Altijd al willen zien hoe de boerderijen rondom Zwolle eruitzagen in de zeventiende eeuw? De Zwolse Historische Vereniging laat op haar website alle boerderijtekeningen van Gerard ter Borch de Jonge zien. Buiten de poorten is aflevering 5 van een serie verhalen van Jan van de Wetering over de beroemde Zwolse kunstenaarsfamilie Ter Borch, met erg veel uniek beeldmateriaal. De eerste vier afleveringen vindt u in het menu Artikelen/Opgewekte geschiedenissen van de website.

Jan van de Wetering

Zwolle, 13 juni 2020

Buiten de poorten

Het moet een magistraal gezicht zijn geweest. Van welke kant je Zwolle ook naderde, al van verre zag je de torens, de kerken, de poorten en de stadsmuren van de stad. Slechts op drie plaatsen kon je de stad binnenkomen: via de Diezerpoort, de Kamperpoort en de Sassenpoort. En dan ook nog alleen bij licht, ’s nachts gingen de poorten op slot. Pas in de negentiende eeuw kwam daar een einde aan: de bolwerken, de stadsmuren en de belangrijkste poorten werden afgebroken. Slechts de Sassenpoort overleefde de sloopwoede. Daarna – vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw ging het snel: er kwamen stadsuitbreidingen buiten de stadsgrachten, hele wijken werden uit de grond gestampt en van buitenaf gezien verdwenen de contouren van de oude stad. Wie zoals ik in zijn jeugd op Zwolle aan kwam rijden, zag alleen nog maar van verre de Peperbus. En tegenwoordig ook de IJsseltoren van de AMRObank, maar daar wil ik nog steeds maar geen oog voor hebben.

Gerard ter Borch de Jonge. Gezicht op de Diezerbuitenpoort. Ca. ca. 1632

Gerard ter Borch de Jonge. De Kamperpoort, met gezicht op de stad. Ca. 1632. 

Gerrit Grasdorp. Gezicht op de Sassenpoort en Sassenpoortenbrug. Ca. 1680

Binnen of buiten de poorten, het was in de tijd van de kunstenaarsfamilie Ter Borch een wereld van verschil. En ze kenden beide werelden. Ze woonden in de Sassenstraat, maar als het weer het toeliet verpoosden ze zich op hun buitenplaats de Ramhorst, gelegen in Dieze aan de Langenholterweg (ongeveer bij de tegenwoordige rotonde langs het winkelcentrum). In de stad drukte en lawaai, op het land rust en stilte. Maar misschien was het visuele verschil tussen stad en lang nog wel grootst. Volgebouwde straten en stegen binnen de muren en uitgestrekte akkers en weiden buiten de muren. De familie Ter Borch had oog voor beide werelden. Harmen ter Borch tekende het Zwolse volksleven, zijn broer Gerard ter Borch de stadspoorten. Maar tijdens zijn leerjaren tekende Gerard ook zo precies mogelijk een groot aantal boerderijen buiten de stad. Heel bekend zijn ze nooit geworden; de tekeningen zijn oefeningen en staan in de schaduw van zijn latere befaamde schilderijen. Maar alleen al door de hoeveelheid en precisie ervan zijn ze in het kader van de Zwolse geschiedenissen van groot belang.

Gesina ter Borch. Buitenplaats de Ramhorst in Dieze.

De 23 hier gepresenteerde boerderijtekeningen staan in een schetsboek, samen met zijn tekeningen van de stadspoorten en de muren die deel uitmaakten van de fortificatie van Zwolle tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Gerard trok er met dat schetsblok op uit om de boerderijen ‘en plein air’ te tekenen. Hoewel op twee tekeningen na niet te achterhalen is waar hij de tekeningen precies zijn gemaakt, lijkt het duidelijk dat een deel ervan buiten de Sassenpoort, in de voorstad Assendorp, is gemaakt en het andere deel buiten de Diezerpoort, in Dieze. Dat ligt ook erg voor de hand. Voor de tekeningen in Assendorp hoefde Gerard alleen maar de Sassenpoort over te steken en naar de Assendorperdijk te lopen. Langs die dijk lagen tot ver in de negentiende eeuw vele boerderijen. Buitenplaats de Ramhorst, van de familie Ter Borch, lag midden in het landbouwgebied van Dieze. Ongetwijfeld kende hij veel boeren daar in de buurt. Omdat de tekeningen in chronologische volgorde in het schetsboek staan, is mijn hypothese dat de eerste tien tekeningen in Assendorp zijn gemaakt en de overige tekeningen in Dieze. Maar zeker is dit allerminst. Bij nadere besturing blijkt dat het zeker niet om 23 verschillende boerderijen gaat. Op basis van vormkenmerken van daken, hooibergen en vlecht- en hekwerk gaat het in een aantal gevallen duidelijk om dezelfde boerderij.

Gerard maakte de tekeningen in het schetsboek in de jaren 1631-1633. Toen hij begon was hij 13 jaar oud. De tekeningen nemen in het oeuvre van Gerard ter Borch een bijzondere plaats in. Het zijn strakke pentekeningen met bruine inkt, ongeveer op de wijze waarop zijn vader Rome vastlegde tijdens zijn Grand Tour naar Italië. In tegenstelling tot de schilderijen waarmee Gerard beroemd zou worden, ontbreken op een enkele uitzondering na mensen. Dat benadrukt nog eens dat het waarschijnlijk ging om een studieopdracht van zijn vader (zijn eerste leermeester): ‘Leer eerst maar eens een paar boerderijen en stadspoorten goed gelijkend af te beelden.’ Na zijn vervolgopleiding als schilder in Haarlem en Amsterdam maakte hij nooit meer dit soort tekeningen.

Boerderijen in (vermoedelijk) Assendorp

Om te beginnen zijn hier drie tekeningen van dezelfde boerderij. Een erf, met stallen, twee hooibergen en een eenvoudige boerderij met rieten dak.

 

De volgende twee tekeningen is een bijna ingestorte schuur te zien. De boerderij ernaast lijkt nog redelijk onderhouden.

De volgende 4 tekeningen zijn gezien de constructie van het dak en het vlechtwerk van de hekken vermoedelijk van dezelfde boerderij. De vierde tekening laat zien dat er vóór de boerderij een dijk ligt. Zie ook Onze Lieve Tijd, aflevering 2, p. 4.

Afbeelding hierboven. Deze boerderij zou aan de Assendorperdijk gelegen kunnen hebben, net als de vorige drie. Let op het lage standpunt van de tekenaar en de suggestie van een dijk.

De tekening met hooiberg hierboven is de enige die met zekerheid topografisch te duiden is. We zien rechts op de tekening de Sassenpoort. Gerard moet de tekening gemaakt hebben aan de overkant van de gracht. Let ook op de stadsmuren, die de Sassenpoort voor een deel aan het zicht onttrekken. Het lijkt erop dat dit de laatste tekening is die Gerard voor de Sassenpoort heeft gemaakt. De volgende tekeningen zijn mogelijk in Dieze gemaakt. Zeker is dat allerminst, alleen al omdat de boerderijen rondom Zwolle duidelijk tot hetzelfde type behoren.

Na de bouwvallige boerderijen hierboven, tekende Gerard een boerderij in aanzienlijk betere staat. Rechts is een ruiter op een paard te zien. Het lijkt erop of die ruiter er later bijgetekend is.

Op de volgende vier tekeningen zien we de hooibergen van één boerderij in Dieze. Let op de hoogte van de hooibergen: hoe hoger het hooi, hoe later in het seizoen. De eerste tekening is mogelijk in de zomer gemaakt, het is bovendien de enige tekening waarop Gerard boerderijdieren heeft afgebeeld. De volgende drie tekeningen zijn waarschijnlijk in de herfst gemaakt: het hooi is ‘binnen’.

Op de tekening hierboven is rechts van de hooibergen een huis met een puntgevel te zien. De boerderij stond dus waarschijnlijk dichtbij de stad.

Op de tekening hierboven zien we geen boerderij, maar huizen net buiten de Diezerbuitenpoort van Zwolle.

Het lijkt erop dat Gerard op de tekening hierboven terug is gegaan naar de boerderij met de hooibergen in verschillende seizoenen.

Hierboven wederom een tekening dichtbij de stad, gezien de huizen dicht bij elkaar?

Tekening boven. Boerderij met boerenkar en ingespannen paard.

Hierboven is de laatste boerderijtekening die Gerard maakte. Zo te zien een boerderij aan een dijk, mogelijk bij Westerveld (niet zo heel ver van de Ramhorst).