Zwols Historisch Tijdschrift
Het verhaal
van de
Moderne
Devotie
33e jaargang 2016 nummer 3 – 8,50 euro
ZHT3 2016.indd 1 21-9-2016 12:32:06
Suikerhistorie
Café-restaurant Suisse
Luttekestraat 17
Café-restaurant Suisse van de familie Van Vilsteren was decennialang een begrip. Ruim 160 jaar geleden begon Antonius van
Vilsteren een banketbakkerszaak in de Luttekestraat op nr. 17.
Om zich te onderscheiden van de toentertijd vele andere banketbakkers en wellicht ook vanwege de goede kwaliteit van zijn
banket en chocola noemde hij zich ‘confiseur Suisse’. Naast de
verkoop van banket en chocola was het ook mogelijk in de winkel
ijs en ‘ververschingen’ te gebruiken. In 1891 kwam het accent
meer te liggen op de horeca. Op deze locatie werd toen café Suisse
geopend. Van Vilsteren handhaafde de ingeburgerde naam. Vandaar ook het beeldmerk (naar de Zwitserse vlag) op het suikerzakje.
Het café breidde zich van lieverlee uit. In 1926 werd het pand
grondig verbouwd onder leiding van de Zwolse architect G.Th.
Ruberg en de voorgevel vernieuwd in een karakteristieke interbellum baksteenarchitectuur. Groot(s) valt sindsdien de naam
Suisse boven de fraaie glas-in-lood bovenlichten te lezen. Naast
de horeca werd de verhuur van zalen steeds belangrijker. In 1960
kocht Van Vilsteren het belendende perceel – het voormalige
pand van Van Gend en Loos – en liet het er bij aan trekken. Het
café en het restaurant werden daardoor aanzienlijk groter. Veel
bedrijven, zaken, instellingen en verenigingen maakten van de
zalenverhuur gebruik. Zo had de carnavalsvereniging De Eileuvers hier haar residentie, vergaderden veel politieke partijen hier
en werden er dansavonden gehouden. Het Suisse-complex strekte
zich uit van de Luttekestraat tot aan de Blijmarkt. In de jaren
tachtig van de vorige eeuw werd dat gedeelte afgestoten, waarna
discotheek X-Ray er was gevestigd.
Na het overlijden in 1998 van de laatste eigenaar uit de familie
Van Vilsteren werd Suisse gesloten. Nu vindt men hier de zaak
van Piet Zoomers.
130 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Wim Huijsmans
(Collectie ZHT)
Café-restaurant Suisse aan de Luttekestraat 15-17
omstreeks 1970. (Collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 2 21-9-2016 12:32:06
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 131
Inhoud
Suikerhistorie Wim Huijsmans 130
Het Verhaal van de Moderne Devotie
Jan Bijlsma 132
Wim Buurlage: organisator
en stadsomroeper Jos Buurlage 145
‘En, mevrouw, ik wil u spreken over liefde’
Wim Coster 155
Zwolle tijdens de Eerste Wereldoorlog
Aflevering 3: Het oorlogsvirus, 1915-1916
Jan van de Wetering 167
Boeken 179
Recent verschenen 180
Mededelingen / Auteurs 181
Redactioneel
De artikelen in dit nummer behandelen
weer zeer verschillende aspecten van de
geschiedenis van Zwolle: godsdienst, een
beknopte biografie. een buitenechtelijke affaire en
de Eerste Wereldoorlog.
De Moderne Devotie wordt door Jan Bijlsma
uitgebreid beschreven. Hoe op instigatie van de
Deventenaar Geert Grote in Zwolle leefgemeenschappen van de Broeders en Zusters des Gemenen
Levens ontstonden en hoe zij moesten leven. Bijlsma
toetst hierbij het beeld dat het Amsterdamse culturele onderzoeksbureau LAGroup eind vorig jaar in
opdracht van de gemeente Zwolle van deze beweging heeft geschetst en komt tot andere conclusies.
Wellicht herinneren lezers zich Wim Buurlage
nog. Hij had een radio- en tv-winkel, verhuurde
geluidsinstallaties, was organisator van evenementen en stadsomroeper. Zijn familie vestigde
zich in 1938 in Zwolle en Wim werkte hier tot
1971. Zijn zaak was gevestigd in de Luttekestraat,
schuin tegenover café-restaurant Suisse, waaraan
het suikerzakje gewijd is.
Wim Coster beschrijft hoe Multatuli reageerde
op het feit dat Johanna Theodora Pruimers, geboren baronesse Van Dedem, uit haar verhouding
met de dominee Johannes Gerrit van Rijn een
buitenechtelijk kind op de wereld bracht. Multatuli was in eerste instantie niet goed op de hoogte
van de feiten, hij dacht dat ze daarom in de Zwolse
gevangenis zat. Toen de werkelijke toedracht tot
hem doordrong, herzag hij zijn mening.
In twee vorige afleveringen van het Zwols Historisch Tijdschrift heeft Jan van de Wetering geschreven over het effect dat de Eerste Wereldoorlog op
Zwolle had. Nu beschrijft hij hoe het er aan toe ging
in 1916. De schaarste aan levensmiddelen nam
toe, waardoor de prijzen stegen, en de stad werd in
januari geteisterd door hoog water. Maar er werden
ook veel feestjes gevierd.Veel leesplezier!
Coverfoto: Thomas van Kempen aan het werk.
Rechts is Thomas opnieuw afgebeeld, nu samen
met een andere kloosterling. Miniatuur in een
handschrift, 1576.(www.literatuurgeschiedenis.nl/
middeleeuwen/literatuurgeschiedenis)
ZHT3 2016.indd 3 21-9-2016 12:32:07
132 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Het verhaal van de Moderne Devotie
‘Ga niet naar buiten, maar keer in tot jezelf,
daar woont de waarheid.’
Aurelius Augustinus, De vera religione 39,72
S
teden presenteren zich tegenwoordig als
merk. City branding heet dat in het jargon.
Je moet je als een aantrekkelijke stad in de
markt weten te zetten waardoor je interessant
wordt voor bedrijven en toeristen. Het is voor
steden elk jaar weer spannend om te kijken welke
plaats ze in de ranking van de Atlas voor gemeenten innemen. Amsterdam staat daarin steevast op
de eerste plek, Emmen en Heerlen leveren strijd
om de positie van de rode lantaarn. Zwolle stond
dit jaar op de zestiende positie. Niet gek. Maar het
kan altijd beter.
Om het merk Zwolle nog beter te ‘positioneren’ is de hulp ingeschakeld van het Amsterdamse
culturele adviesbureau LAGroup. Eind december
2015 verscheen het concept eindrapport Versterking en samenwerking cultuur historisch domein
waarin drie verhaallijnen worden gepresenteerd
die het ‘overkoepelende Verhaal’ van Zwolle vullen. Het gaat om de verhaallijnen Hanzestad,
Moderne Devotie en Democratie. Er wordt geconstateerd dat er in Zwolle veel instellingen zijn die
zich bezig houden met de cultuurhistorie van de
stad. ‘Het Verhaal’ van Zwolle is echter onvoldoende bekend en wordt daardoor onvoldoende
uitgedragen. Dit verhaal, aan de hand waarvan
de cultuurhistorie eenduidig verteld en vermarkt
zou kunnen worden, is er feitelijk nog niet maar
wordt wel wenselijk geacht. Hoe zo’n verhaal er uit
zou kunnen zien wordt in een heuse elevator pitch
getoond:
‘Wij zijn Zwolle! Ondernemende Hanzestad
voor mensen met een open blik en betrokken
geest. (…) we krijgen de ruimte om te groeien en
te vernieuwen omdat we het elkaar gunnen, maar
ook omdat we hier onszelf mogen zijn. We zijn
doorzetters en vrijdenkers. We zijn niet op onszelf
gericht maar geloven in de som der delen en gunnen elkaar succes en geluk. Onze nuchtere handelsmentaliteit uit de Hanzeperiode en ons tolerante karakter als erfenis uit de Moderne Devotie
vormen de grondleggers van ons hedendaags
DNA en verklaren de successen die we boeken.’1
In ‘Het Verhaal’ zoals LAGroup dat voorstelt,
krijgt de Moderne Devotie de rol toebedeeld van
tegenwicht bieden aan de Hanzementaliteit die
het gevaar in zich bergt al te eenzijdig de nadruk
op economische groei te leggen. De Moderne
Devotie zou met haar ‘kernwaarden’ soberheid,
gehoorzaamheid en kuisheid de mens centraal
stellen en met initiatieven op het terrein van het
zorgen een dam kunnen opwerpen tegen moreel
verval. De Moderne Devotie zou in de late Middeleeuwen de basis gelegd hebben voor de Zwolse
mentaliteit die er nog steeds een van verantwoordelijkheidsgevoel is maar ook tegendraads en
spiritueel.
Moderne Devotie moet dus voor de gemeente
Zwolle een USP, een Unique Selling Point, worden. Waar in de citymarketing goed op gelet moet
worden, is of de gecommuniceerde identiteit wel
overeenkomt met de feitelijke identiteit.2 De vraag
is dus of het beeld dat LAGroup van de Moderne
Devotie schetst de toets der kritiek kan doorstaan.
Het begin
In Zwolle begint het verhaal van de Moderne
Devotie in 1384 als de Deventenaar Geert Grote
(1340-1384) in Zwolle aan de Begijnenstraat
(tegenwoordig Praubstraat) een huis koopt en
dat als broederhuis inricht. Het wordt het arme
klerkenhuis en later het arme fraterhuis genoemd.
De bedoeling is dat het op dezelfde leest geschoeid
Jan Bijlsma
ZHT3 2016.indd 4 21-9-2016 12:32:07
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 133
wordt als de leefgemeenschap die Grote in 1381
in de Engestraat in Deventer had gesticht. Deze
zogenaamde Broeders van het Gemene Leven
hielden zich bezig met bidden, mediteren en het
kopiëren van geestelijke geschriften. Daarnaast
begeleidden ze jongens van de Latijnse school.
Toen enkele broeders van het fraterhuis in
Zwolle te kennen gaven dat ze meer in afzondering wensten te leven, werd hun in maart 1384
door Geert Grote een geschikte plek op de Nemelerberg aangewezen. In 1398 werd dat broederhuis
omgevormd tot klooster. Tot beschermvrouw
werd de heilige Agnes gekozen en de Nemelerberg heette daarom voortaan Agnietenberg. Van
1406 tot aan zijn dood in 1471 verbleef Thomas a
Kempis in dit klooster. In 1387 werd het klooster
Windesheim geopend.
De door Geert Grote geïnitieerde beweging
bleek een groot succes. Pas later kreeg deze beweging de naam Moderne Devotie, wat vertaald kan
worden als ‘innerlijke vernieuwing’ of ‘vernieuwde innigheid’.3
De broeders kregen naast huizen in Nederland, huizen in België en Duitsland. Vanuit het
klooster Windesheim werden talrijke kloosters
gesticht en bestaande kloosters hervormd. Naast
de huizen voor de broeders werden 87 huizen
voor de Zusters van het Gemene Leven gesticht.
Grote’s keuze voor een derde weg
In 1387, drie jaar na Grote’s dood, werd het klooster Windesheim ingewijd. Hoewel binnen deze
instelling ruimte was om zijn opvattingen over
het waarachtige religieuze leven vorm te geven,
was het klooster bepaald niet zijn ideaal. Het was
voor hem een noodoplossing. Voor het geval dat
de toch wel kwetsbare fraterhuizen in hun bestaan
bedreigd zouden worden, zou er een schuilplaats
zijn. Het klooster te Windesheim werd immers
door de toestemming van de bisschop van Utrecht
beschermd.
Wat Grote in vage contouren voor ogen had
staan was een overzichtelijke gemeenschap voor
mannen of voor vrouwen waar men zich binnen een gemeenschappelijke huishouding op de
ontwikkeling van de ‘innerlijke persoon’ zou kunnen richten. Zijn inspiratie voor een dergelijke
leefwijze had hij ontleend aan de beschrijving in
het Bijbelboek Handelingen (4,32) van de eerste
christengemeente:
‘De menigte die het geloof had aangenomen,
was één van hart en één van ziel en er was niemand die iets van zijn bezittingen zijn eigendom
noemde; integendeel, zij bezaten alles gemeenschappelijk.’
Het Domus Clericorum
of arme fraterhuis.
(Foto Annèt Bootsma)
Het klooster Windesheim werd tijdens de
Reformatie ontmanteld,
het enige wat resteerde
was (en is) de brouwerij. Tekening uit 1730.
(Schoemaker Atlas,
collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 5 21-9-2016 12:32:09
134 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Grote, geboren in 1340 in Deventer, leek een briljante carrière als geleerde tegemoet te gaan maar
een crisis in zijn leven zorgde ervoor dat hij zich
in 1374 bekeerde. Leven in zelfgekozen armoede
werd voor Grote toen een belangrijk doel. Hij zag
af van zijn kerkelijke inkomsten en stelde zijn huis
aan de Bagijnestraat in Deventer, op één kamer
na, ter beschikking aan arme lieden. Grote had
voor het leven in een klooster kunnen kiezen en
dan een gelofte moeten af leggen om langs die weg
naar religieuze perfectie te streven. De bestaande
kloosterordes sloten echter niet aan bij wat hem
voor ogen stond. Hij zou een nieuwe orde kunnen
stichten, maar deze weg was afgesloten omdat het
kerkelijk recht nieuwe stichtingen verbood.
In plaats van een kloostergelofte af te leggen,
deed hij iets wat later heel gebruikelijk binnen de
Moderne Devotie zou zijn: hij formuleerde een
persoonlijk religieus ontwikkelingsplan:
Conclusa et proposita, non vota, in nomine Domini
a magistro Gerardo edita (Besluiten en voornemens, geen geloften, in de naam des Heren door
meester Geert opgesteld).4 Dit was zijn eigen plan
en de intentie was zijn leven geheel in dienst van
God te stellen. Hij maakte met zichzelf de afspraak
zich niet meer met de ijdele wetenschap in te
laten en niet meer aan openbare disputen mee te
doen. Ook beloofde hij op geen enkele manier,
hetzij door het schrijven van een boek, hetzij door
reizen of studie, naar eerbewijzen te streven. Ook
nam hij zich voor elke dag de mis bij te wonen en
wat daar in de preek gezegd werd op zichzelf toe
te passen, matig te leven, zichzelf te verloochenen
en God te behagen.5 Het was zijn voornemen om
elke dag dit propositum (voorstel) te raadplegen en
eventueel aan te vullen met nieuwe punten.
Uit de vele brieven en preken van Geert Grote
komt duidelijk naar voren dat hij diep doordrongen was van de deplorabele toestand waarin de
kerk zich bevond. De kerk maakte op velen de
indruk een bedrijf te zijn dat zich bijna uitsluitend
om aardse zaken leek te bekommeren. Waar Grote
zich zorgen over maakte, was de verwereldlijking
en veruiterlijking van de kerk. Zo gruwde hij bijvoorbeeld van al de energie die in de bouw van
de Domtoren in Utrecht werd gestoken. In zijn
schotschrift Tegen de toren van Utrecht (Contra
turrim trajectensem) uit 1374 vergeleek hij de
Domtoren met de toren van Babel. Het geld voor
de bouw zou volgens hem beter voor de armen
kunnen worden besteed. Zo’n toren is eigenlijk
een onnut ding dat slechts dient om de klokken
in op te hangen. Zo’n toren leidt alleen maar tot
opschepperij, ijdelheid en hoogmoed.6
Tegenover de veruiterlijking plaatste Geert
Grote de verinnerlijking wat in een bewuste afkeer
van al het wereldse tot uiting kwam. Niet alleen in
woorden distantieerde hij zich van de wereld; ook
in veelzeggende gebaren. Wat hij at, was ronduit
afschuwelijk. Het was ongezouten, vaak aangebrand en opzettelijk met iets onsmakelijks vermengd. Als het zo uitkwam, at hij beschimmeld
brood. Alleen op donderdag waste hij zijn bord af.
De overige dagen liet hij het de kat schoon likken.
De Domtoren te
Utrecht, detail van een
kruisigingstriptiek van
de Meester van Frankfurt, omstreeks 1485
geschilderd. (Internet)
ZHT3 2016.indd 6 21-9-2016 12:32:09
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 135
Ook in zijn kleding liet hij zien dat hij de wereld
verachtte. In zijn talloze malen verstelde grijze pij,
leek hij wel een bedelaar.7 Dit ascetische gedrag
werd door zijn volgelingen zeer op prijs gesteld.
Met zijn preken tegen alles wat er zoal mis was
met de kerk had hij enorm succes. Via aanplakbiljetten werd zijn komst aangekondigd. Ver voor
zijn optreden waren de kerken al vol en dromden
de mensen samen op de kerkhoven om nog maar
iets van de prediking op te vangen. In een brief
aan een van zijn leerlingen vatte hij zijn prediking
als volgt samen:
‘Wat ik altijd vrijwel overal preek is, dat we het
lijden van onze Heer Jezus Christus voortdurend
voor de geest moeten hebben en opnieuw doorleven en dat niet alleen in die zin dat we het door
overpeinzing voor ons oproepen, maar ook en
meer nog, dat we door overgegeven navolging van
zijn boete, smaad en smarten het geheel verwerkelijken.’8
Volgens hem was het klooster niet de ideale plek
om deze navolging vorm te geven. Navolging
moest plaats vinden midden in de stedelijke
samenleving. De zogenaamde status medius, middenpositie of derde weg. Het ging hem om een
gemeenschap waarin het geestelijk leven zich zonder dwang, vrijwillig en in simpele, sobere vormen voltrekt zoals dat ook in de eerste christelijke
gemeente het geval moet zijn geweest.
Hoewel Geert Grote in 1379 zijn geboortehuis
beschikbaar stelde voor vrouwen die in zijn geest
een religieus gemeenschapsleven willen leiden
en die leefden van de opbrengst van het werk van
eigen handen, is de feitelijke totstandkoming
van de frater- en zusterhuizen het werk geweest
van Florens Radewijnsz (1350-1400) en Gerard
Zerbolt (1367-1398). Van cruciaal belang was om
deze religieuze gemeenschappen een juridische
legitimering te geven. Het probleem was dat er
geen nieuwe ordes gesticht mochten worden.
Zerbolt wist evenwel een constructie te bedenken waarmee dit verbod omzeild kon worden:
de ‘gezinsgemeenschap’ van vrome lieden (vaak
leken), waarin de pater familias regels stelt, zonder
dat er bindende geloften werden afgelegd.9 Na
veel juridisch gesteggel gaf de bisschop in 1401
toestemming voor de leefwijze van de Zusters en
Broeders van het Gemene Leven; zonder kloosterregels maar met vastgelegde huisgewoonten.
Zij bezaten alles gemeenschappelijk
Het hebben van eigen bezit is door de eeuwen
heen een heikel punt voor de christelijke kerk
geweest. Had Jezus niet tegen de rijke jongeling
gezegd dat, wilde hij een echte volgeling zijn, hij
zijn bezit moest verkopen en dat aan de armen
moest geven? Ondanks die aansporing was de
kerk in de loop van haar bestaan druk bezig
geweest om enorme schatten op aarde te verzamelen. Het was tegen deze geest dat Geert Grote
ten strijde was getrokken. In de eerste christengemeente hadden de gelovigen toch ook geen
eigen bezit? Vooral de proprietarii, monniken
met eigen bezit, waren hem een doorn in het oog.
Omdat bezit, de zorg voor het bezit en de wens
steeds meer te bezitten, mensen onvrij maakt en
het innerlijk daardoor wordt verwaarloosd, is het
in de nieuwe frater- en zustergemeenschappen uit
den boze. Niet alleen in de frater- en zusterhuizen, maar ook in de aan Windesheim verbonden
kloosters werd er scherp op gelet of er inderdaad
geen bezit werd achter gehouden. Als bij het overlijden bleek dat iemand toch eigen bezit had dan
werd hij niet op het kerkhof begraven en als die
doodzonde pas later aan het licht kwam, dan werd
niet geschroomd het lichaam op te graven en buiten het gewijde kerkhof een plek gegeven.10
De eis dat je afstand deed van alle bezit werd in
de statuten van de frater- en zusterhuizen opgenomen. Als iemand opgenomen wenste te worden in
een dergelijk huis dan werd in het bijzijn van een
notaris vastgelegd dat alle goederen en inkomsten
aan de gemeenschap vervielen. Om later claims
van familie bij het overlijden van de nieuwe frater
voor te zijn, werd ook al een testament opgesteld.
Wie voortijdig vertrok, mocht alleen zijn eigen
kleren meenemen. Kasten, tafel en geldbuidel
waren gemeenschappelijk. Er waren fraterhuizen waarin zelfs niet van ‘mijn’ tuniek gesproken
mocht worden. Niet ‘mijn’ maar ‘onze’ tuniek.11
Het loslaten van eigen bezit was een eerste stap
om de eigen wil te breken. De fraters moesten zich
laten welgevallen dat aan het begin van de vastenZHT3 2016.indd 7 21-9-2016 12:32:09
136 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
tijd de rector alle kamers grondig kwam inspecteren. Onder geen beding mocht iemand geld
bij zich hebben. Om de gemeenschappelijkheid
te bevorderen, mocht niemand aanstoot geven
of met iemand de spot drijven. Speciale vriendschappen waren niet toegestaan. Verwacht werd
dat je voor iedereen even aardig was. Het streven
was er echt op gericht om ‘een van hart en ziel’ te
zijn, zoals men dat in de eerste gemeente geweest
zou zijn.
Niet voor iedereen stond de deur uitnodigend
open. Zo werd aan pas gescheiden mannen en
aan priesters die het wat rustiger aan wilden doen
de toegang geweigerd.12 Eventuele kandidaten
werden beoordeeld op hun gezondheid, leeftijd,
wat ze eerder hadden gedaan en of ze een nuttige
bijdrage konden leveren. Na een proefperiode van
een jaar werd in een toelatingsgesprek getracht
er achter te komen wat de intenties waren. Veel
waarde werd er aan gehecht dat de kandidaat
bereid was zich te laten corrigeren en kritiek te
accepteren. Of anders gezegd: hij moest kneedbaar zijn, dat wil zeggen bereid zijn zichzelf te
vernederen, zich te gedragen als de minste van
allen, het slechtste goed genoeg voor zich te achten, het zwaarste te doen, het minst te nemen, het
onooglijkst gekleed te gaan en zich alles te laten
welgevallen.13 Heel belangrijk was ook de bereidheid om open en eerlijk over eigen zwakheden en
zonden te praten.
Je moest veel van ‘jezelf laten zien’ en je moest
‘feedback’ kunnen geven en kunnen ontvangen.
De zogenaamde correctio fraterna. Je moest bereid
zijn je eigen ik op te geven, het als het ware poreus
maken waardoor het ik in de gemeenschap uit kon
vloeien en de gemeenschap de plek van het ik in
kon nemen.14
Na een dergelijk gesprek werd er gestemd over
toelating. Eenmaal aangenomen werd hun geleerd
hoe je je moest gedragen: hoe je stem te gebruiken, een nederige houding aan te nemen, je de
juiste oogopslag eigen te maken, wanneer je hardop, wanneer je stil moest bidden. De oude manieren moesten ze afleren, openlijk schuld belijden,
zich verootmoedigen, zich laten vernederen, leven
in volslagen gemeenschappelijkheid, nooit over
anderen oordelen en je niet met andermans zaken
bemoeien. Voortaan was het leven geheel in dienst
van God gesteld.15
Wat deze gemeenschappen zo bijzonder maakte,
was dat er zo veel waarde aan goed overleg en
het bereiken van consensus werd gehecht. Geert
Grote had voor het fraterhuis bepaald dat er
maandelijkse vergaderingen waren waar elk lid
van de gemeenschap punten aan de orde kon
stellen. Over zaken als het benoemen van een
rector of een provisor, het aannemen of weigeren
van nieuwe leden, het kopen van land of iemand
opdragen zich tot priester te laten wijden. Als
men het onderling niet eens kon worden dan kon
de rector de beslissing voor zich uit schuiven en
twee gerespecteerde broeders aanwijzen die hem
hielpen om een juiste beslissing te nemen. Aldus
functioneerde een dergelijke gemeenschap als een
mini-republiek waarin de leden er zich bewust
van waren dat ze op basis van vrijwilligheid een
organisatie vormden en in staat waren met stedelijke overheden afspraken te maken.16
‘Heylich is vanden handen te leven’
Met de opvatting dat fraters en zusters arbeid
moesten verrichten om in hun levensonderhoud
te voorzien, namen ze afstand van de praktijk van
de bedelmonniken. Verder werd de hoogst praktische gedachte gekoesterd dat het niet goed is om
altijd maar op geestelijke zaken gericht te zijn. In
de vrouwenhuizen werd door spinnen en weven
geld verdiend, in de fraterhuizen werden boeken
geproduceerd.
Vooral in Zwolle ontwikkelde de boekproductie zich tot een bloeiende onderneming. In
tegenstelling tot de productie van de vrouwenhuizen die voor de gilden een bedreiging vormden,
was de productie van boeken een onderneming
die door de stedelijke overheid zeer op prijs werd
gesteld, zozeer zelfs dat ze de officiële kopiisten
van de stedelijke wetsdocumenten werden.
Veel van wat de devote mannen en vrouwen
geschreven hebben, is verloren gegaan, maar op
basis van wat resteert komt Frits van Oostrom tot
de schatting dat de totale productie op ongeveer
600.000 exemplaren moet worden geschat.17
Volgens Van Oostrom zijn de devoten op één terZHT3 2016.indd 8 21-9-2016 12:32:09
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 137
rein echt vernieuwend geweest. Vanaf het begin
hebben ze zich gericht op tweetalige verspreiding
van hun geschriften. Ze hebben daarmee ingespeeld op een groeiende behoefte aan stichtelijke
literatuur bij de stedelijke bevolking. De devotiebeweging heeft met haar geschriften de grens
gepasseerd die er tussen geestelijkheid en leken
bestond, namelijk tussen het Latijn en de volkstaal. Daarmee hebben de devoten onbedoeld een
weg gebaand voor de latere Reformatie. Ik zeg
onbedoeld omdat de devoten trouwe katholieken
waren die geen moment het gezag van de paus in
twijfel hebben getrokken, streng aan de leer van
de kerk vasthielden, in de werking van aflaten
geloofden en met een sterk geloof aan heiligen.18
Naast de zorg voor de eigen ziel, hadden de
broeders van de fraterhuizen veel oog voor het
zielenheil van anderen. Op zon- en feestdagen
hielden ze vermanende toespraken voor belangstellende burgers. Er werd dan een tekst in de
volkstaal voorgelezen met sterk moraliserende
trekken die meestal over zonden en deugden ging
en over de hellestraffen als je in je zondig leven
bleef volharden.19
Er was één groep die hun speciale aandacht
had: de leerlingen van de Latijnse school. In Zwolle en Deventer waren Latijnse scholen gevestigd
die grote bekendheid genoten. In Zwolle was het
Joannes Cele – een vriend van Geert Grote – die
de school op een hoog niveau had weten te brengen. Vanuit de verre omtrek waren de leerlingen
afkomstig.
Er waren jaren dat de school wel door achthonderd leerlingen bezocht werd. Op een inwonertal van rond de vijfduizend bracht dat heel wat
organisatie met zich mee. Het valt te begrijpen
dat er nog wel eens het nodige mis kon gaan en de
jongens konden gemakkelijk slachtoffer van uitbuiting worden. Zowel in Deventer als in Zwolle
waren er meelevende burgers die zich over deze
jongens ontfermden en voor onderdak, voeding
en veiligheid zorgden. Ook de fraters hebben zich
om deze jongens bekommerd. Voor onbemiddelde jongens werd het zogenaamde ‘arme fraterhuis’
opgericht en voor de leerlingen die wél konden
betalen het ‘rijke fraterhuis’. De stadsbesturen van
Zwolle en Deventer waren zeer ingenomen met
deze initiatieven. De fraters zorgden voor wat je
‘naschoolse opvang’ zou kunnen noemen. Het
huiswerk werd gemaakt en er was veel aandacht
voor het bijbrengen van de juiste mores. Ze moesten onder andere leren elkaar te bekritiseren. De
jongens waren in een leeftijd (12 tot 19 jaar) waarin seksuele gevoelens ontluiken. De fraters zagen
het als hun taak om ze ook op dit terrein mores te
leren. De zweep werd daarbij niet geschuwd.
Voor de fraters was de opvang van rijke leerlingen
niet alleen een interessante bron van inkomen, er
De boekproductie in
de fraterhuizen steeg
kwantitatief en kwalitatief tot grote hoogte.
Hier zielen in het vagevuur, het begin van de
Vigilie. (Sarijs handschrift, collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 9 21-9-2016 12:32:11
138 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
speelde nog iets anders. Ze voelden zich namelijk
geroepen om al die opgroeiende jongens na te
laten denken over hun toekomst. Voor veel ouders
van deze jongens was de Latijnse school het voorportaal tot de universiteit of een carrière binnen
de kerk. In hun begeleidingsgesprekken met de
jongens probeerden ze die op andere gedachten
te brengen. Ze waarschuwden voor ijdele ambitie
en eenzijdige gerichtheid op carrière. ‘Ga niet
naar buiten, maar keer in tot jezelf, daar woont de
waarheid’ was hun advies aan de jongens in navolging van de voor de devoten zo belangrijke kerkvader Aurelius Augustinus (354-430). Wanneer ze
er in slaagden iemand van een wereldlijke carrière
af te houden dan waren ze zeer verheugd en dan
was het alsof ze net op tijd een ziel uit de klauwen
van de duivel hadden gered.20
Het oordeel over de opvoedingstaken van de
fraters is over het geheel genomen positief. Het
vermelden waard is echter wel de hoogst negatieve
waardering van Erasmus voor het onderwijs van
de devoten. Op 26-jarige leeftijd kwam hij op het
Collège Montaigu in Parijs dat door de devoot Jan
Standonck geleid werd. Hij deed dat met harde
hand: slecht voedsel, slecht onderdak, slaag en
vernedering van de leerlingen die in het hospitium voor arme studenten leefden. Dertig jaar
later dacht Erasmus nog altijd met afschuw aan
die periode. Binnen het jaar was hij weg uit die
instelling, waar volgens hem de wanden een theologengeest bezitten.21
Gerard Zerbolt (1367-1398)
Innerlijke vernieuwing; daar was het de devoten
om te doen. Ze waren niet de enigen die aan het
eind van de veertiende eeuw door dit ideaal gedreven werden, maar wat zo specifiek voor de door
Geert Grote gestichte ‘gezinsgemeenschappen’
was, was dat het boek zo’n prominente rol speelde
in de dagelijkse praktijk. Het dagelijks ritme van
de fraters en de zusters werd van ’s ochtends vroeg
tot ’s avonds laat beheerst door boeken en nog
eens boeken. Kenmerkend was dat ze niet, zoals
in de bestaande kloosterordes, gebonden waren
aan een verplichte lijst maar de ruimte kregen om
naar eigen behoefte literatuur te verzamelen en te
bestuderen.22 Van iedereen werd namelijk naar
De broeders aan het
werk, hier twee keer
verbeeldt in de persoon
van Thomas a Kempis.
Miniatuur in een handschrift van de Imitatione Christi, 1576.(www.
literatuurgeschiedenis.
nl/middeleeuwen/literatuurgeschiedenis)
Het eerste fraterhuis in
Zwolle. Later herbouwd
als onderkomen voor de
rijke, betalende, scholieren van de Latijnse
school. (Collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 10 21-9-2016 12:32:11
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 139
het voorbeeld van Geert Grote’s propositum, een
persoonlijk religieus ontwikkelingsplan verwacht.
Bij het lezen ging het niet om vergaren van kennis,
maar om geestliker tymmeringe (geestelijk timmerwerk).23 Wederopbouw van het zelf, groeien
in de deugden; daar was het om te doen. Nauwgezet je eigen ontwikkeling en die van anderen in
de gaten houden. Een belangrijk middel in je weg
naar zo groot mogelijke perfectie was het noteren
in zogenaamde rapiaria van uitspraken die je
raakten en die zo vaak als dat kon te herkauwen
(ruminare).
Om een idee te krijgen van het soort teksten
waarin de fraters aan de Praubstraat zich verdiepten loont het de moeite de De Spiritualibus Ascensionibus (Over Geestelijke Opklimmingen) van
Gerard Zerbolt te lezen. Dat we sinds enkele jaren
toegang tot deze heel bijzondere tekst hebben,
is te danken aan de vertaling en toelichting van
Rudolf van Dijk. Geestelijke opklimmingen is een
op morele verbetering gericht oefenboek. Het uitgangspunt is dat de devoot met de uiterlijke mens
die in de innerlijke mens heerst de strijd aan moet
binden. Deze strijd moet op systematische wijze
worden aangepakt. Het startpunt is dat moet worden ingezien dat de vermogens van de ziel door de
erfschuld ontwricht zijn waardoor de ondeugden,
zonden, vrij spel hebben. Deze ondeugden hebben onder leiding van hun koningin hoogmoed
hun legertenten in de vermogens van de ziel opgeslagen.24 Het uiteindelijk doel van de geestelijke
opklimming is het in relatie treden met Jezus om
zodoende aan een god-menselijke werkelijkheid
deel te krijgen. Die weg naar boven vraagt veel
geduld en doorzettingsvermogen. Er moet namelijk voortdurend strijd worden geleverd. Zo kom
je onderweg de ondeugd van de hebzucht tegen
met haar dochters verraad, bedrog, ronddwalen,
meineed, onrust, verharding van het hart. Om
de hebzucht te overwinnen moet de deugd van
de armoede worden nagestreefd, wat plaatsvindt
op een drietal niveaus. Als beginneling moet je
streven naar tevreden zijn met het rechtmatige,
als gevorderde tevreden met het hoognodige en
op het niveau van de volmaakte wil je niets meer
bezitten.25 En zo moet dan de geestelijke bergbeklimmer eveneens de resterende zes ondeugden
met evenzovele waarachtige deugden bestrijden.
Als de aandacht mocht verslappen dan moet
motivatie worden geput uit het overpeinzen van
de vier uitersten: dood, oordeel, hel en hemel.
Sowieso was opwekking tot ‘schrik voor den dood,
tot vrees voor het oordeel, tot angst voor de hel en
De heilige Augustinus
in contemplatief gebed,
fresco rond 1480 door
Sandro Botticelli,
Florence. (Internet)
ZHT3 2016.indd 11 21-9-2016 12:32:12
140 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
tot liefde voor het hemelsch vaderland’ erg geliefd.
Zo werd tijdens de gezamenlijke maaltijd in het
klooster Windesheim veelvuldig uit het Cordiale
van Gerard van Vliederhoven voorgelezen dat
heel gedetailleerd de helse folteringen beschrijft.26
Gerard Zerbolt is voor de Moderne Devotie van
grote betekenis geweest. Niet alleen door zijn
geschriften op het terrein van systematische meditatie heeft hij zich verdienstelijk gemaakt, maar
ook door zijn grondige kennis van het canonieke
en het Romeins recht. Door het bestaan van de
fraterhuizen juridisch te legitimeren heeft hij het
voortbestaan ervan veilig weten te stellen.
Dat Gerard Zerbolt soms wel heel sterk op het
innerlijk was gericht, komt naar voren in de volgende anekdote. Als hij naar de kerk ging kon hij
zo in zichzelf gekeerd zijn dat hij voorbijgangers
gewoon niet zag. Toen iemand hem eens vroeg
of die voorbijgangers hem niet hinderden, was
zijn reactie: ik zie wel iets maar ik denk dan altijd
er een kudde zwijnen passeert. Wat gaat mij het
uiterlijk van mensen toch aan.27
Gerlach Peters (1378-1411)
Voor veel devoten werd het aardse bestaan
als een verblijf in een vreemd, vijandig land
beschouwd, waarin men gemakkelijk de weg
kwijt kon raken en bekoord kon worden door
allerlei verlokkingen waardoor men van het
eigenlijke doel van het leven – terugkeer naar
het hemels vaderhuis – uit het oog kon verliezen.
Omdat dit streven vaak gericht was op een zeer
intieme ontmoeting met God kan de Moderne
Devotie onder de rubriek van de mystiek worden
gerangschikt. Talloos zijn de beschrijvingen van
broeders en zusters die tijdens hun droevige
pelgrimage in het aardse tranendal al een voorproefje hebben van eenwording met God. Zo
heeft zuster Stijne Zuetelinks uit Deventer het
over ‘het vastgeplakt worden aan God’ als een
ultieme ervaring.28 Ook plastische uitdrukkingen als ‘het rusten in de wonden van onze lieve
Heer’, ‘overstort te zijn met het hete, dierbare
bloed van Christus’, ‘verenigd te zijn met Hem’
en ‘verslonden in Hem’ duiken regelmatig op in
allerlei beschrijvingen.29
Mystiek van een beduidend hoger niveau is
te vinden in het werk van Gerlach Peters die via
Florens Radewijnsz in het klooster Windesheim
terecht was gekomen. Volgens de overlevering
moet hij een allerbeminnelijkst mens zijn geweest
en het kon zomaar tijdens een wandeling met
medebroeders in de boomgaard gebeuren dat
er een ‘hogere bezieling’ in hem opkwam. Hij
verontschuldigde zich dan met woorden als
‘Broeders, ik moet naar mijn cel, daar wacht
mij iemand.’ De vrucht van die ontmoetingen
vertrouwde hij toe aan stukjes lei, strookjes perkament en papier. Na zijn dood werden al die
fragmenten verzameld en gebundeld onder de
titel Soliloquium (Alleenspraak). Het Soliloquium
is een op de mystieke vereniging gerichte verhandeling. Een goede samenvatting geeft het volgende
citaat uit genoemd werk:
‘Tenslotte zal ik met mijn vernieuwde wil al
wat mij te doen staat wakker en gezwind aanpakken. Mijn ziel zal er zich dagelijks toe inspannen
vorderingen te maken in God, zich te ontdoen van
zichzelf, en zich geheel te verliezen, om zichzelf
nooit meer te kunnen terugvinden, en te komen
tot die diepe vernietiging of verwerping van zichzelf, zodat zij zichzelf en alle dingen afsterft in
God, uit God leeft en alles door Hem volbrengt.’30
Peters is er van overtuigd dat als de ziel uit de
verwarrende wereld wil vertrekken naar het
gebied van de vrede er geen andere weg is dan
die van het kruis van Christus. Hij wil er daarom
naar streven om verborgen en verworpen te zijn,
van geen betekenis, arm en verachtelijk. Slechts
door uiterlijke gelijkvormigheid aan de armoede
en de eenvoud van de Heer Jezus bestaat dan de
mogelijkheid dat God in ons gemoed komt zetelen.31
De Imitatione Christi
Waar De Imitatione Christi (De Navolging van
Christus) wordt gelezen, werkt de Moderne
Devotie door, aldus de kerkhistoricus Otto de
Jong. Inderdaad, De Navolging kan met recht het
kroonjuweel van de Moderne Devotie worden
genoemd. De status van dit boek is onaantastbaar. Er bestaan meer dan 3000 verschillende
ZHT3 2016.indd 12 21-9-2016 12:32:13
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 141
edities van dit werk en het behoort tot de meest
vertaalde en meest gedrukte boeken. Zelfs Johan
Huizinga die in zijn Herfsttij der Middeleeuwen de
devoten als een groep ‘eenvoudige mannetjes en
vrouwtjes wier grote hemel zich welfde boven een
minuscuul wereldje ’ had weg gezet, had een grote
bewondering voor de Navolging. Het eentonige
ritme van de tekst maakt op hem de indruk ‘als de
zee op een zachten regenavond of het zuchten van
den wind in de herfst.’32
De tekst is niet van één persoon, maar is een
bundeling van stichtelijke overdenkingen, rapiaria, die in kringen van devoten circuleerden
en uiteindelijk door Thomas a Kempis geredigeerd en gebundeld zijn. Net als bij de hierboven
behandelde geschriften van Zerbolt en Peters is
de grondgedachte dat de wereld waarin we leven
beheerst wordt door ijdelheid. Deze wereld moet
daarom veracht worden.33 Niet alleen de wereld
moet veracht; ook wie zichzelf goed kent, wordt
in zijn ogen een waardeloos wezen.34 In navolging
van Peters moet er serieus werk van het ‘uitwieden
van ondeugden’ worden gemaakt.35 Ook de banden met vrienden en bekenden moeten worden
losgemaakt.36 Uiteindelijk gaat het om de bereidheid om het kruis te dragen, wat inhoudt dat alle
tegenslagen, vijandschap, ongemakken, smaad en
ellende geduldig worden ondergaan. Om met God
één te worden in een altijddurende liefde moet
‘de koninklijke weg van het heilig kruis’ betreden
worden:37
‘Want God wil, dat gij beproevingen leert
dragen zonder vertroosting, en dat gij u algeheel
aan Hem onderwerpt en door de beproeving
nederiger wordt. Niemand ervaart zo hartgrondig
het lijden van Christus als degene aan wie soortgelijk lijden overkomt. Het kruis staat dus altijd
gereed en het wacht u overal. Gij kunt er niet aan
ontvluchten, waar gij ook heen rent, want overal
waar gij komt, draagt gij uzelf mee en zult gij altijd
uzelf vinden. Wend u naar boven, wend u naar
beneden, wend u naar buiten, wend u naar binnen; altijd en overal vindt gij het kruis en gij moet
overal uw verduldigheid bewaren, indien gij de
innerlijke vrede wilt hebben en de eeuwige kroon
wilt verdienen.’38
Noli foras ire
Noli foras ire. Ga niet naar buiten, maar keer
in jezelf, daar woont de waarheid. De devoten
zijn altijd trouw gebleven aan dat advies van de
kerkvader Augustinus. Het sleutelwoord van het
Incipit tractatus devotus de reformatione
virium animae (Hier
begint het tractaat
gewijd aan de hervorming van de ziel), de
eerste pagina van een
geschrift van Gerard
Zerbolt. (Internet)
ZHT3 2016.indd 13 21-9-2016 12:32:13
142 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
verhaal van de Moderne Devotie is dan ook verinnerlijking. Je moet innerlijk vorderingen (profectus) maken, wat je met een aantal gelijkgestemden
– mannen en vrouwen strikt gescheiden – in een
communeachtig verband doet. Om de stedelingen
te tonen dat alleen het innerlijk er toe doet, draag
je opzettelijk kleding en schoeisel van inferieure
kwaliteit.39 Door alles gemeenschappelijk te hebben en van de eigen arbeid te leven, doe je de geest
van de eerste christengemeente herleven.
Titus Brandsma (1881-1942), de grote kenner
van de Nederlandse mystiek, wist in zijn rede ter
gelegenheid van de Geert Grote-herdenking in
1940 in Deventer de kern van de Moderne Devotie nog iets pregnanter te formuleren als ‘een keer
naar den Heer’. Voor Brandsma was Geert Grote
en daarmee de Moderne Devotie ‘een lichtend
voorbeeld ook voor dezen tijd, waarin ook al te
ver doorgevoerd zingenot en al te hooger waardering van het geld opnieuw roepen om “een keer
naar den Heer”.’40
In het rapport van LAGroup spelen deze aspecten
in ‘het overkoepelend Verhaal’ geen enkele rol.
Wel worden als kernwaarden ‘soberheid, gehoorzaamheid en kuisheid’ genoemd, maar wat men
daar precies mee wil, blijft onduidelijk. Het kan
natuurlijk zijn dat gehoorzaamheid en kuisheid in
het Zwolse DNA zit, daar wil ik van af zijn.
Geen verinnerlijking, geen keer naar de Heer,
maar wel zorg en tolerantie spelen een rol in het
verhaal van de citymarketeers. Ja, zorgen dat
deden de fraters en zusters wel voor elkaar, maar
zorgen was niet hun primaire streven. LAGroup
adviseert initiatieven op het terrein van het zorgen
te ontplooien om zo een dam tegen moreel verval
op te werpen. Het is onduidelijk wat de lezer zich
hierbij voor moet stellen.
En wat wordt er in die snelle elevator pitch
eigenlijk met het ‘tolerante’ karakter van de Zwolse gemeenschap bedoeld? In de Oudheid en de
Middeleeuwen betekent het Latijnse werkwoord
tolerare zoveel als het verdragen van lichamelijk
en psychisch onrecht in de vorm van foltering,
pijn of natuurrampen. Pas later kreeg het de betekenis van verdraagzaamheid jegens andersdenkenden. De Zwollenaar zou een tolerant karakter
hebben. Uit zich dat soms in dragen zonder klagen of in het openstaan voor mensen met radicaal
andere opvattingen?
In het begin van dit artikel werd de vraag
geponeerd of het door de citymarketeers van de
LAGroup gepresenteerde verhaal van de Moderne
Devotie de toets der kritiek kan doorstaan. Het
antwoord luidt: nee. De gecommuniceerde identiteit komt niet overeen met de feitelijke identiteit. Het verhaal rammelt omdat de devoten een
modern jasje krijgen aangemeten dat hun niet
past. Dat valt te betreuren omdat het verhaal van
de Moderne Devotie een ijzersterk verhaal is. De
Gravure van Thomas a
Kempis, door T. Mensinck, eind zeventiende
eeuw. In de rand staat
een zinspreuk van Thomas: In omnibus quasivi, et nusquum inveni,
nisi in angello cum
libello (Ik heb overal rust
gezocht en het nergens
gevonden, behalve in een
hoekje met een boekje).
(Foto collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 14 21-9-2016 12:32:13
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 143
devoten hebben met hun frater- en zusterhuizen
op een inventieve wijze getracht de kerk van binnen uit te hervormen. Hun streven naar innerlijke
vernieuwing heeft voor een grondige kloosterhervorming gezorgd en een voortzetting gevonden
in de spiritualiteit van de Jezuïeten. En zo is de
erfenis van Geert Grote, Gerard Zerbolt, Gerlach
Peters en Thomas a Kempis wel degelijk iets om
als stad trots op te zijn. ‘Een keer naar de Heer’
ligt uiteraard niet op de weg van de gemeentelijke
overheid. Wat wel tot haar taak gerekend mag
worden is het koesteren van wat van deze beweging in de vorm van gebouwen en kostbare handschriften resteert en deze op een zo aantrekkelijk
mogelijke manier voor een geïnteresseerd publiek
te presenteren.
Literatuur
Acquoy, J.G.R. (1984) Het klooster te Windesheim en zijn
invloed. Deel 1, I en II). (Herdruk van de uitgave
Utrecht 1875-1880).Leeuwarden: Gerben Dijkstra.
Augustijn, C. (1988). ‘Erasmus en de Moderne Devotie’.
In: P. Bange (red.), De doorwerking van de Moderne
devotie : Windesheim 1387-1987. Hilversum: Verloren.
Delprat, G.H.M. (1830). Verhandeling over de Broederschap van Geert Groote en over den invloed der
fraterhuizen op den wetenschappelijken en godsdienstigen toestand voornamelijk van de Nederlanden na den XIV. Eeuw. Utrecht: Joh. Altheer.
Dijk, R. van (2002). De Moderne devotie. Haar invloed
in de negentiende en twintigste eeuw, In: Overijsselse Historische Bijdragen 117 (2002) 7-50.
Enghen, J. van (2008). Sisters and Brothers of the Common life. The Devotio Moderna and theWorld of
In het Zwolse fraterhuis
vervaardigd handschrift, tweede helft
vijftiende eeuw. (Sarijs
handschrift, collectie
HCO)
ZHT3 2016.indd 15 21-9-2016 12:32:16
144 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
the Later Middle Ages. Pennsylvania: University of
Pennsylvania Press.
Goudriaan, K. (red.) (2008). Vernieuwde innigheid.
Over de Moderne Devoten, Geert Grote en Deventer.
Nieuwegein: ARKO
Huizinga, J. (1963) tiende druk. Herfsttij der Middeleeuwen. Haarlem: Tjeenk Willink en zoon.
Jong, O.J. de (1988). In: P. Bange (red.), De doorwerking
van de Moderne devotie : Windesheim 1387-1987.
Hilversum: Verloren.
Joosse, U. (2007). Van de (vier) Uitersten. Een onderzoek
naar de functie van de tekst ‘Van de (vier) Uitersten
aan de hand van een analyse uit het handschrift LTK
268 uit de Universiteitsbibliotheek in Leiden. Doctoraalscriptie Mediëvistiek. Universiteit Utrecht.
Kempis, Thomas a (1985). De navolging van Christus.
Vertaald door Gerard Wijdeveld. Antwerpen: De
Nederlandse Boekhandel; Kampen: Kok Agora.
Lücker, M.A. (1950). Meister Eckhart und die Devotio
Moderna. Leiden: E.J. Brill.
Oostrom, F. van (2013). Moderne devoten in tekst en
context. 7e Thomaslezing gehouden op 12 december 2013. http://thomasakempis.nl
Post, R.R. (1967). Geert Grootes Tractaat ‘Contra Turrim Trajectensem’ teruggevonden. ’s Gravenhage:
Martinus Nijhoff.
Post, R.R. (1968). The Modern Devotion. Confrontation
with Reformation and Humanism. Leiden: Brill.
Romein, J. en A. (1959). Erflaters van onze beschaving.
Nederlandse gestalten uit zes eeuwen. AmsterdamAntwerpen: Wereldbibliotheek.
Swart, K. en P. Koppen (2015). Gemeente Zwolle. Versterking en samenwerking cultuur historisch domein
(Concept). Amsterdam LAGroup.
Vos, C.F. (1866). De leer der vier uitersten. Academisch
proefschrift. Hoogeschool te Utrecht. Amsterdam:
Y. Rogge
Zerbolt van Zutphen, Gerard (2011). Geestelijke opklimmingen. Een gids voor de geestelijke weg uit de vroege
Moderne Devotie. Vertaald, ingeleid en toegelicht
door R.Th.M. van Dijk O. Carm. Amsterdam: Amsterdam University Press.
Noten
1. Swart en Koppen 23
2. www.citymarketingonline.nl/ wat is citymarketing
3. Zerbolt
4. Acquoy 26
5. Acquoy 27
6. Post (1967)
7. Acquoy (I) 53
8. Romein 39
9. Van Enghen 305
10. Acquoy 281
11. Van Enghen 174
12. Van Enghen 174
13. Acquoy (II) 284
14. Van Enghen 186
15. Van Enghen 196
16. Van Enghen 199
17. Van Oostrom 3
18. Acquoy (II) 262
19. Van Enghen 284, 285
20. Van Enghen 151
21. Augustijn 73
22. Van Enghen 278
23. Van Enghen 301
24. Zerbolt 123
25. Zerbolt 129
26. Joosse 37
27. Lücker 58
28. Van Enghen 304
29. Acquoy (II) 307
30. Weiler 42
31. Weiler 43
32. Huizinga 238
33. Kempis I,1,12
34. Kempis I,2,3
35. Kempis I,3,24
36. Kempis I,20,30
37. Kempis I,3,10
38. Kempis II, 12, 18-23
39. Van Enghen 269
40. De Jong 289
ZHT3 2016.indd 16 21-9-2016 12:32:16
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 145
Wim Buurlage: organisator en stadsomroeper
Jos Buurlage Een zwoele zomeravond in het begin van de
jaren zestig. Een vol plein in Zwolle. Dat
kan het Nachtegaalplein zijn, het Assendorperplein, het Rodetorenplein, maar ook een
locatie in een nieuwe wijk, zoals het Simon van
Slingelandtplein in Dieze-Oost. Jonge wielrenners duwen hun fietsen met dikke banden door
de menigte, op weg naar huis. Ze hebben na de
etappe van de Ronde rond Zwolle even moeten uithijgen. Gewoontegetrouw is het tempo beschaafd,
totdat de grens van Zwolle in zicht komt. De rondeleider formeert een kopgroep van vijf renners,
die met de tong op het stuur moeten proberen
in de Zwolse straten het razende peloton voor te
blijven.
Als zij arriveren, is het publiek door de commentator al opgewarmd. De rondeleider neemt
naast hem op het podium plaats. De leiders in de
klassementen krijgen een frisse trui en een kus
van de rondemiss. Maar daar is het merendeel van
de toeschouwers niet voor gekomen. Zij zien uit
naar de prijzenregen. Medewerkers van de ronde
mengen zich onder het publiek. Zij fungeren als
Mister X. De rondeleider geeft instructies. ‘Mister
X, u zet drie passen naar voren, nu gaat u twee
passen naar rechts en u geeft een envelop aan de
dichtstbijzijnde dame aan uw rechterhand. Mister
X, u huppelt nu vier passen vooruit; de envelop is
voor de meest nabije heer met een hoed voor u.’
Na ongeveer tien minuten komen de gelukkigen met de enveloppen op het podium. De rondeleider bekijkt de inhoud. Een deel van de winnaars
krijgt de prijs meteen. Dat kan een schemerlamp
zijn of een bon voor een pakket levensmiddelen.
De rondeleider heeft beroepshalve zoveel theatervoorstellingen bijgewoond, dat hij perfect
weet hoe hij de spanning kan opbouwen. Andere
winnaars krijgen daarom het verzoek even te
wachten. Die worden benijd door het publiek.
Hun wacht een grote prijs. Dat kan een radio zijn,
een gashaard, een reis (zes dagen naar de Moezel),
maar het meest begerenswaardig is in die dagen
de wasmachine.
Die rondeleider, Wim Buurlage, is een bekende Zwollenaar. Men kan hem kennen van de vele
bals die hij leidt. Van de sportevenementen die
hij van commentaar voorziet. Van de tentoonstellingen, waar hij de dagelijkse leiding heeft. Van het
door hem gepresenteerde Oranje-koffie-uurtje op
het Grote Kerkplein op Koninginnedag. Ook van
zijn winkel in de Luttekestraat, waar hij televisies
verkoopt met een onovertroffen beeldkwaliteit.
En natuurlijk van zijn geluidswagen, waarmee hij
vaak door Zwolle rijdt, om bijvoorbeeld een concours hippique of een operettevoorstelling aan te
kondigen.
Jeugd
Wim Buurlage werd in 1923 geboren in Groningen, in een goed katholiek gezin. Zijn beste
vriend was Gerard Veringa, later minister van
Onderwijs en Wetenschappen. Samen waren ze
misdienaar. Samen waren ze ook bij de padvinderij. Vader Joost Buurlage was filiaalhouder van
de VELO, een bedrijf dat wasmachines maakte en
die in eigen winkels verkocht, samen met fietsen,
radio’s, speelgoed en huishoudelijke artikelen. In
1938 waren er al honderd van deze kleine warenhuizen. Zo’n filiaalhouder leidde het bestaan
van een moderne nomade. Joost werd in 1926
overgeplaatst naar Assen. Op zondag zette hij vijf
stoelen in zijn motorbakfiets, waar echtgenote en
kinderen op plaatsnamen, en zo reed het gezin
naar Groningen voor familiebezoek. Later mocht
hij opnieuw een filiaal in de Martinistad leiden.
Maar niet voor lang. De volgende halte was in
1937 Kampen; het eindstation werd in 1938 de
Diezerstraat (nr. 57) in Zwolle.
ZHT3 2016.indd 17 21-9-2016 12:32:16
146 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Wim bezocht hier de St. Antonius MULO aan
de Grote Baan. Hij had de capaciteiten om door
te stromen naar de HBS. Zwolle had echter nog
geen katholieke HBS, zodat die optie verviel. Hij
ging aan de slag als laborant in de azijnfabriek van
Schaepman. Niet voor lang. De VELO stond het
filiaalhouders toe naast hun werk een eigen nering
te drijven. De voorganger van vader Buurlage had
een radiowinkel geopend, die zo goed liep dat
hij volledig kon overstappen. Door dit voorbeeld
geïnspireerd huurde Joost Buurlage in 1939 een
winkelpand op de hoek van de Kamperstraat en
de Van Hattumstraat, nu in gebruik bij Olland.
Zijn radiowinkel vernoemde hij naar zoon Wim.
De combinatie van de eerste twee letters van vooren achternaam leidde tot Radio Wibu.
Zo werd de zestienjarige laborant winkelier,
op het hoogtepunt van de economische crisis.
Hij was het gezicht van de winkel. Zijn vader was
vooral op de achtergrond actief. Diens belangrijkste bezigheid bleef het leiden van het VELOfiliaal. Wim verkocht luxeartikelen als radio’s en
grammofoons. Maar ook onderdelen voor de vele
radioamateurs en goede tweedehands apparaten
voor mensen met een smalle beurs. Bovendien
ontwikkelde Wim zich door cursussen al snel
tot een bekwaam reparateur. Geluidsversterkers
waren destijds schaars. Toch slaagde hij erin een
Philips-versterker met een uitgangsvermogen van
40 watt te verwerven, die hij met microfoons, luidsprekers, een grammofoon en een collectie platen
ging verhuren. Vooral orkesten waren geïnteresseerd. Doordat de solisten nu achter een microfoon konden plaatsnemen, hoefden de musici hun
volume niet meer te dempen.
Sport was voor de familie Buurlage belangrijk.
Vader Joost voetbalde in zijn jonge jaren bij GVAV
Rapiditas, voorloper van FC Groningen. Hij nam
ook deel aan motorraces. Zoon Wim deed aan
atletiek bij PEC. Hij blonk uit in hardlopen en
bezat zeer lange tijd het clubrecord verspringen.
Hij was een belangrijke kracht in het estafettekwartet. Zijn fascinatie voor sport zou hem niet
meer loslaten.
Oorlog en bevrijding
In het midden van de oorlog verhuisde de winkel
naar Luttekestraat 30, het pand van sigarenwinkelier Pieper. Die had nauwelijks nog iets te verkopen en besloot het pand te verhuren. Aan het
fraaie winkelinterieur, een combinatie van Art
Nouveau en Art Deco, mocht de huurder niets veranderen. Daardoor beschikte Wim waarschijnlijk
als enige radiowinkelier over een hoge droogkast
Radio Wibu op de hoek
van de Kamperstraat en
de Van Hattumstraat,
1939. (Collectie HCO)
ZHT3 2016.indd 18 21-9-2016 12:32:17
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 147
voor sigaren. Niet alleen in de sigarenhandel, ook
in de radiobranche waren de goederen schaars.
Dat blijkt uit het relaas van Hennie Meijer, later
bekend als jazzgitarist en als schrijver, onder het
door Gerard Reve bedachte pseudoniem Henk
Romijn Meijer. In de oorlog behoorde Meijer als
scholier tot de klantenkring van Radio Wibu.
Hij haalde herinneringen aan die tijd op in zijn
bundel Een blauwe golf aan de kust (1986). Onze
gemakkelijk te herkennen hoofdpersoon heet
hier ‘Willem Muiswinkel’, zijn bedrijf ‘Wilmuis’.
Een deel van de beschreven activiteiten blijkt te
bestaan uit ruilhandel. Een goede Amerikaanse
jazzplaat is bijna onbetaalbaar. Maar Muiswinkel is bereid zo’n plaat te ruilen tegen twee door
de klant meegebrachte platen, mits hij die kan
gebruiken.
In 1943 maakte de bezetter een hardhandig
einde aan de handelsactiviteiten van Radio Wibu.
Wim Buurlage werd opgepakt, voor de Arbeitseinsatz. De winkel werd dichtgetimmerd. Wim
belandde in Duitsland eerst in de gevangenis en
later werd hij tewerkgesteld op een boerderij.
Vooral de ervaringen in gevangenschap werkten
traumatiserend. Ze lieten levenslang sporen na.
De buitenwereld merkte daar echter weinig tot
niets van. In mei 1945 keerde hij terug in Zwolle
en meteen ging hij energiek aan de slag. Op 12 mei
1945 liet hij in het Zwols Nieuws- en Advertentieblad weten: ‘Radio Wibu zet haar bedrijf met 100
procent capaciteit voort.’ Die capaciteit benutte hij
aanvankelijk vooral bij het verhuren van geluidsinstallaties. De Canadese bevrijders zorgden voor
veel werkgelegenheid. Voor een grote manifestatie op het Gemeentelijk Sportpark leverde hij de
apparatuur, die door de militairen werd geïnstalleerd. Op de tribune bekeek hij tevreden hoe ze de
luidsprekers ophingen, genietend van een door de
bevrijders aangeboden rokertje. Hij had wel andere ervaringen opgedaan met mannen in uniform.
Befaamd waren de feesten van de Canadezen
in hotel Van Gijtenbeek aan het Stationsplein.
Terwijl voedsel nog zeer schaars was, konden de
gasten daar genieten van een buffet dat ook nu
nog het predicaat luxe zou verdienen. De muziek
werd verzorgd door jonge Zwolse jazzmusici, met
saxofonist Jan Voerman voorop. Die muziek kon
natuurlijk niet zonder geluidsversterking. Die
werd in hotel Van Gijtenbeek, ook in de decennia daarna, altijd verzorgd door Wibu. Musici
en geluidstechnicus prikten uiteraard graag een
vorkje mee van de buffetten.
De atletiek pakte Wim niet meer op. Hij ging
nu voetballen bij PEC. Veel tijd had hij daar overigens niet voor, want in zijn bedrijf was hij in de
jaren na de oorlog creatief en dynamisch bezig.
Omdat er maar weinig radiotoestellen op de
markt kwamen, besloot hij die zelf te gaan fabriceren. Het pand aan de Luttekestraat was smal,
maar diep. Achter de winkel en de werkplaats was
er een derde ruimte, waar vier werknemers de hele
dag radio’s bouwden. De radiomeubels kwamen
van de firma Brandsteder uit Amsterdam, later de
importeur van Sony. De onderdelen hoofdzakelijk
van Amroh uit Muiden.
Wim zag in die naoorlogse jaren volop kansen.
Zo besloot hij wasmachines te gaan verhuren.
’s Morgens gebracht, tegen de avond opgehaald.
Wim Buurlage rond
1950. (Particuliere collectie)
ZHT3 2016.indd 19 21-9-2016 12:32:17
148 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
Aanvankelijk vervoerde hij ze zelf op een transportfiets. Later ging de jongste bediende daarvoor
met een bakfiets op pad. Op zaterdagmiddag reed
Wim met een geluidswagen op en neer door de
Luttekestraat. Voor tien winkeliers uit die straat
maakte hij reclame. Korte, pakkende boodschappen. Elke winkelier betaalde daarvoor een rijksdaalder.
Toen er veel militairen in Nederlands-Indië
waren gelegerd, trok Wim de provincie in om
platen op te nemen, waarop familieleden aan het
woord kwamen. Die werden naar Indië gezonden.
Na de opname liet hij via een geluidsinstallatie
een stukje horen. Op die trips liet hij zich graag
vergezellen door zijn verloofde, Willy van Zon.
Haar taak was het de plaat in een hoesje te doen en
die met een brede glimlach aan de klant te overhandigen. Later, toen ze getrouwd waren, had zij
binnen de firma haar eigen handel. Platen die bij
verversing van het repertoire in jukeboxen waren
verwijderd, kocht zij op. Ze verkocht ze voor een
aantrekkelijke prijs.
Geluidsinstallaties
Voor en kort na de oorlog verhuurden veel Zwolse
radiohandelaren geluidsinstallaties. De meesten stopten er na enkele jaren mee. Wibu kocht
van enkele gestopte collega’s de apparatuur. De
klantenkring groeide. In de jaren vijftig waren er
op hoogtijdagen als 30 april en 5 mei wel twaalf
installaties in bedrijf, niet alleen in Zwolle, maar
ook in Kampen, Oldebroek, Dalfsen, Epe en
Zwartsluis. Zaalhouders vormden een flink deel
van de klantenkring. Die beschikten toen over het
algemeen nog niet over eigen geluidsinstallaties.
Om het sjouwen met apparatuur te beperken,
bracht Wim Buurlage vaste luidsprekers aan in de
Buitensociëteit, Odeon, Parovita (parochiehuis
van de St Jozefparochie in de Assendorperstraat),
De Dageraad (Molenweg), Suisse (Blijmarkt) en
zaal Donker (hoek Oude Vismarkt – Gasthuisstraat, eerste etage). Vader Joost was de eerste
jaren vaak achter de knoppen van een geluidsversterker te vinden. Tot hij in 1952 werd getroffen
door een hartaanval. Hij verliet de VELO, beperkte zijn werk voor Wibu tot assistentie in de winkel
en startte een handel in regenkleding.
Een eervolle klus voor Wibu was de verzorging van het geluid in het Openluchttheater in
het Engelse Werk. De eerste versie daarvan werd
geopend in 1949. Na enkele verplaatsingen en
uitbreidingen had het theater in 1952 zijn definitieve vorm, achter de uitspanning van Krisman.
Er waren 1000 zitplaatsen. Het spel was van tamelijk hoog niveau. Toneelspeler en regisseur Ton
Dalenoord, zoon van de banketbakker op de hoek
van de Roggenstraat en de Diezerstraat, legde
er de basis voor een loopbaan als beroepsacteur.
Tegenwoordig plakt men acteurs een microfoontje
op het hoofd. Toen moesten enkele zo onzichtbaar
mogelijk opgestelde microfoons het gesproken
woord registreren. Het geproduceerde geluid
moest een stevige avondbries kunnen weerstaan.
Het werd een specialisme van Wibu. In 1954
werden er in de speeltuin aan de Hortensiastraat
vier voorstellingen gegeven van de operette
Radio Wibu, Luttekestraat 30, in de tweede
helft van de jaren
vijftig. De lampen aan
weerzijden van de gevel
zijn typerend voor de
Art Deco bouwstijl.
(Particuliere collectie)
ZHT3 2016.indd 20 21-9-2016 12:32:17
zwols historisch tijdschrift jrg. 33 – nr. 3 | 149
Alpenzicht in Weissenthal. De eerste avond waren
er 1500 toeschouwers. De legendarische Zwolse
recensent Henri Th. Timmerman schreef dat de
geluidskwaliteit dankzij de door Wibu ‘goed opgestelde microfoons’ uitstekend was. Toen ze nog
maar nauwelijks op de markt waren, beschikte
geluidstechnisch bureau Wibu al over enkele
bandrecorders. Wim verzuimde uiteraard niet
toneelgezelschappen en verenigingen op de mogelijkheden te wijzen. Hij maakte veel opnames,
waarmee zij hun toneelvoorstellingen en revues
konden verlevendigen.
De meeste sportaccommodaties in Zwolle
en omgeving hadden rond 1950 evenmin eigen
installaties. Wibu verzorgde het geluid bij voetbal, hockey, motorraces, roeien, wielrennen,
tennis, zwemmen, skelteren en vele andere sporten. Aangezien de eigenaar beschikte over een
heldere stem, een zuivere dictie en enige kennis
van zaken, vroeg men hem vaak als microfonist
op te treden. Hij deed dat met genoegen, in het
bijzonder bij zijn oude liefde, atletiek. Op het
Gemeentelijk Sportpark zat hij, samen met enkele
organisatoren, achter een marktkraam, dichtbij
de sintelbaan. Hoewel hij de keus had uit een
groot aantal goede microfoons, gebruikte hij bij
die gelegenheden steevast een Shure 730, onder
kenners befaamd als de Billie-Holidaymicrofoon.
De gevierde jazzzangeres ging er enkele malen
mee op de foto. Het is een kristalmicrofoon met
cardioïde eigenschappen, die een heldere klank
produceert en nauwelijks omgevingsgeluid registreert, waardoor de kans op rondzingen beperkt
is.
Omroeper en balleider
Wim Buurlage was ook de omroeper bij allerlei
wedstrijden die zich in het grensgebied van sport
en amusement afspeelden. Artsen bijvoorbeeld
gingen op het voetbalveld de strijd aan met onderwijzers. Zwolse journalisten voetbalden tegen
leden van de gemeenteraad. In 1954 speelden
artsen tegen veteranen van Zwolse voetbalclubs,
ten bate van het Rode Kruis. De Zwolse Courant
roemde de ‘gloedvolle microfoon-verslaggever
Wim Buurlage’, die ‘spreekkoren en voetgestamp’
organiseerde. Gemeenteraadsleden van Zwolle
speelden in 1959 tegen collega’s uit Kampen. De
opbrengst was voor het Krotopruimingsfonds. De
Kamper Uien maakten de Blauwvingers in: 0-5.
Tot overmaat van ramp was er nauwelijks publiek.
De microfonist merkte schamper op dat van de
opbrengst misschien net één voordeur kon worden aangeschaft.
Zo’n ietwat komische rol speelde hij ook in
1952 in het kader van een actie om de financiële
positie van het Hopmanshuis te verstevigen. In
dat huis was Theater Lumière ingericht. Er werden
stomme films vertoond met muzikale begeleiding.
Onze hoofdpersoon was de ‘explicateur’, voor de
gelegenheid gekleed in een rokkostuum met een
hoge hoed. Een kundige grimeur had hem voorzien van een sierlijke snor. Volgens de Zwolsche
Courant wees hij de bijzonderheden op het filmdoek aan met een biljartkeu, maar op de bijbehorende illustratie van Teun van der Veen hanteerde
hij een klassieke Engelse wandelstok met knop,
die perfect past bij de dandyeske outfit.
De amusementswereld was Wim niet vreemd.
Kort na de oorlog overtuigde hij exploitant Massier van de uitspanning Urbana aan de Wipstrikkerallee ervan dat er een toekomst was voor
dansen bij een grammofoonplaat. Hij mocht voor
deejay gaan spelen. Het werd een groot succes.
In de eerste helft van de jaren vijftig bood zaal
Donker (hoek Oude Vismarkt – Gasthuisstraat)
Als omroeper op het
Gemeentelijk Sportpark, met de BillieHolidaymicrofoon.
(Particuliere collectie)
ZHT3 2016.indd 21 21-9-2016 12:32:17
150 | jrg. 33 – nr. 3 zwols historisch tijdschrift
mensen die op zondagavond niet vroeg naar bed
wilden, de gelegenheid het weekend op de dansvloer sfeervol af te sluiten. Wim Buurlage leidde
het dansen in goede banen en trad ook op als
conferencier. Hij was er zelfs prins Carnaval. In
het seizoen leidde hij tot het midden van de jaren
zestig elk weekend minstens één bal. Hij hield
orde, maar creëerde met spelletjes en ingewikkelde polonaises ook een uitbundige sfeer. Vond
zo’n bal in Odeon plaats, dan was de kans groot
dat hij voor het volgende bal een stropdas moest
aanschaffen. Gerant Nekkers had namelijk de
gewoonte om tijdens de nazit een schaar uit zijn
binnenzak te halen en aan de aanwezige heren te
vragen: ‘Is ’t te knijp?’ Na een bevestigend antwoord knipte hij ongeveer vijftien centimeter
onder de knoop de stropdas door. Je kon natuurlijk ontkennend antwoorden, maar dat stond
gelijk aan het weigeren van een duel in de negentiende eeuw.
Geluidswagen
Bij een groot publiek was Wibu bekend van de
geluidswagen. Hij kondigde vooral sportieve en
culturele evenementen aan. Maar hij werd ook
ingezet om bijvoorbeeld in perioden van droogte
de Zwollenaren te vragen zeer zuinig te zijn met
water. In de jaren vóór de fusie met Zwollekerspel
(1967) was het mogelijk, zelfs met het lage tempo
van een geluidswagen, in twee uur heel Zwolle te
doorkruisen. De mededelingen werden afgewisseld met vrolijke muziek. Was de schoolgaande
jeugd thuis, dan reed er een hele stoet kinderen
op fietsjes achter de wagen aan. Een ander ritueel
voltrok zich bij het binnenrijden van de Pierik. Als
de wagen stopte, kwam slager Bennie Poppe aangesneld met op de punt van zijn slagersmes een
sappig stukje leverworst voor de ‘stadsomroeper’.
Iemand met zo’n scala aan activiteiten moet
wel over organisatorisch talent beschikken. Dat
bleef niet onopgemerkt. Bij het Openluchttheater
was hij op dit vlak een gewaardeerde adviseur.
Dat gold ook voor de Actie Vakantiebesteding,
een activiteitenprogramma voor de jeugd in de
zomervakantie. De jongeren keken uit naar Jongensstad en Meisjesstad (met veel padvinderachtige activiteiten), de groots opgezette sportdag en
de zeepkistenrace op de Suikerberg. De Stichting
Vrienden van de Buitenschool vroeg hem in
1956 een centrale rol te spelen in de organisatie
van de jaarlijkse ker
Like ons!