het bouwen van
ijzeren en stalen schepen werd het mogelijk het laadvermogen en de afmetingen
te vergroten. Ook passeerden na 1920 schepen uit het buitenland; uit Duitsland,
Frankrijk en Luxemburg. Het vervoer van kolen, kunstmest en veevoeder bracht
nieuwe havenactiviteiten met zich mee. De opslag en verwerking van agrarische
producten in de kleine loodsen langs met name de Thorbeckegracht en de Schuttevaêrhaven
waren niet meer toereikend. Door de schaalvergroting vertrok deze
bedrijfstak naar de rand vari de stad. Pas in 1964 kon het scheepvaartverkeer om
de stad worden heengeleid, na het in bedrijf stellen van de Spooldersluis en het
Zwolle-IJsselkanaal.
Aan de Pannekoekendijk waren winkels
in scheepsbenodigdheden te vinden
en kon gasolie getankt worden; een
bedrijfstak die door motorisering van
de binnenvaartschepen aan betekenis
toenam. Aan de stadskant van de
gracht bevond zich tussen 1950 en 1996
een lange aanlegplaats met steigers. Op
deze plek was in die tijd de Schippersbeurs
gevestigd, die een rol speelde in
het verwerven en toedelen van vrachten.
Na het Zwartewater komt de
Schuttevaêrhaven, waar in de buurt
verschillende bedrijven waren gevestigd
en de zand- en grindoverslag
plaatsvond. De haven kon grote schepen
herbergen. Tot in het begin van de
jaren negentig van de vorige eeuw kwamen
schippers uit deze streek rond de
kerstdagen en de jaarwisseling hier bij
elkaar en kon men over de schepen van
het ene eind van de haven naar het
andere eind lopen. Dat was in 1919
eveneens het geval toen, als gevolg van
een aldaar ingezette schippersstaking,
dit kruispunt van vaarwegen werd
geblokkeerd door schepen die met de masten aan elkaar waren gebonden.
In het verlengde van de Schuttevaêrhaven, op het Noordereiland, stond de
gasfabriek.’De voor de gasfabrjcage benodigde cokes werd met grote schepen uit
de zeehavens in Holland en uit Duitsland aangevoerd. Het is nu moeilijk voor te
stellen, dat in dit grachtje geladen schepen van 600 ton konden komen! Na het
Klein Grachtje volgt de Diezerkade, waaraan één van Zwolle’s oudste havens ligt.
Het was de plek-waar vaak turfschepen afmeerden. In de jaren twintig van de
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
vorige eeuw had de haven ook betekenis als overslagplaats van goederen tussen de
scheepvaart en de tramlijnen naar de Kop van Overijssel en Drenthe.
De Thorbeckegracht heeft sinds de 12de eeuw een functie als zeehaven gehad.
De laatste 130 jaar werd ze gebruikt als overslagkade en als aanlegplaats voor de
geregelde stoombootdiensten. Op de kade, ter hoogte van de huidige aanlegplaats
van het passagierschip Stad Zwolle, heeft nog tot ongeveer 1910 een eeuwenoude
houten hijskraan gestaan. De passagiersdienst met de stoomboot naar Amsterdam
heeft de concurrentie met de trein tot in het eind van de jaren veertig kunnen
volhouden. Met name het reizen met de nachtboot (de ‘nachtpiepe’) is tot
het opheffen van de dienst populair gebleven.
Eén van de oudste
Zwolse havens ligt
aan de Diezerkade.
De meest
rechtse schepen
zijn nog van hout.
De Diezerkade
had in de jaren
twintig van de
20ste eeuw ook
betekenis als overslagplaats
van
goederen tussen
de scheepvaart en
de tramlijnen
naar de Kop van
Overijssel en naar
Drenthe. Ook
toen was er al
sprake van containeroverslag!
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
De Stadsgracht
bij de Kamperpoortebrug
voor
het laatst vol met
schepen op Oudejaarsdag
1990.
De schepen
Van de houten vrachtschepen die eeuwenlang de Zwolse wateren bevaren hebben
is er niet één bewaard gebleven. De houten schepen die nu nog varen zijn vrijwel
allemaal gerestaureerde exemplaren uit het visserijbedrijf op de voormalige Zuiderzee;
met name botters. In de 19de eeuw zijn veel botters gebouwd op de
befaamde werf van Van Goor in Zwolle. Rond 1990 werd in Enter een replica van
een houten zomp gebouwd. De zomp was een klein, open, smal en eigenaardig
gevormd schip dat zijn oorsprong vond in Oost-Overijssel. Via de slecht bevaarbare
Regge en de Vecht kwamen deze schepen in voor- en najaar beladen naar de
stad. Op heel oude foto’s zijn ze te zien op aanlegplaatsen langs de oostkant van
de stad. Er waren ook grotere zompen met dekken en luiken, die via Zwolle veelal
naar Sneek en verder in Friesland voeren.
De houten aken, boeierschuiten en tjalken zijn geheel verdwenen, evenals de
kanovormige Meppeler praam, die aan de bovenloop van de Vecht (Meppen)
werd gebouwd, en de karakteristiek ogende Hoogeveense praam. Het laatstgenoemde
schip werd overwegend als turfschip benut. Door de vorm van berghout
en boeisel had de boeg een treurig aanzicht.
Met een knipoog naar ons roemrijk nautisch verleden zijn in de laatste twintig
jaar opnieuw op ambachtelijke wijze grote houten schepen gebouwd. Zo leeft het
plan om in de nabije toekomst een replica te bouwen van de Zwolse kaag, een
naar verhouding smal tjalkschip met veel zeeg, dat wil zeggen een grotere welving
van de dekken, balken en platen.
Tot 1890 werden schepen op een ambachtelijke wijze gebouwd, veelal naar
overlevering, ondersteund door het gebruik van enkele mallen. Met de introductie
van plaatijzer als materiaal om schepen van te bouwen, moest een andere
werkwijze worden toegepast. Het uittekenen en knippen van platen was een
nauwkeurig werkje en kon worden herhaald. Schepen werden nu meer seriematig
gebouwd, met inachtneming van individuele wensen van de schipper.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Na 1895 veranderde Nederland langzamerhand van een overwegend agrarische
in een meer industriële maatschappij. De productie en distributie van goederen
kwam van overwegend regionaal op een landelijk niveau en ook de export nam toe.
Het vervoer ging nog overwegend over het water. Tussen 1895 en 1912 werden op
werven overal in het land duizenden schepen gebouwd. Met die schepen werd
gedurende de Eerste Wereldoorlog goed verdiend. Na 1919 leefde de economie op
en tussen 1921 en 1929 vond een tweede nieuwbouwgolf plaats. Er werden toen grotere
schepen gebouwd; sleepkasten, sleepboten en motorschepen. De tijdgeest
vroeg om regelmaat en snelheid, en zeilschepen, met hun afhankelijkheid van de
wind, pasten daar niet goed in. Van veel grote zeilschepen werd het tuig afgedankt
en het schip werd van een motor voorzien. Voor kleine schepen was dat veelal niet
rendabel; dan werd een opduwer gekocht of een zijschroef op het schip gezet.
De schepen van Oost en Noord-Nederland zijn overwegend lastdragers. Er
moest veel lading – hooi, turf, aardappels – in en op het schip kunnen. Snel zeilen
in het overwegend door kanalen doorsneden landschap met zijn vele bruggen
was er echter niet bij. De schepen uit deze streek hebben overwegend de kenmerken
van een aak: geen steven, weinig behaald (dat wil zeggen een plomp onderwaterschip)
en geen roef, maar een woning onder het achterdek. Toch kan een aak
heel mooi van vorm zijn. De drie werven in Dedemsvaart waren beroemd om
hun goed gevormde en ook snelzeilende aken.
Uiteraard zijn er op de foto’s van oud Zwolle veel tjalkachtigen te zien: kleine
tjalken uit Friesland met agrarische producten en zand uit de IJssel, tjalken van
rond de 80 ton, veelal in de turfvaart, en soms een grote tjalk van 150 ton, een
‘overzee’-vaarder. Zij vervoerden allerhande lading: van meel, kolen, stukgoederen
tot mest. Dat deden ook de klipperschepen van dezelfde tonnenmaat; de
scheepswerf van Appelo in Zwartsluis kon heel mooie, snelle klippers bouwen.
De vaart op vaste bestemmingen binnen een zekere dienstregeling, de beurtvaart,
is lang uitgevoerd met boeierschuiten; een kort, breed tjalkachtig schip met
ronde luiken. Door deze scheepsvorm werd een goed toegankelijk laadruim verkregen,
zodat lading makkelijk in- en uitgehesen kon worden. Rond 1910 verschenen
er ijzeren beurtschepen op het water. Deze schuiten hadden een smalle, rechte
boeg, een motor, een hijstuig en ronde, stalen luiken die makkelijk te openen
f
Bedrijvigheid in
de Katerveersluizen
in de jaren
twintig. Stoomen
motorbeurtschepen
gaan de
IJssel op met
allerhande
lading.
26 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Zwolle Oasfabriek
Schepen voor de
rond 1970 afgebroken
gasfabriek
op het Noordereiland.
en te sluiten waren en waar riant veel deklast op kon worden meegenomen. Het
netwerk van beurtdiensten breidde zich uit en bereikte ook verre bestemmingen,
zoals Rotterdam en Nijmegen. De beurtschepen werden vaste klanten in de
Katerveersluis.
Tussen 1880 en 1960 speelden stoom- en motorsleepboten een grote rol in het
scheepvaartverkeer naar en van Zwolle. De belangrijkste taak was het op de rivier
brengen en het stroomopwaarts slepen van allerhande, vooral geladen, schepen
richting Arnhem, waarna ze zelfstandig naar het westen zeilden, of in de richting
van het Roergebied. De IJsselsleepboten waren niet groot, want de bochtige rivier
met zijn vlotbruggen liet dat niet toe. Toch waren ze in staat een sleep van zeker
vijf schepen in twee dagen tot Lobith te brengen. De vaart met rijnaken naar de
zeehavens werd veelal over de Zuiderzee bedreven. Twee of drie schepen van 700
ton achter één sleepboot was gewoon. Het slepen van kasten van 1.000 ton of
meer is nu een zeldzaamheid geworden. Binnenkort is dit ook een stukje industriële
historie.
Na de Tweede Wereldoorlog was de rol van de kleine vrachtschepen uitgespeeld.
Het was niet meer mogelijk om rustig met zeilen, slepen of met een klein
motortje de kost te verdienen. Tot 1952 was er een laatste opleving: in de tijd van
de wederopbouw was de inzet van elk transportmiddel noodzakelijk. Maar al snel
nam het scheepvaartverkeer door de stad af en” werden honderden schepen opgelegd.
Er volgden saneringsronden, die veel mooie schepen op de schroothoop
deden belanden. Maar – ‘gelukkig’ – als het schippersgezin wilde stoppen met
varen, was er vaak geen woning beschikbaar en.bleef men noodgedwongen aan
boord wonen. Veel schepen kregen daarom een wat comfortabeler opbouw.
Meer schepen werden tot echte woonboten omgebouwd, hetgeen een heel divers
en afwisselend beeld van lange linten schepen in alle Zwolse wateren opleverde.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Hernieuwde belangstelling
Aan het eind van de jaren zestig groeide de belangstelling voor de voormalige zeilende
binnenschepen. Men ging er weer mee varen en – met name in de Randstad
– ook op wonen. Met tientallen werden deze schepen voor geringe bedragen uit
Zwolle weggekocht. Tien jaar later ontdekte men die schuiten als middel om er
beroepsmatig mee te zeilen, zij het nu met passagiers in plaats van goederen.
Gelukkig zijn er ook schepen in de stad achtergebleven. Aan de Thorbeckegracht,
de Friese Wal en in de Nieuwe Haven zijn nog fraaie exemplaren van dit type
industrieel erfgoed te bewonderen.
Leenman’s Scheepswerf en Machinefabriek
De enig overgebleven scheepswerf in Zwolle
bevindt zich aan de Industrieweg en aan het
Zwartewater. Leenman ’s Scheepswerf werd in
1929 opgericht door J. Leenman, die zijn schip
had verkocht. Van de opbrengst kocht hij een
stuk grond en vervolgens begon hij te handelen
in scheepsmotoren, opduwers en schepen met
zijschroefvoortduwing. ‘Deze handel floreerde
zeer’, aldus een brochure uit 1964, ‘aangezien
wijlen de Heer J. Leenman niet alleen beschikte
over commerciële – doch tevens over technische
capaciteiten.’ Door het grote gebrek aan schepen
na de Tweede Wereldoorlog was er voor de werf,
met soms wel tachtig man personeel, volop werk.
In 1952 werd een scheepshelling met een lengte
van 67 meter gebouwd, waardoor de activiteiten
nog konden worden uitgebreid.
In 1956 trad J. Leenman jr. toe tot het bedrijf.
In 1958 werd hij, na het overlijden van senior,
benoemd tot directeur. Anno 2001 zijn de noodzakelijke
mogelijkheden tot uitbreiding van de
werf ernstig beperkt door de aanleg van de snelfietsroute
naar Stadshagen en door de ligging in
de Centrumzone; dit tot grote spijt van directeur
Jan Leenman, vertegenwoordiger van de derde
generatie scheepsbouwers.l
28 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Over en langs Zwolse bruggen
Marycke Janne
Naber
Gezicht over de
Stadsgracht vanaf
de Nieuwe
Havenbrug, met
links woonschepen.
(^ f M wolle is van oudsher bekend om zijn grachten. Het geniet zelfs verf
maardheid op dat gebied. Hoe vaak hebben we, van vreemdelingen, niet
* Jde vleiende opmerking gehoord: “hoe mooi”, als zij voor het water bleven
staan en het uitzicht op de singels en plantsoenen bewonderden. Des zomers
met de boomen vol in het lommer, ’s winters misschien het minst schilderachtig,
behalve wanneer sneeuw en rijp de wereld betoverd hadden, maar in het voorjaar
weer bekorend door het uitbottend groen en in de herfst beroerd door najaarstinten.
Inderdaad, de grachten en singels in Zwolle zijn van een ongemeene bekoring.
Maar ze brachten ook hun eigen zorgen mede. Want de tijden, dat de grachten
dienden om de stad tegen overvallen te beschermen, liggen al lang achter ons.
Later werd het zelfs zo, dat men grooten prijs ging stellen op het bezoek van
vreemdelingen, de stad breidde zich uit, het verkeer vroeg om aandacht en toen
werden er bruggen gebouwd, die de communicatie met de binnenstad moesten
bevorderen.
Tegenwoordig zijn we zelfs geneigd om van een bruggenvraagstuk te spreken.
Het verkeer is druk, de bruggen zijn smal en de ongewenschte toestanden daardoor
onvermijdelijk geworden. Dit is het echter niet, wat ons nu interesseert. Wat
ons op dit oogenblik belang inboezemt is vooral, dat de bruggen er zijn…’
Een prijsvraag
Met deze bloemrijke inleiding begon de prijsvraag
die de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche
Courant op 31 december 1931 uitschreef.
Deelnemers moesten vanaf de Melkmarkt langs
alle Zwolse bruggen zien te komen, zonder
bepaalde bruggen meerdere keren te gebruiken
en zonder particulier terrein te betreden. Op
één willekeurige plek mocht gebruik gemaakt
worden van een bootje. Het eindpunt was weer
bij de Melkmarkt. De hoofdprijs was ƒ 20,-. Op
4 februari 1932 volgde de uitslag van de bruggen-
puzzle. ‘De inzenders hadden er, elk op zijn
wijze, over ’t algemeen veel werk van gemaakt.
Sommigen door fraaie kaartjes, anderen door
begeleidende verhalen of gedichten. De manier
waarop men de kortste route had gevonden,
was evenmin altijd van humor ontbloot. Zoo is
ons een geval bekend, dat een inzender, twijfelend
omtrent bepaalde afstanden, de wegen is
gaan afpassen, en daarbij opnieuw moest beginnen,
toen het verkeer hem in de war had
gebracht…’
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Sinds 1932 is er heel wat veranderd
in het bruggenbestand rond de Zwolse
binnenstad. Wij volgen in gedachten
de prijswinnende route.
De rondgang
Als eerste komen we dan bij de Nieuwe
Haven, die in 1836 is aangelegd op de
plaats van het insteekhaventje van het
Luttekeveer. Het veer werd in 1845 vervangen
door de Lutteke-voetbrug, die
de bijnaam ‘Polkabrugje’ kreeg. De
polka is een dans waarbij de partners
om beurten naar elkaar toe bewegen;
de voetbrug was zo smal dat de dienstbodes
met hun wijde rokken en rieten manden elkaar niet konden passeren en
slechts om de beurt konden oversteken. In 1875 werd de Polkabrug vervangen
door een ijzeren brug, de Nieuwe Havenbrug, rustend op een stenen draaipunt.
In 1939 kwam de huidige brug hiervoor in de plaats. Toen in 1964 het Zwolle-IJsselkanaal
klaar was, werd de Willemsvaart uit 1819 overbodig. In 1966 werd het
gedeelte tussen de Keersluis en de Veeladingbrug gedempt, waarmee deze bruggen
en de spoorbrug verdwenen. De Keersluisbrug,
ook wel ‘Spiekerbrug’ genoemd
vanwege de houten blokjes die met spijkers
aan het dekweg waren bevestigd, was in 1876
ontstaan bij het verleggen van de Willemsvaart.
Sinds 1942 lag hiernaast een rolbruggetje
voor voetgangers en fietsers. De spoorbrug
was in 1867 aangelegd ten behoeve van
het Kamperlijntje, de Veeladingbrug in 1871
voor het vervoer van vee
tussen het station en de
toenmalige ‘Beestenmarkt’
op de tegenwoordige Harm
Smeengekade. De Hoge
Spoorbrug uit 1883, één van
de weinige lensbruggen ter
wereld, is gelukkig behouden
gebleven. Eind jaren
zeventig was er sprake van
dat hij gesloopt zou worden
bij het aanleggen van de
Van Karnebeektunnel, maar zover kwam het niet. In het begin
van de jaren negentig is hij gerenoveerd. De huidige Sassenpoortenbrug
is in 1909 gebouwd, ter vervanging van de gietijzeren
ophaalbrug uit 1861. Het Kerkbrugje kwam in 1876 tot stand op
verzoek van enkele bewoners van de Wipstrikkerallee, om een
betere verbinding tussen de Turfmarkt en het centrum te verkrijgen.
In 1984 is deze vervangen door de huidige brug. De Schoenkuipenbrug
is genoemd naar de schoenmakers die hier in de 17de
De Hoge Spoorbrug,
in 1983 getekend
door Aernout
Steegstra als
onderdeel van een
serie over de stad.
Links: De Sassenpoortenbrug.
De Schoenkuipenbrug.
30 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
De Mennistenbrug.
Het Pelserbrugje.
Pelsers of bontwerkers
werkten
vlakbij het Pelserpoortje.
eeuw hun looikuipen hadden. De Mennistensluis ontleent
zijn naam aan sluiswachter Egbert van der Veen. Aangezien
hij doopsgezind was, werd de bijnaam van het sluisje dat hij
bediende ‘het Mennistje’. De Vechtbrug over de in 1602
gegraven Nieuwe Vecht, die de verbinding vormde tussen de
stadsgracht en de Vecht, was tot 1928 de enig overgebleven
ophaalbrug in Zwolle. In dat jaar werd hij vervangen door
een basculebrug. De huidige brug stamt uit 1989.
De Stenenpijp was een dam over de Achtergracht met
een gemetselde doorlaat, vandaar zijn naam. Tot 1863 was
hier een houten brug. In 1966 is de dam vervangen door de
huidige! brug. Op de plaats van de beweegbare Diezerpoortenbrug
werd in 1867 een vaste ijzeren brug aangelegd. Hiertegen
rees zoveel protest van de schippers, die nu moesten
omvaren, dat deze al in 1880 werd vervangen door een draaibaar
exemplaar. De huidige brug stamt uit 1940. Het Pelserbrugje
ter hoogte van de Broerenkerk is pas in 1974
gebouwd. Het ontleent zijn naam aan het Pelserpoortje, dat
zich nog steeds in de stadsmuur bevindt. Omstreeks 1700 lag
hier een wipbrug. De Vispoortenbrug dateert uit 1868. Brugwachter
H. Slendebroek, die van 1903 tot 1940 dienst deed,
verhuurde hier bootjes. Op 10 mei 1940 werd de brug door het Nederlandse leger
opgeblazen, evenals de Schoenkuipenbrug, de Kamperpoortenbrug en de Keersluisbrug.
Het mocht echter niet baten: nog dezelfde dag vielen de Duitsers Zwolle
binnen. Pas in 1951 werd de huidige brug gebouwd. De brug over de Achtergracht
werd in 1876 gebouwd en leidde vanaf de Dijkstraat naar de petroleumbergplaats
en mestvaalt in wat toen Holtenbroek heette (de tegenwoordige Schildersbuurt).
In 1965 is de brug vervangen door de huidige Schuttevaerbrug.
Terug naar de Melkmarkt
Tot eind jaren zestig, toen de
Hofvlietbrug is gebouwd, was er
geen vaste oeververbinding over
het Zwartewater. Het zwembad
aan de Katerdijk, waar het denkbeeldige
bootje uit de prijsvraag
zou moeten ‘landen’, bevond
zich ter hoogte van de huidige
brug van de A 28, vlak achter
Hofvliet. In het kader van het
verbreden van de Willemsvaart
werd de Kamperpoortenbrug in
1870 een draaibrug. Na het
opblazen hiervan in 1940 duurde
het tot 1951 voor er een nieuwe
brug werd gebouwd, die in
de jaren zeventig werd vervangen
door de huidige vaste brug.
En hiermee komen wij weer
terug op de Melkmarkt.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 31
Rijtuigbouw en wagenmakerij
Het gebruik van rijtuigen en wagens is na de komst van auto’s en tractoren Siem van der
een stille dood gestorven. Na 1930 werden er vrijwel geen nieuwe rijtui- Weerd
gen meer gebouwd. Met ijzer beslagen wielen werden na de Tweede
Wereldoorlog vervangen door luchtbandwielen. Sommige rijtuig- en wagenmakers
verzetten al vroeg de bakens, ook in Zwolle. Men zocht het eerst nog in transportmiddelen
of in ieder geval in rollend materieel. Groothandel of detailhandel
in onderdelen van transportmiddelen of fietsen was ook mogelijk. Na 1945 werd
door sommigen een handel in aanhangwagens en caravans opgezet. Van het oude
handwerk bleef weinig over.
Tussen 1750 en 1950 was er in elk dorp van enige omvang wel een wagenmaker,
die samen met de smid boeren en transportondernemers uit de omgeving
van wagens voorzag. In de steden werden de rijtuigen gemaakt. Daar waren ook
de stalhouderijen, waar een rijtuig gehuurd kon worden, met of zonder koetsier.
In Zwolle werkte bijvoorbeeld de NV Zwolsche Begrafenisvereniging vanaf 1913
samen met de Zwolsche Rijtuigmaatschappij. Ondanks het feit dat in 1925 al de
eerste auto werd aangeschaft, had deze begrafenisvereniging een omvangrijk rijtuigbezit.
Aan het begraven met een rijtuig kwam in 1953 evenwel een einde en de
paarden werden toen verkocht.
In Zwolle stond ook een groot aantal koetshuizen, waar ongetwijfeld een keur
aan rijtuigen onderdak vond. En beetje boer liet zich graag zien met een tentwagen,
en als dat er niet af kon, dan stond er wel een kaasbrik of een tweewielige kar
op het erf. Een grote boer was aan zi

VRUE PER*
nn
mmenmt
[KM
uur in ovi”rg«i*8>»tiid
7SZ(5
DEN V*01/^ÖWETROUWE Zwolse Historische Vereniging
Stichting IJsselacademie Kampen
NUMMER 1
A P R I L 2OOO
Der Jan Louwen
De tw
geborenam 26 M e i
wohnhaït in Z w o l l e , Kennkarte Nr. Z 4 O / 1 8 ? C
ist vom Arbeitseinsatz ordnungsrr
is voor den arbeidsinzet volgens vc
Macliinii
Z W O L i. £ O
No. 24 ‘
(Siegel)— (stempeji)^
hal diesen”A«5v

I
Zwolse herinneringen
aan de jaren 1938-1945

Zwolse herinneringen
aan de jaren 1938-1945
Jan Louwen
Zwolle/Kampen
Zwolse Historische Vereniging
Stichting IJsselacademie
Inhoud
Journalistiek vakman met de creativiteit van een schrijver, W. van der Veen 5
Zwolse herinneringen aan de jaren 1938-1945 7
De bevrijding van Zwolle… Een impressie 59
Verantwoording 64
Publicaties van de IJsselacademie nr. 125
© 2000 Stichting IJsselacademie
Zwolse Historische Vereniging
ISBN 90-6697-113-4
Vormgeving: Ger Bomans, Different Design, Deventer
Druk: Grafie Elements Drukkerij, Zwartsluis
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch,
mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Journalistiek vakman met
de creativiteit van een schrijver
De schrijver-journalist Jan Louwen, die in januari
2000 op 75-jarige leeftijd overleed en wiens oorlogsherinneringen
in dit boekje postuum worden gepubliceerd,
heeft veertig jaar lang als redacteur bij de Zwolse
Courant gewerkt. Aanvankelijk in het oude gebouw aan de
Melkmarkt in de Zwolse binnenstad, waar hij vlak na de
bevrijding begon aan een journalistieke loopbaan die hij
reeds als schooljongen had geambieerd. Een kenschets van
zijn veelzijdige carrière bij de krant (chef stadsredactie,
reportage- en feature-redacteur, feuilletonschrijver) dient
met vele nevenlijntjes te worden ingevuld.
Zeventien jaar lang zaten wij aan twee aaneengeschoven
bureaus oog in oog met elkaar en leerde ik hem kennen als
een bewonderenswaardig collega. Eind jaren zestig werden
we met de taak belast samen een weekendbijlage op poten te
zetten. Dat was in die dagen een betrekkelijk nieuw fenomeen
in de krantenwereld: een extraatje van beschouwing,
informatie en verstrooiing na een week van voornamelijk
nieuwsfeiten. Jan Louwen bleek geknipt voor dit soort journalistiek, waarin hij
zijn creativiteit kon uitleven. Hij was geen harde nieuwsjager, maar een man die
graag de franje van het leven beschreef. Hij stamde uit een tijd waarin de journalistiek
vaak nog als een semi-artistiek beroep werd beschouwd. Je werd een halve
eeuw geleden door sommige collega’s een beetje meewarig aangekeken als je thuis
in je vrije tijd niet aan een roman of tenminste een novelle was begonnen.
Jan Louwen hoefde voor dit soort geringschatting niet bevreesd te zijn. Hij was
een voorbeeld van de journalistieke vakman die ook de ambitie en de fantasie
bezat om zich met het schrijven van fictie bezig te houden. Toen hij als twintiger
na de oorlog hele dagen (en nachten) verwikkeld raakte in de drukte van de stadsverslaggeving
(gemeenteraadsverslagen van een hele pagina, commentaren,
recensies van voorstellingen en reportages), slaagde hij er toch in om in zijn
schaarse vrije uurtjes stukken voor het amateurtoneel te schrijven en een thrillerreeks
op touw te zetten. Door de jaren heen verschenen er onder zijn pseudoniem
Ted Viking bij uitgeverij Bruna vele deeltjes met avonturen van de laconieke,
meedogenloze geheim agent McGregor. Later schreef Jan Louwen een journalistiek
handboek en een roman, waarin hij Zwolse jeugdherinneringen verwerkte.
Een tweetal jaren voor zijn dood kwam er nog een boekje van hem uit, waarin hij
onder meer zijn herinneringen aan de Zwolse Buitensociéteit optekende. Als
zoon van de gerant-directeur bracht hij een groot deel van zijn jongensjaren door
in dit zalencomplex.
Jan Louwen,
1924-2000.
(Foto: Collectie
familie Louwen)
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Jan Louwen in
1941.
(Foto: Collectie
familie Louwen)
Zijn band met Zwolle bleek ook uit zijn werk als eindredacteur
van de twee omvangrijke historische reeksen Ach, lieve
tijd en Als de dag van gisteren, die uitgeverij Waanders in de
jaren tachtig lanceerde. Zijn journalistieke veelzijdigheid
kwam in de jaren zestig verder tot uiting, toen hij voor de
AVRO-televisie in beeld kwam als rapporteur van niet
zozeer actuele als wel opmerkelijke zaken die zich in het
land voordeden.
Ik kan hem niet beter typeren dan met een aantal regels uit
een vers dat ik bij zijn afscheid van de krant in 1986 schreef:
Een man met een heel eigen wil,
pientere oogjes achter een bril,
klein van stuk en breed van geest,
gereserveerd maar niet bedeesd.
Een vakman van de oude stempel
met menig ingebouwde drempel
en ingebakken plichtsgevoel,
de buitenkant bedrieglijk koel,
maar innerlijk soms vol emotie,
geen greintje neiging tot devotie.
Van aard een echte binnenvetter,
zonder dogma’s naar de letter.
Een koesteraar van vorm en taai,
bedreven in een goed verhaal.
Streber, snoever noch snobist,
Kortom, geen doorsnee journalist.
Willem van der Veen
Vingerafdruk in
het persoonsbewijs.
(Foto:
Collectie familie
Louwen)
lv’ dn?
IV’
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Zwolse herinneringen
aan de jaren 1938-1945
Naar de middelbare school
Als je juichend van de lagere school afkomt kun je twee dingen doen: doorgaan
met onderwijs of de kans lopen putjesschepper te worden. Mijn
vader maakte me dat zeer duidelijk. Wat een putjesschepper precies was,
wist ik niet, maar het was niet veel soeps. Iemand die in beerputten staat te roeren
of zoiets, ’t Werd dus verder leren.
Het jaar was 1937 en heel ver aan de horizon lonkte de universiteit, ’t Moest
derhalve gymnasium worden, christelijk lyceum of Rijks Hogere Burgerschool.
Ik had er geen flauw idee van wat ik ooit wilde worden. Er waren vriendjes die het
al precies konden voorspellen. De een werd arts, dat stond als een paal boven
water. Zijn vader was arts. Een ander werd directeur van een metaalwarenfabriek.
Zijn vader was directeur van een metaalwarenfabriek. Een derde werd garagehouder.
Zijn vader had een garage.
Mijn vader was gerant van de Bui- *-*
tensociëteit. Ik wist dus zeker dat ik dat . –
niet wilde worden. Ik gokte maar wat.
Meester in de rechten. Ik kende een
advocaat en hij was een aardige man.
Zo kies je een beroep of zo kiezen je
ouders je beroep. Vijfjaar HBS leek me
meer dan voldoende. Geen Grieks, geen
Latijn, maar een mooie literair-economische
achtergrond, dat was nooit weg
in het leven. De filosofie van een dertienjarige.
’t Was een somber ogend gebouw,
die HBS, dat wel. Naast de Turfmarkt,
aan de Bagijnesingel stond het imposant
te wezen. Geesteskind van Zwollenaar Johan Rudolph Thorbecke, in zijn tijd
Minister van Binnenlandse Zaken, waaronder ook onderwijs viel. Het U-vormige
gebouw stond er vanaf 1867 en binnen zaten 74 leerlingen. En in 1937 stond een
aantal jongens, op van de zenuwen, bij het plantsoentje voor de school om toelatingsexamen
te doen. Ik was één van hen.
Het examen
Het was een mooie dag in juni. Ik had een nieuwe plusfour gekregen. Eindelijk
eens een die precies paste en niet op de groei was gekocht. Kleur: bruin. Bruin
staat altijd, meenden mijn ouders destijds. Negen van de tien examenkandidaten
droegen bruin — al die ouders hadden blijkbaar hetzelfde gedacht.
Binnen verwelkomde ons een kleine man met wilde witte manen. Hij las ons
een verhaaltje voor over een meneer die de trein miste. De opdracht was naar dat
verhaal een opstel te maken onder de titel: ‘De trein te laat.’ Het bracht nae
door Jan Louwen
De Rijks Hogere
Burger School
(RHBS) aan de
Bagijnensingel.
(Foto: Stichting
Collectie Zwolle
1940-1945)
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Het gezin Louwen
in 1945. Van links
naar rechts: jan,
moeder, Herman
en vader. (Foto:
Collectie familie
Louwen)
meteen al in verwarring. Waar was het werkwoord? Was de meneer op het perron
te laat voor de trein of moest-ie wachten omdat de trein te laat was? Het voorgelezen
verhaaltje had ik ook al niet goed begrepen en een lichte paniek gluurde om
de hoek. Dit was andere koek dan de lagere school. Hier kon je de meester niet
even vragen wat hij bedoelde en de meester heette overigens ook leraar. De kleine
man met de witte haardos was leraar. Sam was zijn naam voor de scholieren. In
zijn bijzijn meneer Elte.
Er was nog een aantal vragen op het gebied van de Nederlandse taal (‘Benoem
de werkwoordsvormen, zeg in welke naamval ze staan’ en dergelijke), maar daarmee
had ik niet veel moeite. In rekenen diende ook een proeve van bekwaamheid
te worden afgelegd. Misschien aardig om nu nog eens te proberen: ‘De waarde
van een zekere breuk, die niet te vereenvoudigen is, wordt 1 wanneer men haar
teller met 2 vermenigvuldigt en tevens bij haar noemer de helft van de noemer
optelt. Welke breuk is dat?’ Als u 3A zegt zit u goed. Rotvraagjes natuurlijk in een
tijd waarin er nog geen zakjapanners bestonden en de zenuwen door je keel gierden.
‘A kan een werk in 20, B in 24 dagen afmaken. A werkt eerst 9 dagen alleen,
daarna maken ze samen het werk af. Als A en B per dag evenveel verdienen en A
in het geheel ƒ 37,50 verdient, hoeveel gulden verdient dan B aan dat werk?’
We hadden de parel van smaragd nog in die tijd. En daar moesten we ook vragen
over beantwoorden. Hier volgen er acht van. ‘Welke producten komen veel
van Java? Over welke havens worden ze uitgevoerd? Welke zijn de belangrijkste
rivieren van Sumatra? Welke zijn de voornaamste plaatsen van Borneo? Welke
Europese landen liggen om de Zwarte Zee? Welke rivieren monden er in uit?
Welke zijn de voornaamste havenplaatsen aan die zee? In welke landen liggen
Peiping, Sydney, Tanger, Angora en Rio de Janeiro?’
Ik heb die examenopgaven bewaard, vandaar dat ik er uit kan putten. Ik zou
nu zakken als een baksteen, maar toen moet ik eruit gekomen zijn, al was het misschien
met de hakken over de sloot. Ik slaagde en mocht, nee móest een echte vulpen
kopen – met de lagere school verdween ook de kroontjespen. Bij Tulp aan de
Blijmarkt kochten we zo’n volwassenen-attribuut. Het was een Kwinto, nooit
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
eerder van gehoord (‘ons eigen merk, meneer. Een prima schoolpennetje. Lekt
gegarandeerd niet en makkelijk te vullen’). Daarna dienden we studieboeken te
kopen op de tweede-handsmarkt die de school organiseerde. Daarenboven
waren er de nodige nieuwe boeken die je voorgeschreven kreeg. Een rib uit het
lijf, vond m’n vader en gelijk had hij. Studieboeken zijn altijd duur geweest.
Geschiedenis der Nederlandse letterkunde van dr. W. van Schothorst, eerste deel,
kostte liefst ƒ 3,90, evenals het tweede deel. En voor Hauptperioden der Deutschen
Liter aturgeschichte moest ƒ 4,60 worden neergelegd. De andere leerboeken waren
navenant, soms met een uitschieter van enkele dubbeltjes naar boven zoals voor
Huit Siècles de littérature francaise.
Kamperen
We reageerden als Pavlovhondjes op de bel waarmee conciërge Horsting elke
schooldag inluidde. Als hij je buiten adem zag komen aanlopen was hij niet ongenegen
nog even te wachten met het trekken aan het touw: hij was een aardige man
met begrip voor ‘zijn’ jongens en meisjes.
Vergeleken met de lagere schooljeugd werkten we als mieren. We kregen per
week32 uren les: Nederlands, Frans, Duits, aardrijkskunde, geschiedenis, natuurlijke
historie, wiskunde, tekenen en lichamelijke oefeningen. Pas in de tweede
klas kwamen Engels, scheikunde en natuurkunde erbij.
We hadden vrijwel allen dé HBS-agenda van Tjeenk Willink, die liefst 75 cent
kostte, vol stond met matige foto’s en oubollige onderschriften en met een aantal
artikelen die de uitgever niet veel gekost zullen hebben, want ze vielen meestal
onder wat nu public relations wordt genoemd. Ze gingen dan ook over zulke
opwindende zaken als natuurmonumenten, de spoorwegen, de heidevelden in
Drenthe, de Nederlandse Heide Maatschappij en de jeugdherbergen. Zwolle had
toen ook een jeugdherberg (vermeldde de agenda): Dijkzicht aan de Meppelerweg
in Berkum. Het aantal auto’s in ons land bedroeg 180.000 en een brief werd voor
vijf cent bezorgd. Ook stond er uitvoerig in beschreven wat je met een einddiploma
vijfjarige HBS wel niet kon doen. Ik zou met m’n A-diploma aan de universiteit
rechtsgeleerdheid, letteren en wijsbegeerte kunnen gaan studeren. En als ik
als hoogste doel had ‘klerk ter secretarie te Amsterdam’ te worden, dan werd ik
vrijgesteld voor het examen daartoe. Helemaal aan het eind van de agenda (die
altijd met een vuurrood kaft verschenen) stond elk jaar trouwhartig: ‘Bewaar dit
boek. Het zal u te pas komen. De uitgever.’ Dat advies heb ik dus opgevolgd.
Het huiswerk nam dagelijks enkele uren in beslag en verdwenen was de tijd
om op straat te voetballen. Van de zogenaamd vrije weekends bleef niet veel meer
over dan de heilige zondag. Langzaam maar zeker naderden we de volwassenheid.
Ik raakte bevriend met Gjalt. Zijn vader was beroepsmilitair, hetgeen zich
duidelijk weerspiegelde in de zoon. Gjalt liep martiaal, had een martiaal uiterlijk
en sprak martiaal. Hij was mijn tegenpool. Achteraf is onze vriendschap onverklaarbaar.
We gingen samen kamperen. Met de boot van rederij Doeksen naar Terschelling.
Die sportieve bevlieging was bij mij van korte duur, want ik miste alles wat
het leven aangenaam maakt. Geen stromend water, maar een teiltje van canvas
dat waterdicht moest zijn maar lekte als een mandje. Eten koken op een primus.
Dat was een ingewikkeld apparaat waarin petroleum zat. De brander werd eerst
voorverwarmd met spiritus, daarna pompte je de petroleum omhoog die dan
vergaste en met een beetje geluk had je tenslotte een vlam waarop je het alumini-
Gjalt Spijkstra in
1941.
(Foto: Stichting
Collectie Zwolle
1940-1945)
10 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
um pannetje kon zetten. Gecompliceerder kon nauwelijks, maar het hoorde bij
de ware kampeerder.
En dan was er de tent. Een Indiana had ik en dat was niet de duurste. Tweepersoons
wat betekende: anderhalfpersoons. Enkeldaks. Als het regende – en het
kón op Terschelling hozen -, moest je het tentdoek nergens aanraken, want dan
ging het op die plaats onmiddellijk lekken.
Gjalt noch ik wist iets van kamperen, al spelden we alles wat we erover te
weten konden komen. Hoe je een plunjezak op de meest economische manier
kon volstouwen, hoe je alle pannetjes op de fiets kwijt moest zonder dat je een rijdende
rammelaar was – we plozen de catalogus van Carl Denig uit, want dat was
de landelijke kwaliteitszaak bij uitstek. Het meeste was veel te duur voor ons.
Denig had een mooi embleem, getekend door ene Titus Leeser. Tientallen jaren
later confronteerde ik Leeser, toen een zeer bekend beeldhouwer, nog eens met
z’n logo-ontwerp en hij vond dat niet prettig.
We hadden de tent ergens in de duinen in een dal gezet en kennelijk verzuimd
te lezen datje een tent nooit in een dal moet zetten. Het regenwater spoelde naar
binnen alsof er een sluis was Opengezet. We kochten margarine bij de plaatselijke
kruidenier en Gjalt vroeg daar om een pakje ‘bleuband’ – ondanks onze primaire
kennis van ’t Engels durfde hij niet bloebènd te zeggen, uit vrees te worden uitgelachen.
Engels was. toen nog riiet de Nederlandse spreektaal.
Op een nacht werden we uit onze slaap opgeschrikt door een bars personage
dat de tentdeur open deed en ons met een felle lantaarn in het gezicht scheen,
’t Bleek de plaatselijke Hermandad te zijn, die alle tenten controleerde op het verboden
samenzijn van personen van beiderlei kunne. Twee mannen mocht wel,
zei de koddebeier geruststellend. Je had in die tijd nog bordjes in sommige
gemeenteparken waarop stond dat het aan personen van beiderlei kunne verboden
was in het gras te liggen.
Ik vrees dat ik niet een echt natuurmens was. Een aantal van m’n schoolkameraadjes
was lid van de NJN, waar ze aan natuur deden. Met zon of regen de paden
op, de lanen in, bloemetjes bekijken en dieren bestuderen. Ik kon er met geen
mogelijkheid warm voor lopen. Terschelling is me ook niet bijgebleven als een
hoogtepunt in m’n bestaan, al vond ik de zee indrukwekkend. Maar de IJssel bleef
ik altijd mooier vinden.
Tien dagen bleven we op ’t eiland – lange dagen, want je kon er alleen fietsen
en wandelen. Ik geloof dat we elke dag brood aten; brood en macaroni. Op een
dag zagen we in het dorp opeens overal vlaggen aan de gevel. Dat moet 5 augustus
1939 zijn geweest. Prinses Irene Emma Elisabeth was geboren. Irene betekende
Vrede, zei prinses Juliana verduidelijkend tot het volk.
De leraren
In de eerste dagen van de nieuwe schoolgang kregen we een stortvloed van leraren
over ons heen. Ze waren in mijn ogen allen zo om en nabij de vijftig. Iedereen
die aanzienlijk ouder was dan je zelf, was een vijftigjarige, behalve oma en opa
– die waren nog veel ouder. De meesten introduceerden zichzelf aan het begin
van de eerste les. De leraar Duits kwam binnen en zei zo ongeveer: ‘Ik ben jullie
leraar Duits. Ik heet De Jong. En ik duld absoluut geen herrie in de klas. Wie zich
daaraan niet houdt vliegt er meteen uit. Begrepen?’ We knikten maar gehoorzaam.
Wisten wij dat De Jong, wiens bijnaam Herr Ober was, groepscommandant
van de NSB was geweest tot het ambtenaren verboden werd lid te blijven van
die partij.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 11
Polak gaf wiskunde. Ook hij stelde zich voor: ‘Ik ben Polak, maar iedereen
noemt me de Sik. Dat mogen jullie ook doen, zodra ik er toestemming voor geef,
en dat is pas als jullie in de tweede zitten.’ Scholieren denken altijd dat de leraren
niet weten dat ze een bijnaam hebben en al helemaal niet welke dat zou kunnen
zijn. Naïef natuurlijk. Zijlstra, die Frans gaf, zal donders goed hebben geweten dat
hij achter zijn rug Sijmen werd genoemd – waarom was ons niet duidelijk en weet
ik nog steeds niet. Hij was een Fries in hart en nieren. Zijn Nederlands was Fries
Nederlands, de accenten dropen er van af. Ik vrees dat zijn Frans eveneens een
Friese tongval had, maar hij gaf goed les en hield oprecht van de Franse cultuur.
Vijfjaar lang heeft hij ons op het hart gedrukt nu en dan naar de Waalse kerk in
de Schoutensteeg te gaan om er een dienst in het Frans bij te wonen. Niemand
heeft het ooit gedaan, geloof ik. Maar de Marseillaise kende ik in die tijd beter dan
het Wilhelmus.
In de ochtend kregen we een kwartiertje vrij. We mochten het terrein niet af.
Achter de voorgevel, aan twee zijden afgesloten door de zijvleugels van het hoofdgebouw,
was een ruimte die ook weer in twee delen was gesplitst. Het eerste,
waarop met gulle hand grint was gestort, was bestemd voor de jongens. Daarachter
lag een romantische tuin waar de meisjes konden wandelen. In de praktijk
werkte dat wonderwel. Niemand voelde het als een bezwaar dat we van elkaar
werden gescheiden en weinigen overtraden de regel, waarop overigens geen sancties
stonden. Het hoorde gewoon zo, precies zoals het niet was toegestaan dat in
de tweepersoons banken in de klas een jongen en een meisje naast elkaar plaatsnamen.
Leerlingen mochten niet roken, maar wie absoluut niet buiten een sigaret
kon, had de (niet toegestane) gelegenheid aan de zijkant van het jongensterrein,
uit het zicht van de leraren, achter één van de zijvleugels een saffie op te steken.
De leraren mochten te allen tijde roken, ook gedurende de les. Velen deden dat
ook, zeker de leraar aardrijkskunde die dan ook met zijn eeuwige sigaar de bijnaam
de Paf had.
Politiek
Aan politiek deden we niet thuis. Neutraal zijn was het parool van m’n ouders.
Dat werd ingegeven door precies dezelfde overweging die de Nederlandse regering
erop nahield: niemand tegen de schenen schoppen, want je bent afhankelijk
van zeen misschien schoppen ze wel terug. Geen verheven standpunt, geef ik toe.
Vader wees op ’t feit dat de ene keer
Mussert in de grote zaal tot z’n achterban
sprak, de volgende dag Colijn tegen
de zijne en de dag daarop Oud tot z’n
liberalen. En zij betaalden de zaalhuur
en daarmee ten dele onze boterham.
Maar eind jaren ’30 begon dat neutraliteitsgevoel
toch af te bladderen.
Nog niet buiten de huiskamer maar wel
in de dagelijkse gesprekken. Er kwamen
meer en meer joodse vluchtelingen
vanuit Duitsland naar ons land, vooral
na de Kristallnacht in november 1938.
De ellende naderde angstig dicht de
voordeur.
Veemarkt in
1939- Ter voorbereiding
op een
eventuele Duitse
inval is er een
legeronderdeel
op doortocht.
(Foto: Collectie
Gemeentearchief
Zwolle)
12 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
BERICHT.
Aan het telegraafkantoor is een
telegram ontvangen, waarvan
hieronder een uittreksel volgt:
ALGEMEENE MOBILISATIE,
Eerste rnobilisatiedag:
Vordering paarden en
motorrijtuigen.
Men raadplege de in de gemeente
aangeplakte „Open”
bare kennisgevingen”.
Men wordt uitgenoodigd aan
bovenstaand bericht zoo
spoedig en zooveel mogelijk
RUCHTBAARHEID TE
GEVEN.
Aanplakbiljet met
de afkondiging
van de mobilisatie.
(Foto: Stichting
Collectie
Zwolle 1940-1945)
Zowel vader als moeder kende enkele mensen in Duitsland. We hadden in
Düsseldorf een tante van moeders kant wonen, ene tante Lien. Ze was weduwe, at
doorlopend bonbons, waggelde door haar in het korset geregen dikte meer dan
dat ze liep. Ze vertrouwde ons bij een bezoek, prikkend in een slagroomgebakje,
stralend toe dat Hitler zulke ’treue Augen’ had. ‘Als een herdershond’, zei moeder
pinnig, ‘die valt je onverhoeds van achteren aan.’ Moeder had, vóór haar trouwen,
een paar jaar in Duitsland gewoond bij dezelfde tante Lien, toen nog in het
bezit van een supergermaanse echtgenoot, en ze achtte zich kenner van de Duitse
volksziel. Ze was er in ’38 al heilig van overtuigd dat onze buren binnen afzienbaar
tijdsbestek de grens over zouden marcheren.
Samen luisterden we, zoals zovele Nederlanders, voor de radio naar Hitlers
redevoeringen en haalden, zoals zovele Nederlanders, opgelucht adem als die
geëxalteerde, overslaande stem weer eens te kennen gaf dat hij nergens aanspraak
op maakte. Hoogstens stond hij erop dat van oorsprong Duitsers terug werden
gevoerd naar de Heimat, en Was dat niet alleszins redelijk?
Intussen werd er in augustus 1939 wel voor alle zekerheid
een algehele mobilisatie afgekondigd. Voor ons, scholieren,
was het hele soldatengedoe eerst nog iets wat grotendeels
buiten het werkelijke leven stond. De realiteit was wiskunde,
aardrijkskunde, repetities en proefwerken. We gingen naar
de veemarkt waar de militairen honderden paarden vorderden
– tegen betaling -, en we keken geïnteresseerd maar met
weinig politiek bewustzijn naar de onafzienbare rijen vrachtauto’s
die voor het zelfde doel in de Wester- en Oosterlaan
stonden.
En ik bleef zitten in de tweede klas. De brief kwam met de
middagpost. De PTT deed drie postbestellingen per dag.
Kreeg je géén brief, dan was je overgegaan. Wél een brief
betekende blijven zitten. Ik stond er in de tuin op te wachten.
Ik wist dat hij zou komen. Al maanden. Ik had m’n vader
erop voorbereid door alle alledaagse wijsheden uit de schoolagenda
van Tjeenk Willink te knippen, in de trant van ’tel de
uitslag njet, het doel alleen’ en ‘de toekomst kan alleen maar
beter gaan.’ De agenda had elke dag zo’n scheurkalenderwijsheid,
dus ik had keus te over. Maar het was te subtiel van me
gedacht: vader schonk er vrijwel geen aandacht aan en wilde maar niet inzien dat
ik hem prepareerde op slecht nieuws.
Toen het bericht kwam, was hij kwaad en teleurgesteld. Dat laatste trok ik me
wel aan, al vond ik nou ook weer niet dat de hele wereld in elkaar was gestort. Ik
was wel zo eerlijk niemand de schuld te geven. Ik had er gewoon een beetje met de
pet naar gegooid, dat tweede jaar. Ik was van de veronderstelling uitgegaan dat als
je de helft van de lessen liet lopen je nog wel een zesje gemiddeld zou kunnen krijgen.
Het was een vijfje geworden. Ik beloofde beterschap en zwoer met de hand
op m’n hart dat ik van nu af aan m’n uiterste best zou doen.
Auto
Onze klas vormde geen eenheid. Na mei 1940 werd dat anders en dat was te danken
aan de Duitse bezetting, die ons naar elkaar toedreef. Een gezamenlijke vijand
smeedt banden. Maar de eerste twee jaren was er niet veel contact tussen de
leerlingen. Je kwam ’s ochtends, plofte in de bank neer en deed wat er gedaan
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 13
moest worden. De HBS was louter een leerschool. Gezamenlijk iets doen wat buiten
het leerproces viel, was er toen nog niet bij. Meestal had je één of twee vriendjes
— de rest interesseerde je niet veel. Het gezelschap was er ook te gemêleerd
voor, en de klassen te groot.
Niemand had een auto of een motor. Wij niet, maar ook geen enkele leraar en
ook niet de directeur. Een heel enkele keer kwam één van de oudste leraren, de
natuurkundeleraar Reiniers, met een taxi. Dat gebeurde als het spiegelglad was
buiten of de sneeuw zo hoog lag, dat je er met de fiets nauwelijks door kon
komen. Een taxi! Het verspreidde zich in een oogwenk via de schooltamtam:
Ome Jan kwam met een taxi! Zo bijzonder was het.
Ook wij, eerstejaars leerlingen, kwamen meestal niet verder dan logeren bij
familie. Het merendeel van mijn familieleden woonde in Apeldoorn en de ene
keer werd ik bij tante A. gedeponeerd, dan bij B. en vervolgens bij een derde. Niemand
vroeg me of ik dat wel zo plezierig vond. Je werd geacht het prettig te vinden,
basta. Op het laatst kon ik Apeldoorn niet meer luchten of zien, en de familie
al helemaal niet. En dan komt het moment waarop je de moed hebt het heft in
eigen handen te nemen en met een vriend in alle vrijheid een fietstocht te maken,
onderweg slapend bij boeren die een plaatsje in het hooi voor je hebben en waarbij
je meer plezier hebt dan je ooit aan de Cóte d’Azur zou beleven.
Mijn belangstelling voor films bleef onveranderlijk groot – per slot kon ik ze
gratis zien in de Buitensociëteit. Erg kritisch was ik nog niet. Het enige wat ik als
beginnende tiener van een film verwachtte, was dat ze me boeide. De met veel
ophef vertoonde Amerikaanse Midzomernachtsdroom, beladen met Oscars, die in
1936 werd vertoond (ik was twaalf) vond ik dan ook een vervelend product. Ik
was er geestelijk kennelijk nog niet aan toe. Maar ik wist wel dat de regisseurs
(Dieterle en Max Reinhardt) kunstenaars waren die nazi-Duitsland de rug hadden
toegekeerd. Met bosjes vluchtten ze en ook de Nederlandse film-‘industrie’
profiteerde ervan, want menig regisseur bleef een tijdje in ons land hangen, wachtend
op een goede gelegenheid het Vrijheidsbeeld in het echt te zien.
Zo ontstond onder regie van Ludwig Berger één van de beste Nederlandse
films uit die tijd: Pygmaiion naar Shaws toneelstuk. Berger deed gewoon wat in ’35
in Duitsland al door z’n collega Erich Engel was gedaan. Jenny Jugo werd bij ons
Lily Bouwmeester, die verrassend goed was. De grote Shaw was er erg enthousiast
over, zo lazen we tot vervelens toe in de kranten. Hetgeen de Engelsen overigens
niet verhinderde het in ’t jaar daarop zelf nog eens dunnetjes over te doen (met
Wendy Hiller in de titelrol). Pygmaiion werd avond aan avond voor vrijwel uitverkochte
zalen vertoond; ik zag de film zo vaak dat ik hele stukken dialoog uit
m’n hoofd kende, ten pleziere van familie en kennissen.
Ze scoorden hoog, films van eigen bodem. Dat wil zeggen: in bezoekersaantallen.
De critici waren aanzienlijk negatiever in hun oordeel. Het meisje met de
blauwe hoed hield het jarenlang uit. De regie was van Rudolph Meindert en Lou
Bandy speelde de joyeuse soldaat zoals Johan Fabricius die (veel genuanceerder)
in een roman had geschetst. Frits van Dongen acteerde in een andere soldatenklucht,
De big van het regiment, naar een boek van Roothaert en vertrok daarna
spoorslags naar Hollywood, waar hij een aardige carrière opbouwde onder de
naam Philip Dorn.
En natuurlijk waren er de beproefde Jordaanvehikels zoals Oranje Hein met
de Boubers. Die film werd ook nog tijdens de Duitse bezetting gedraaid, uiteraard
onder een andere titel. Elke scène waarin de joodse acteur Sylvain Poons voorkwam
was er uitgeknipt, waardoor het toch al rammelende verhaal nauwelijks
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Landelijk bekend
Ach ja, die grote zaal. Het was daaraan te danken, dat de Zwolse Buitensociëteit
landelijke bekendheid genoot. In die zaal waren nationale en internationale
con- gressen, daar traden de grote revuegezelschappen op, daar vierde
Zwolle z’n eigen feesten (met als hoogte punten de ZAC-revues en de Weense
avonden), daar demonstreerden gymnastiekverenigingen hun kracht en
behendigheid, daar betraden politici zoals Oud en Colijn het podium om
elkaar met vlammende betogen te bestrijden (om vervolgens aan de leestafel
onder het genot van een oude klare elkaar de laatste Haagse moppen te vertellen),
daar stonden, in 1943, Mussert en zijn protector de Generalkommissar
zur besonderen Verwendung en Leiter des Arbeitsbereiches des NSDAP in
den Niederlanden Fritz Schmidt (die enkele dagen later in Frankrijk ‘uit de
trein viel’: zelfmoord of een SS-moord, dat is nooit opgelost).
Daar ook zat het volledige Concertgebouworkest met Willem Mengelberg
als dirigent. Hij had zijn eigen masseur meegebracht, en om die zijn werk te
laten verrichten (dirigeren schijnt een lichamelijk zware arbeid te zijn!) was
Rechts: De tuin die avond de bestuurskamer hermetisch afgesloten. Op geregelde tijden kwavan
de Buiten- men er klachten over de akoestiek in de zaal: als een koor vals zong of een zansociëteit,
om- ger niet bij stem was, het was de akoestiek die niet deugde. Tot ergernis van
streeks 1932. mijn vader, die zich dat bijna persoonlijk aantrok, al vloeide hij bepaald niet
Tweede persoon over van muzikaliteit en kon hij er geen gefundeerd oordeel over geven. Dervan
links: vader halve vroeg hij na afloop van het concert de grote Mengelberg wat deze van de
Louwen. Vóór akoestiek vond. De beroemde dirigent antwoordde dat deze uit stekend was.
hem zit Jan Lou- Of hij dat dan maar even op papier wilde zetten. Vele jaren heeft mijn vader
wen meteen zwijgend het epistel van Mengelberg te voorschijn gehaald, zodra er ook maar
vriendinnetje. één woord ten nadele van de akoestiek werd geuit. Maar, toegegeven, om een
(Foto: Archief zaal met 1200 mensen vocaal te bereiken moet men wel enig stemgeluid heb-
Vereniging De ben. Ik herinner me dat loseph Schmidt een liederenavond gaf in een overi-
Buitensociëteit)
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
gens zeer slecht bezette zaal Schmidt was een beioemd joods zanger, die uit
Duitsland was gevlucht en daarna populair in Nederland was, met het minst
door een smartlap, die hij met een vreselijk accent zong en waarvan hij de eerste
regels als volgt ten beste gaf: ‘lek ‘ou van ‘olland, mit zien koetjes in de
wai…’.
Desondanks was hij een gioot
lyrisch tenor (van Oostenrijkse
afkomst). Maar toen de microfoon
opeens uitviel, kon de uitstekende
akoestiek het wegvallen van zijn stem
toch niet opvangen. Nat Conella
speelde er, alle Nederlandse dansorkesten
van naam en ook vele Duitse in
de bezettingstijd, toen Kraft dwch
Freude regelmatig de zaal requireerde
voor amusement ten behoeve van de
Duitse troepen en hun schaarse
Nederlandse aanhang.
jan Louwen in: Terug naar hel begin, grepen uit de rijke historie van dé Vereniging
De Buitensode’leit, ter gelegenheid van de opening van de vernieuvvde,
oude soos op 3.1 mei 1.991.
De Grote Zaal
getekend door
Teun van der
Veen /«Terug
naar het begin.
16 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
meer te volgens was. Maar ook Duitse en Franse films waren er in overvloed,
zowel in de Buitensociëteit als in de andere bioscoop, de Kroon. Uit Frankrijk
kwam het ene artistieke succes na het andere. Het waren zwarte noodlotsfilms,
vaak met Jean Gabin in de hoofdrol. De Duitsers bleken ondanks de massale uittocht
van acteurs en regisseurs toch nog enig talent in huis te hebben: Leni
Riefenstahls Olympiadefilm van ’38 werd algemeen geprezen als een meesterlijke
documentaire, ondanks de onverbloemde nazi-propaganda. En ik – ik genoot
van Heinz Rühmann die hier bijna eenzelfde populariteit had als in eigen land.
Mobilisatie
De mobilisatie ging natuurlijk niet helemaal aan ons voorbij. Dagelijks zagen we
uniformen. Ik wist niets van oorlog voeren, maar ik zag wel dat de soldaten merkwaardige
pakjes aan hadden die me niet leken te zijn ontworpen om erin te vechten.
Hoge opstaande boorden, zo stijf als een plank. Meterslange beenwindsels
die men van de Engelsen had overgenomen en dus ook puttees werden genoemd,
en waarvan het voordeel me volstrekt onduidelijk was – ik denk dat de uitmonstering
voornamelijk was bepaald door het feit dat leren laarzen aanzienlijk duurder
waren.
In de bioscoopjournaals werden we vrijwel elke week getracteerd op voorbeelden
van paraatheid. Steevast werd gesproken over ‘onze jongens’. Ze konden
zelfs rijdend musiceren op de dienstfietsen. Wat er nooit werd bij gezegd, was dat
Zwolle nauwelijks verdedigd werd. Ging je ervan uit dat de Duitsers ons land
zouden binnentrekken – maar dat mocht niet openlijk gezegd worden, want we
waren immers strikt neutraal -, dan was het eerste echte afweermechanisme de
IJssellinie, en die lag toevallig, aan de andere kant van de rivier.
In hetzelfde jaar, een maandje na de algehele mobilisatie, kregen we distributiebonnen
en de daaraan vastgekoppelde stamkaarten. We hadden ze nauwelijks
of er ging al één artikel op de bon: suiker. Vrijwel iedereen ging hamsteren. Dat
betekende dat je probeerde zoveel mogelijk houdbare levensmiddelen in huis te
halen. De overheid kon dan honderdmaal beweren dat je dat vooral niet moest
doen, want dat dan de distributie in gevaar kwam, geen moeder die zich daaraan
stoorde. Ook de mijne niet. In een ommezien hadden we een kast vol met blikken
sperciebonen, doperwten, boontjes en wat er nog meer in blikken werd verkocht.
Er werd opeens ook overal geweckt. In grote ketels werden de speciale weckflessen
met groenten tot een hoge temperatuur verwarmd waarmee ze meteen,
dankzij de uitvinding van meneer Weck luchtdicht waren afgesloten en verduurzaamd.
Het hele huishouden deed aan die operaties mee en het moest, begreep ik,
uiterst zorgvuldig gebeuren. Meisjes die ongesteld waren werden er verre van
gehouden, want zij konden de weck laten mislukken. Ik denk dat het een bakerpraatje
was, maar in elk huishouden werd er toezicht op gehouden.
Er stonden opeens soldaten bij de bruggen op wacht, en met z’n allen gingen
we een avondje op proef verduisteren. Dat betekende dat er geen spatje licht uit
de huizen en andere gebouwen naar buiten mocht dringen, zodat vijandelijke
vliegtuigen zich niet konden oriënteren. Fabrikanten van zwart papier deden
goede zaken, en ook die van stroken voorgelijmd papier, datje op het vensterglas
kon plakken, zodat ze niet zo snel in gruzelementen zouden gaan als er bommen
werden gegooid. We hoorden hoe de luchtbescherrhing paraat was en we zagen
dat de ANWB-wegwijzers werden weggehaald, zodat eventuele indringers niet
zouden weten in welke richting ze moesten trekken. Sommigen deden een beetje
lacherig over al die dingen, anderen waren doodserieus.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Er werd ook gewaarschuwd voor de mysterieuze vijfde colonne waar veel
mensen uiterst beducht voor waren. Iedereen gebruikte de uitdrukking, iedereen
wist wat ermee bedoeld werd: ‘hulp aan de vijand van binnenuit’. En argwanenden
wezen op de negentigduizend Duitse dienstmeisjes die in Nederland werkten
– mogelijk waren ze allen Mata Hari’s. Vader lachte er om. We hadden vier Duitse
meisjes in de soos en ze waren veel te aardig om nare dingen te doen. Maar Frederik
Notting, één van de knechten, zag het loerende gevaar overal.
Vanwege de oorlogsdreiging en daarmee gepaard gaande stagneringen in de
treinenloop liepen bioscopen soms het risico zonder nieuwe film te komen zitten.
Films werden toen slechts in enkele kopieën voor heel Nederland uitgebracht; na
afloop van een filmweek-donderdags na de laatste voorstelling-werden de blikken
op de trein gezet naar de volgende bioscoop.
De Buitensociëteit zou die donderdag de film naar Hilversum moeten verzenden,
maar het risico dat ze niet zou aankomen was te groot, zodat knecht Frederik
Notting plus filmrollen in een taxi van Van Marie werd gezet voor een ritje naar
het Gooi. Ik mocht mee en dat was een onverwacht uitje – überhaupt was elke
autorit een bijzondere gebeurtenis.
Nadat de film was afgeleverd, dronken we vóór de terugreis op een terrasje –
’t was een mooie zomeravond — gedrieën een kop koffie. Opeens drong het tot
Frederik door dat er achter hem Duits werd gesproken. Toen hij zich omkeerde,
zag hij een Nederlandse luitenant in geanimeerd gesprek met een burger.
Onmiddellijk dacht hij aan mogelijk landverraad en hij stond erop, dat we
meteen naar het politiebureau reden, waar hij zijn boze vermoedens in goed
Zwols overbracht. Ik herinner me nog de vaderlijke woorden van de dienstdoende
agent: ‘Ik ben blij dat u ons gewaarschuwd hebt. We houden het zeker in de
gaten.’ Het kwam me voor dat Frederik al te wantrouwend was, maar wie kon
zoiets zeker weten in die dagen van angst en achterdocht?
Onwetend
De nacht waarin de Duitsers de grens
overtrokken begon er voor mij mee dat
m’n moeder zó hard op m’n slaapkamerdeur
bonsde dat deze bijna uit de
scharnieren sprong. Ze was volkomen
overstuur en kon eigenlijk maar één zin
uitbrengen: ‘Ze zijn er! De moffen zijn
er!’
Het moet tegen vijven in de ochtend
zijn geweest op die tiende mei en er
gebeurden in snel tempo merkwaardige
dingen. Zware dreunen in de lucht – de
Nederlandse militairen lieten vrijwel
alle bruggen de lucht invliegen. Daar gingen ze, de verkeersbrug en de spoorbrug
over de IJssel, de Schoenkuipenbrug, de Vispoortenbrug, de Kamperpoortenbrug
en zelfs de oude Keersluisbrug. Een hels kabaal op het spooremplacement:
goederenwagens werden in lichterlaaie gezet en locomotieven werden van de rails
gereden. Wat in films altijd met speelgoedtreintjes werd gesuggereerd, gebeurde
nu in het echt. Alles was erop gericht de opmars van de vijand te stuiten. Het pontje
over de Willemsvaart ontsnapte aan de aandacht.
M’n vriend kwam langs en opperde vol verwachting dat de repetitie Duits die
*•*”**’.
De brug bij het
Kalerveer, die in
mei 1940 werd
opgeblazen door
het Nederlandse
leger. (Foto:
Stichting Collectie
Zwolle 1940-194$)
18 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Duitse soldaten
trekken via de
Luttekestraat
Zwolle binnen,
w mei 1940.
(Foto: Collectie
Gemeentearchief
Zwolle)
voor die dag op het programma stond vast niet door zou gaan. Ik had dat allang
met opluchting bedacht. Mijn vader lag voor onderzoek in het Sophia Ziekenhuis
aan de Rhijnvis Feithlaan eri kwam ’s morgens vroeg in zijn pyjama met alleen
een regenjas eroverheen aansloffen: ze hadden hem eruit gezet. De bedden moesten
vrij zijn voor gewonde soldaten. Wie kon lopen moest gaan. Z’n kleren hadden
ze in de paniekstemming die er kennelijk heerste niet kunnen vinden. Hij liep
als verdoofd over straat; gelukkig kwam er een vroege voddenman met z’n bakfiets
langs, die aanbood hem naar huis te rijden. Het absurde van de situatie ontging
m’n vader niet, m’n moeder wel. Voor haar was de wereld in elkaar gestort
en ze was er helemaal niet blij mee dat haar voorspelling was uitgekomen. Ze
vreesde een overval van nietsontziende Hunnen.
De enige informatiebron was de radio. Er werd herhaaldelijk gewaarschuwd
dat we alleen de bekende stem van de vaste omroeper konden vertrouwen, en die
gaf het ene legerbericht na het andere. Ze waren optimistisch, zoals alle legerberichten
in de loop van duizenden jaren zijn geweest, althans in het begin van de
kortdurende strijd: ‘we’ hielden stand, ‘we’ vochten dapper en hier en daar sloegen
we de vijand van ons af. Het kon niet verhinderen dat hij nog diezelfde middag
al Zwolle binnenmarcheerde. Niet eens onaangekondigd: de burgemeester
deelde het ons mee via de radiodistributie, ‘straks wordt onze stad bezet’, zoiets
zei hij en vermoedelijk voegde hij eraan toe dat we ons een beetje gedeisd moesten
houden.
Radiodistributie was een geweldige uitvinding: radio op de kabel avant la
lettre. Je kon je er op abonneren als je geen radiotoestel had – en heel velen hadden
niet zo’n kostbaar apparaat. Je kreeg een knopje in de kamer dat in, ik meen,
vier verschillende standen kón worden gezet en natuurlijk kon je er Hilversum op
ontvangen. Maar het gaf de overheid en in dit geval het gemeentebestuur ook de
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
mogelijkheid zich rechtstreeks tot de luisteraars te wenden. Burgemeester A. van
Walsum, in 1938 aangetreden, maakte er dankbaar gebruik van.
Dat het (nog) geen Hunnen waren zagen we ’s middags, toen de eerste troepen
binnentrokken. Moeder had me streng verboden de stad in te gaan om de
intocht gade te slaan. Gajes moest je negeren. Maar m’n nieuwsgierigheid, of
indrukwekkender: m’n historisch besef schreef me voor toch te gaan kijken. De
Hunnen bleken jonge kerels die zo indrukwekkend geüniformeerd waren en er
zo vastberaden en niet eens onvriendelijk uitzagen, dat het tegen m’n wil indruk
maakte. In de Diezerstraat werden ze zelfs door groepjes middenstanders toegejuicht
en met opgeheven armen en chocoladerepen ontvangen.
De school was gesloten. Ik was er, op dringend verzoek van m’n moeder, nog
wel even voor de zekerheid heengegaan om dat te controleren. Al diezelfde middag
kwam er een stel militairen naar de Buitensociëteit. Ze waren niet dronken,
roofden niet links en rechts alles van waarde, zoals we verwachtten, maar ze toonden
wel de afschuwelijke arrogantie van een Herrenvolk. Aangezien vader in bed
lag, moest m’n moeder hen opvangen. Ze sprak vloeiend Duits, maar deed net
alsof ze alleen Nederlands kende toen een officier haar meedeelde dat de hele boel
meteen in beslag werd genomen en dat het groepje stante pede Eier-cognag wenste.
Ze betaalden met Duitse marken, en ‘ein Mark ist ein Goelden.’ Ze werden op
hun wenken bediend – wat moest de buffetchef anders? Na de nodige Eier-cognacjes
vertrokken ze weer en voorlopig waren we van ze af. Ze lieten moeder
bevend als een riet achter. Vrijwel het hele personeel was komen opdagen om
haar bij te staan. Op één na: onze Duitse kelner, Emil. Hij had nooit onder stoelen
of banken gestoken dat hij Adolf als een Germaanse god zag en hij wenste vanaf
deze dag zijn god tot in de dood te
dienen. (Dat laatste is hem niet
gelukt: hij overleefde als Duitse soldaat
de oorlog en werd daarna weer
kelner: bij de geallieerden in Hamburg.)
Op school hadden we tientallen
beroemde oorlogen uit ons hoofd
moeten leren, maar niemand was
ooit op de gedachte gekomen ons te
vertellen hoe het er daarbij aan toeging.
Om heel eerlijk te zijn: ik
meende, net als de meeste van m’n
vriendjes, dat je rustig langs veldslagen
kon wandelen, als je er maar
voor zorgde niet in het strijdgewoel
terecht te komen. Toen oom Blom
(die eigenlijk geen echte oom van
me was maar die ik zo noemde) op de avond van die tiende mei 1940 het voorstel
deed de fiets te pakken en bij de opgeblazen IJsselbruggen te gaan kijken, leek me
dat een doodnormale suggestie. De Duitsers zaten in Zwolle, de Nederlandse
militairen zaten in de kazematten achter de IJssel, wat lette ons.
We zouden het gauw genoeg weten. We fietsten over de dijk in de buurt van
het Katerveer toen ik iets hoorde fluiten. Ik dacht dat het m’n oom was, en hij
meende dat ik het was. Onmiddellijk erna klonk er opnieuw gefluit langs m’n
oren.
De Kamperpoortenbrug,
die op
w mei 1940 werd
opgeblazen.
(Foto: Collectie
Gemeentearchief
Zwolle)
20 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
‘Verdomme!’, riep ik, want ik was op de leeftijd dat je graag krachttermen
bezigt. ‘Verdomme, ze schieten op ons!’ En mochten we nog twijfelen, dan gaf
een blikkerige stem over het water ons zekerheid: ‘Van die dijk af, we schieten nu
raak!’ We wisten niet hoe snel we het talud af moesten rollen. Ik was zelfs een
beetje verontwaardigd: zouden we doodgeschoten worden door ons ‘eigen’ leger!
Onderaan de dijk stond een boer, die zei dat ze het echt meenden. Hij troonde
ons mee naar een personenauto waarvan de bestuurder kennelijk hetzelfde had
gedaan als wij. Het blik was op vijf plaatsen met kogels doorboord. ‘En ze hebben
ook al een keer raak geschoten. Die ligt al in het ziekenhuis.’
Bezet
Er waren maar weinig Zwollenaren die erop vertrouwden dat ons abominabel
uitgerust leger de invasie kon keren. De beroemde waterlinie waarop de hoop was
gevestigd was een achterhaalde zaak, de ijzeren ‘asperges’, ook wel Spaanse ruiters
genoemd die hier en daar in het wegdek waren aangebracht om tanks tegen te
houden, zorgden hoogstens voor een halfuurtje oponthoud, en toen het de Duitsers
toch een beetje te bont werd, gooiden ze eenvoudig half Rotterdam plat – het
leger gaf zich over.
Voor ons was de oorlog afgelopen. Koningin en regering hadden de wijk
genomen naar Engeland; de meningen daarover waren verdeeld. Het werd moeilijk
om betrouwbare informatie te krijgen. De krant en de radio waren niet vrij
Duitse soldaten meer, en geruchten werden steeds belangrijker als nieuwsbron. Honderden anectrekken
via de dotes deden al snel de ronde. Vele rake opmerkingen werden (ten onrechte) aan
Diezerstraat Nederlands grootste komiek Buziau toegeschreven. Zo zou deze in zijn nieuwe
Zwolle binnen, revue een scène hebben waarin hij op kwam met een groot portret van Hitler
10 mei 1940. onder de arm. Zwijgend bekeek hij lange tijd het huiskamerdecor achter hem en
(Foto: Stichting tenslotte zei hij hulpeloos tegen het publiek, wijzend op het portret: ‘Ik ben er nog
Collectie Zwolle niet zeker van wat ik met ‘m, doen zal: ophangen of gewoon tegen de muur zet-
1940-1945) ten.’
Bijnamen ontstonden natuurlijk ook vanaf het moment
waarop de Duitsers voet in ons land hadden gezet. Seyss-
Inquart, de door de bezetters benoemde rijkscommissaris
voor Nederland, was mank: hij werd algemeen Zes-en-eenkwart
genoemd. In de bioscopen ging vaak een honend
gelach op als het journaal nieuwe heldendaden van het Duitse
leger liet zien. Dat duurde tot er een verordening afkwam
dat bij de vertoning het licht ten dele aan moest blijven. Vrije
keus voor de filmexploitanten was er al vrijwel meteen niet
meer. AUe theaters werden gedwongen gruwelijke anti-semitische
films te draaien met als dieptepunten Der ewige Judeen
Jud Süss. Later is de exploitanten verweten dat ze nooit verzet
hebben geboden en dat is juist. De meeste Nederlanders
dachten, niet onbegrijpelijk, aan hun hachje en aan hun
gezin. Dat gold voor de ambtenaren, vrijwel alle kunstenaars,
het openbaar vervoer en andere aspecten van het openbare
leven. De al snel voorgeschreven bordjes Voor joden verboden
werden, zij het met tegenzin, opgehangen: bij de ingangen
van cafés, bioscopen, parken, zwembaden.
De lessen op school gingen gewoon door volgens het stramien
dat al jarenlang z’n nut had bewezen. Wel verdwenen
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS 21
de joodse leraren uit het gebouw. We waren vanzelfsprekend verontwaardigd
maar troostten ons met de gedachte, dat ze wel een goed adres zouden hebben om
zich schuil te houden gedurende het jaar dat de oorlog nog duurde. De oorlog
duurde immers altijd nog hooguit een jaar — het was een smoesje waarmee vrijwel
iedereen zich op de been hield. Er waren een hoop kleine maatregelen die in onze
ogen van een intense kinderachtigheid waren. Zo stond in de Tjeenk Willinkagenda
van het eerste oorlogsjaar een paginagroot staatsieportret van Wilhelmina.
Dat moest eruit gescheurd worden. Als bewijs dat dit inderdaad was gebeurd,
dienden de honderden leerlingen langs de directeur te paraderen om de agenda te
laten controleren, waarna deze er zijn handtekening inzette.
Bij de Duitse les waren we toevallig aan de dichter Heine toe. Die moesten we
overslaan. Heine was immers jood. In m’n lijst voor het eindexamen van boeken
die je gelezen had stonden bij mij Heijermans, Carry van Bruggen, Isr. Querido –
weg ermee.
Helene
In de eerste jaren van de bezetting leerde ik Helene kennen. Ze was van mijn leeftijd,
knap, levenslustig, intelligent en met de vage glimlach van Mona Lisa. De
Mona Lisa stond in zwart-wit in m’n HBS-agenda, vandaar. Ze was de dochter
van een hotelhouder in een gehucht ergens bij Epe.
Om de een of andere reden – ik geloof dat haar grootmoeder in Zwolle woonde
– kwam ze geregeld in de stad. Herman Trooster, Gjalt en ik voelden ons, zacht
gezegd, tot haar aangetrokken. Van hevige verliefdheid was geen sprake, maar we
waren wel op de leeftijd dat we bijna alles voor een mooi meisje over hadden en
daarin waren we stevige concurrenten. Maar we bevonden ons nog in het driemusketiersstadium:
één voor allen, allen voor één. We spraken dus plechtig, buiten
haar bijzijn, af dat we geen avances zouden maken die onze vriendschap
ongetwijfeld zouden aantasten. Dat klinkt nu bijna ongeloofwaardig, maar zo
edel voelden we ons echt-als romantische, idealiserende jongelieden dachten we
blijkbaar een soort Utopia te kunnen stichten, een hof van Eden waar we de
geheimzinnige vrucht onaangetast zouden laten.
Helene kwam altijd op de fiets, wat niet zo vreemd was, want afstanden onder
de veertig kilometer overbrugde je in die tijd en op die leeftijd gewoonlijk nog per
rijwiel, al liep er toen een trein van Zwolle naar Apeldoorn. Helène’s vader
beheerde kasteel De Cannenburgh. Misschien had dat ons toentertijd even aan
het denken moeten zetten, al wisten we niet dat er in het idyllische hotel nogal
eens feesten werden gegeven uitgaande van de Kultuurkamer. Ook logeerden er
blijkbaar geregeld hoge Duitse militairen.
Helene nodigde ons uit voor een weekend in het kasteel. Zo’n avontuur lieten
we ons niet ontgaan. Ik herinner me vaag het uitgebreide diner (met vele andere
gasten) in de hal, de imposante slaapkamer vol oude meubels en historische schilderijen
en bovenal onze nachtelijke tocht – klokslag twaalf beginnend – door de
gangen. Helene beloofde ons spoken en geesten, mysterieuze klopgeluiden en
portretten die zouden knipogen. Met een kaars in de hand liepen we op de tenen
door de burcht, ons onbevreesd voordoend en toch een beetje bang. We brachten
het er heelhuids af: de spoken lieten het afweten.
Toen we ’s maandags terugfietsten, vergezelde Helene ons een paar kilometer.
We namen afscheid en toen gebeurde wat een definitieve breuk tussen enerzijds
Gjalt, anderzijds Herman en mij teweegbracht: militante Gjalt trok Helene terzijde
en kuste haar lang en innig. En Helene vond het blijkbaar best…
Herman Trooster.
(Foto: Stichting
Collectie Zwolle
1940-1945)
22 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
DeNSB-er
Van Rossem,
directeur van de
RHBS. (Foto:
Stichting Collectie
Zwolle 1940-1945)
Pas een halfuur later, al onder de rook van Zwolle, riepen Herman en ik hem
ter verantwoording. Waarom had hij onze heilige eed gebroken? Gjalts onvergetelijke
woorden waren: ‘Ik móest het doen. Ieder voor zich, hè?’ ’t Was het eind
van een vriendschap, ’t Was hét eind van Utopia.
Ik zag Helene nog een of twee keer. Jaren later hoorde ik dat ze een goede baan
had gekregen: ze was medewerkster geworden van de beruchtste NSB-propagandist
Max Blokzijl, die elke week voor de radio te horen was. Vlak na de bevrijding,
toen de haatgevoelens jegens Duitsers en landverraders op hun hoogtepunt
waren, belde ze me om hulp: ze was met een hoge Duitse militair getrouwd, had
een baby en wilde naar Duitsland vluchten. Ik heb haar niet kunnen en willen
helpen en soms vraag ik me nog wel eens af of ik ethisch heb gehandeld.
Lijdelijk verzet
Op school kwamen kleine strubbelingen. Enkele keren hadden de jongens van de
hoogste klas al eens een of meer dagen verstek laten gaan, omdat er hardnekkige
geruchten gingen dat er een razzia op de middelbare scholen zou worden gehouden
(wat niet gebeurde).
Ditmaal was het ernstiger. Tijdens het vrije kwartier in de ochtend, toen we in
het binnenhofstonden te praten, kwam iemand van onze klas (5a) hijgend aanhollen.
Hij vertelde dat hij zojuist had gezien dat de leraar Duits een lange tekst op
het bord aan het schrijven was, die we straks zouden moeten vertalen: van het
Duits in het Nederlands. Wetend dat de leraar een vooraanstaand NSB-er was
had hij er speciaal op gelet uit welk boek de man de tekst haalde. Het bleek Mein
Kampfte zijn, de door Hitler geschreven bijbel van het nationaal-socialisme.
We besloten te weigeren dit te vertalen. We dachten sterk te staan, want al was
het, voor zover ik weet, nooit op schrift gesteld, de algemene gedachte was dat
‘politiek’ op school verboden was. Zo was het genoemde leraar ook niet geoorloofd
in uniform les te geven – wat hij een keer geprobeerd had. Maar iemand
moest bij de aanvang van de les wel even meedelen dat we het proefwerk niet wilden
maken. M’n vroegere vriend Gjalt was klassevertegenwoordiger en daarom
de aangewezen figuur om de kastanjes uit het vuur te halen.
Het resultaat was verrassend. De leraar ontstak in opperste woede – hetgeen
hem niet vaak gebeurde. Hij eiste dat we het stuk zouden vertalen. We bleven
weigeren. Daarop zei Herr Ober dat hij ons vanaf dat
moment geen les meer zou geven. Hij zou wel in de klas verschijnen
als er Duits gegeven werd, maar voor de rest moesten
we maar doen waar we zin in hadden. Bij het eindexamen
zouden we dan wel merken wat zijn straf tot gevolg had. Het
was ingenieus bedacht. En natuurlijk kregen we so wie so een
onvoldoende.
We hielden onze verzetsdaad niet consequent vol: we
gingen overstag, waarbij ook de omstandigheid meespeelde
dat de HBS inmiddels een NSB-directeur had, ene Van Rossem,
als opvolger van ir. E.J. Baumann, die was opgepakt na
een klacht van dezelfde leraar Duits. Voor Gjalt Spijkstra, de
brenger van de boodschap, waren de gevolgen niet best. Hij
werd gearresteerd en zat een tijd vast bij de SD in Arnhem.
Wat weer wel plezierig was voor onze klas, was dat Herr Ober
een paar weken nadien verdween, voornamelijk omdat het
tussen hem en de directeur niet boterde.
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
En zo kwamen er in de loop van de oorlog steeds meer, zij het kleine, verzetspogingen
die onderstreepten dat de leerlingen langzamerhand gingen begrijpen
datje niet alles over je kant moest laten gaan. Hetzelfde besef groeide bij de leraren.
Er waren er bij die zich bijna onverbloemd over de bezettende macht uitlieten,
ondanks het feit dat we een meisje in de klas hadden wier vader een bekend
nazi was en die dus alles zou kunnen overbrieven. Het kind moet afschuwelijke
jaren hebben beleefd – ze werd volledig doodgezwegen. Niemand van de klas
sprak ooit een woord met haar. Ik herinner me de felle Krijgsman, die ons boekhouden
en staatsinrichting onderwees, en die er een halfuur voor uittrok om aan
te tonen hoe waanzinnig het was ‘recht te spreken namens het recht’, zoals de
Duitsers deden. En ook weet ik nog dat de leraar Engels, Dallinga, eens opmerkte
dat hij de Andrew Sisters aardig vond zingen, maar toch ook wel nu en dan vals.
Je moet in de sfeer van die tijd geleefd hebben om te begrijpen waarom zo’n
opmerking riskant was: de Andrew Sisters waren uitermate populair bij de geallieerden,
maar je kon ze alleen horen via de BBC (en daarnaar luisteren stond bijna
gelijk met opsluiting in een strafkamp). Indirect zei Dallinga: ‘Ik heb hetzelfde
standpunt als jullie.’
Nog zo’n kleinigheid: toen we het amfitheater-lokaal van natuurlijke historie
binnenkwamen, zagen we de lerares met de bijnaam Bezem in Volk en Vaderland
lezen. Volk en Vaderland was het beruchte blad van Mussert. We vroegen onmiddellijk
een verklaring en zeiden erbij, dat als ze geen plausibele uitleg kon geven,
we rechtsomkeert zouden maken. Met als gevolg dat ze ons met de hand op het
hart verklaarde, dat de krant al op haar tafel had gelegen toen ze het lokaal in
kwam en dat ze er geen idee van had hoe die
daar gekomen was. In afwachting van onze
komst had ze er dus maar even in gebladerd.
Het was een rammelend verhaal, doch we
accepteerden het grootmoedig, echter niet
nadat ze ons had verzekerd geen lid of sympathiserend
lid te zijn van de NSB. Toegegeven,
het waren geen grootse verzetsdaden,
maar ze tekenen de stemming in de klas in
die oorlogstijd.
Meisjes
Het had niets met de bezetting te maken,
maar alles met de leeftijd. Vrijwel alle jongens
werden hopeloos verliefd en meestal
op één van de meisjes in de klas. Het was
hoogst verwarrend. Opeens merkte je dat
een blik in de ogen van je uitverkorene vlinders
in de buik teweegbrachten. Dat je in
haar aanwezigheid zomaar ging blozen,
hoewel er niets bijzonders leek voor te vallen.
Dat je zenuwachtig werd van de onmetelijke
zee achter die ogen. Dat je alles deed
om het meisje te paaien. Met een dropje,
voor zover die nog te krijgen waren. Met een
spiekbriefje. Met een onderdanig: ‘Zal ik je
tas dragen?’ De vreugde die in je opsprong
Jan Louwen met
zijn klasgenote en
vriendin Carolien
Huyer in 1943.
De foto is wellicht
gemaakt ter gelegenheid
van het
behalen van het
HBS-diploma.
(Foto: Collectie
familie Louwen)
24 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
als ze ‘Dat is goed’ zei! Als je met ‘r mee mocht rijden en haar naar huis brengen!
Het was een spel van voorzichtig aftasten, en soms gaf het diepe ellende als er
niet op werd gereageerd. Maar als je merkte dat het wederkerig was, kende je
blijdschap geen grenzen. Je vertoefde in een paradijs, waarin je alleen met de
allergrootste moeite nog plaats kon maken voor proefwerken en repetities. Je
ouders dachten dat het kalverliefde was. Zelf wist je wel beter. Je smeedde liefdesbanden
die voor het leven golden, wat de volwassenen in hun waanwijsheid ook
zeiden.
Ik had twee of drie goede vrienden, allen klasgenoten. En ze moesten er allemaal,
net als ik aan geloven. Soms was het ingewikkeld: je liet je vrienden niet in
de steek maar je wilde je meisje ook niet verwaarlozen. Het werd nog ingewikkelder
als één van je vrienden het oog had laten vallen op jouw uitverkorene. Rivaliteit
was het gevolg. En jaloezie. In je hoofd heerste soms chaos – het was te veel
gevergd van een jongen in de puberteitsleeftijd.
Opgroeien bleek veel moeilijker dan je dacht. Alleen wanneer je met ‘je’ meisje
samen was, was het leven een groot feest. Ik maakte samen met ‘de mijne’ het
huiswerk (vaak op de begraafplaats Kranenburg, een prachtig park waar het altijd
rustig was). We dronken in de vrije schooluren ersatzkoffie bij café Stroomberg
op de Brink of in lunchroom Blocks in de Diezerstraat, gingen naar de heerlijk
donkere bioscoop, fietsten door de bossen bij Wezep… het kon niet op. Op en
neer ging het. Himmelhoch jauchzend, Zum Tode betrübt, Glücklkh allein ist, die
Seele die Hebt. (Goethe mochten we lezen, dat was geen jood).
We waren in het midden van de oorlog. Er was een avondklok. Na een bepaalde
tijd mocht je niet meer buiten zijn. Er waren geen uitgaansmogelijkheden,
behalve de bioscoop, waar Marika Rökk probeerde de tijdig gevluchte Mariene
Dietrich te vervangen en Johannes Heesters zwierig als Maurice Chevalier probeerde
te zijn. In cafés was niets anders te krijgen dan surrogaatkoffie (die nog
enigszins te drinken was) en surrogaatthee (die afschuwelijk smaakte). Op openbare
dansavonden waren ook de uniformen waarvoor je moest oppassen. Swingende
muziek was verboden, al deden de Ramblers (onder hun nieuwe, niet-
Engelse naam) hun best. Alcohol was als goud zo zeldzaam, evenals lekker eten.
Onze schoolliefdes waren dus uiterlijk Spartaans. Maar hinderen deed dat
niet. Wat je in het hart voelde, daar ging het om, vonden we. En dus krasten we in
één van de dikke bomen in het Engelse Werk, vrijplaats bij uitstek, enorme harten
in de bast, met links en rechts ervan onze initialen. Met enig zoeken zijn ze er nog
steeds te vinden, want bomen plegen ouder te worden dan mensen.
Oogsthulp
De toestand werd grimmiger. Het anti-Duitse gevoel ook. We hadden gymnastiek
van Meuring, die in de plaats was gekomen van Vleeshouwer, een man die al
vanaf het begin in het verzet had gezeten en al vrij spoedig had moeten onderduiken.
Zwemmen in het Stilobad (toen nog Sportfondsenbad geheten) viel onder
het vak lichamelijke oefeningen. Soms hadden we zwemmen onmiddellijk nadat
de Duitse Wehrmacht van het bad gebruik had gemaakt. We weigerden het water
in te gaan. Het was besmet, vonden we.
Klassikaal moesten we een order van de bezettingsmacht noteren, die ons op
dicteersnelheid werd voorgelezen. Het papier ontbrak vermoedelijk voor de stencilmachine.
De mededeling luidde als volgt: ‘Gevolg gevend aan een schrijven van
het Bureau Oogsthulp van het Departement voor Opvoeding, Wetenschappen en
Cultuurbescherming zullen voor het geval op deze school een beroep wordt
ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
gedaan, de jongens dezer school allen aan de oogsthulp deelnemen onder leiding
der leraren. De lessen op school zullen dan worden gestaakt. Vrijstelling zal alleen
wegens lichamelijke ongeschiktheid van werken op grond van een geneeskundige
verklaring verleend worden. De wegens ongeschiktheid vrijgestelden, alsmede
meisjes-leerlingen zullen in de school of in de onmiddellijke omgeving daarvan
tewerk worden gesteld’.
Het had betrekking op het aardappelrooien in de herfst van 1942. De boeren
hadden te weinig mankracht, want de meeste niet-schoolgaande jongeren werkten
noodgedwongen in Duitsland of waren ondergedoken. Voor klompen zou
het Departement zorg dragen. ‘Indien de leerlingen een geldelijke beloning voor
hun werk ontvangen dienen ze de klompen te betalen, anders krijgen ze deze gratis.
De klompen blijven in beide gevallen hun eigendom. Getracht zal worden
voor bijvoeding te zorgen. Scholieren dienen in ieder geval zelf brood of ander
eten mee te nemen. Voor die leerlingen die zulks verlangen bedraagt de geldelijke
vergoeding ƒ 1,50 per dag. Indien door de werkgever niet voor bijvoeding kan
worden gezorgd, bedraagt deze beloning ƒ 2,- per dag’. De werktijd zou acht uur
per dag zijn en deelnemers zouden tien kilo aardappelen per week krijgen.
‘Indien ze geldelijke beloning ontvangen dienen zij deze aardappelen te betalen;
in ’t andere geval krijgen ze deze gratis’.
Dat was uitvoerig in dertien punten ten departemente neergelegd, zoals alles
in deze tijd keurig op papier werd gezet – tot de standrechtelijke executies aan
toe. Maar het rooien bleef ons Zwolse scholieren dat jaar gelukkig bespaard.
Ongemakken
’t Was in hetzelfde jaar dat ik een nieuwe regenjas kreeg. Niet dat regenjassen nog
te koop waren, maar er waren kledingwinkels die van twee ingeleverde lakens een
regenjas fabriceerden, niet helemaal waterdicht weliswaar, maar ze gaven toch
enige bescherming. Alles was tegen die tijd provisorisch geworden. Auto’s, voor
zover nog aanwezig, reden op gas dat in een soort luchtballon boven het dak werd
vervoerd; of achter de auto hing een vehikel waarin hout werd gestookt, dat weer
energie aan de motor gaf (zo reden er met horten en stoten nog lang enkele stadsbussen).
Eten werd in de huishoudens gekookt op noodkacheltjes die op hout en
papier brandden, en hout gapte je links en rechts. In erge gevallen stookte men de
binnendeuren van het huis op.
Bus met houtgasgenerator
op hei
stationsplein.
(Foto: Stichting
Collectie Zwolle
1940-1945)
26 ZWOLSE HISTORISCHE REEKS
Surrogaatsigaretten,
zoals ze
gemaakt werden
bij Roelfsema &
Van der Helm
aan de Thorbeckegracht.
(Foto:
Stichting Collectie
Zwolle 1940-1945)
Schoenen werden houten plankjes die met repen afvalleer of linnen stroken
aan je voeten zaten. Menigeen liep op klompen – ook stadsmensen. Fietsbanden
kregen over versleten plekken stukken van andere versleten banden, zodat je
hobbelend toch nog vooruit kwam. Handigerds deden een tuinslang om de velg
en anderen behielpen zich met houten banden. Fietsen werden de laatste jaren
dubbel kostbaar, want ze konden zomaar op straat ‘voor militaire doeleinden’
gevorderd worden. Daarvan kreeg je een bewijsje, dat natuurlijk niets waard was.
Alles wat lekker was verdween – naar we niet ten onrechte aannamen – richting
Duitsland. Chocola was nog slechts herinnering, gebak en snoepjes ook.
Jamin in de Diezerstraat had heel soms een kleine voorraad Haagse bluf – iets
zoetachtigs dat voornamelijk uit lucht bestond. Op de kleffe boterham smeerde je
kunsthoning. Joost mag weten wat het was, in ieder geval geen honing, maar aangezien
je niet meer wist hoe echte honing smaakte, merkte je dat niet.
Zeep was verworden tot een schuurmiddel in de vorm van een blokje dat geen
schuim gaf, uitheemse tabak was er allang niet meer. Wél was er inheemse eigenbouw
uit het achtertuintje, die voor een kapitaal per puntzakje geheimzinnig
werd verkocht. Leverde je bij de fabriek van – ik meen Roelfsema & Van der Helm
aan de Thorbeckegracht – inheemse tabaksbladen in, dan werden ze daar vakkundig
voor je gefermenteerd, een broeiproces dat de tabak kleur en smaak gaf.
Kosten: de helft van de hoeveelheid tab