* #•
tWOlS
Historisch
i
j.
A N G 1 9 9 3 N U M M E R 4
104 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging
« eenaanta’m^eZwolsegeschiede –
nis geïnteresseerde mensen stak
de koppen bij elkaar met als gevolg dat onze stad
verrijkt werd met een vereniging van importantie:
de ZHV.
De Zwollenaar is doorgaans verknocht aan zijn
of haar stad en laat dat ook blijken. De ervaringen
rond het 750-jarig bestaan hebben dat nog eens
aangetoond. Een historische vereniging oprichten
bleek dan ook een schot in de roos.
Het is aardig om te zien wat voor ontwikkeling
zo’n vereniging nu in tien jaar doormaakt. Men
begon met de uitgave van een Nieuwsbrief en een
Jaarboek. Het eerste had de kwaliteit van een goed
uitgegeven clubblad, terwijl het tweede gekenmerkt
werd door een professionaliteit waar geen
enkele uitgever zich voor zou hoeven te schamen.
In die begintijd werden daarnaast ook nog eens
aparte projecten gerealiseerd. In dit verband mag
ik wijzen op Een strootje in de maalstroom, de geschiedenis
van Zwolle in de Tweede Wereldoorlog.
Het was op deze wijze dat een totaal aan activiteiten
de Zwolse Historische Vereniging al snel op
een kwalitatief hoog niveau bracht. Zelfs vanuit
wetenschappelijke kring werd dit erkend. Het is
verbazingwekkend hoeveel erkende wetenschappers
in het Zwols Historisch Tijdschrift of in het
Jaarboek hebben gepubliceerd.
Voor iedere vereniging geldt dat het opwekken
van het enthousiasme nog niet het grootste probleem
is. Het draait uiteindelijk allemaal om het
bestendigen van dat enthousiasme. Er moet continuïteit
komen, zo’n vereniging is gebaat bij een
rustig vaarwater. Welnu, dat is gebeurd. Ingezien
werd dat het nagenoeg onmogelijk was om alle
uitgaven te handhaven. Zo werd het Jaarboek opgeheven,
maar onderging het tijdschrift een metamorphose.
Ik denk dat de vereniging daarmee een
goede greep heeft gedaan. Men geeft tegenwoordig
een tijdschrift uit dat qua inhoud en vorm
zonder meer van hoog niveau is. Het bundelen
van krachten heeft wat dat betreft resultaat gehad.
Los van dit alles heeft de Zwolse Historische
Vereniging zich gaandeweg ontwikkeld tot een
vereniging met een bepaald gezag, zeker waar het
gaat om het historisch gedachtengoed van onze
stad. In tien jaar heeft de vereniging meer dan vaste
grond onder de voeten gekregen. En op die
meer dan vaste grond staat nu een zeer stabiel
bouwwerk. Een bouwwerk dat nog vele jaren meekan,
een bouwwerk waar de stad nog veel plezier
van kan hebben. Vanuit die gedachte wens ik de
vereniging, bestuur en leden nog vele lustra toe.
Zwolle, december 1993
De burgemeester van Zwolle,
drs. L.M.L.H.A. Hermans
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 105
Redactioneel Inhoud
Dit ‘jubileumnummer’ van het Zwols Historisch
Tijdschrift staat geheel in het teken
van de tegenstellingen en veranderingen.
Tegenstellingen die gedurende de laatste
negentig jaar onstonden. In het algemeen zijn die
veranderingen heel geleidelijk en langzaam tot
stand gekomen: allerlei instellingen zijn gegroeid,
uitgebreid en gemoderniseerd. Er kwamen andere
problemen die opgelost moesten worden en een
steeds groter aantal Zwollenaren deed een beroep
op de faciliteiten. Zo moesten de gemeente, de politie,
ziekenhuis en rechtbank zich aanpassen aan
de eisen van de tijd.
Uiteraard veranderden ook wensen van de
Zwolse consument. De middenstand wist zich
daar aardig bij aan te passen, getuige de totaal
nieuwe aanblik van de Diezerstraat en het andere
beeld dat de markt en de veemarkt tegenwoordig
biedt.
Daarnaast werden steeds hogere eisen gesteld
aan het onderwijs, maakten steeds meer mensen
gebruik van het openbaar vervoer, vereist de
milieuproblematiek van de vuinisdienst een andere
benadering en bleek de openbare bibliotheek
meer ruimte nodig te hebben.
In één tijdschriftnummer kan uiteraard geen
volledig beeld gegeven worden van alle veranderingen
die zich in de loop der tijd vertrokken. Het
zijn een aantal ‘schetsen’ die u hopelijk met plezier
zult lezen.
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging drs. L.M.L.H. A. Hermans 104
Op het breukvlak; Zwolle omstreeks 1900 Jaap Hagedoorn 106
Een eeuw gemeenteraad FredPfeifer 109
Van klabak tot regiopolitie W. Coster 111
Rechtspraak W. Coster 113
Winkelen in de Diezerstraat ArankaMeijerink-Wijnbeek 115
Markt op het Gasthuisplein J.J. Seekles 117
Veemarktimpressies Wim Huijsmans 119
Uitgaan op de Grote Markt Aranka Meijerink-Wijnbeek 121
Het Room-Katholieke Ziekenhuis Menno van der Laan 123
Apotheek Meulemeester Annèt Bootsma-van Hulten 125
Evangelisatie vroeger en nu J. Erdtsieck 127
Met hart en ziel J.J. Seekles 130
Wie hier terneder zit en leest…! G. Oostingh 132
Van kleptafel en strijkcursussen Wil Cornelissen 134
Van paardetram en scholierenlijn Ingrid Wormgoor 136
Van karrelieden tot Gemeentereiniging J.J. Seekles 138
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging Jaap Hagedoorn 140
Auteurs 141
io6 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Op het breukvlak Zwolle omstreeks 1900
Jaap Hagedoorn
W.J. Dingemans, De
Sassenpoort; circa 1910
(foto: Provinciaal Overijssels
Museum).
Toen de jurist prof.mr. C.W. van der Pot
(1880-1960) kort voor zijn overlijden zijn
Zwolle ’s omgeving omstreeks 1900 het licht
deed zien, keek hij om naar het Zwolle van zijn
jeugd, de tijd ‘vóórdat het belang van het snelverkeer
… elk ander belang aan zich ondergeschikt
had gemaakt, vóórdat de rondwegen het oude
landschap hadden gebroken, vóórdat het aantal
woningen … even snel vermeerderde als de bomen,
de buitens en de bosjes verdwenen.’1 Dat
omzien gebeurde niet uit nostalgie of wrok. Van
der Pot baseerde zich namelijk op eigen waarnemingen
en aantekeningen van rond 1900. Hij wilde
met zijn boek vastleggen hoe Zwolle en zijn
omgeving er rond de eeuwwisseling hadden uitgezien.
Uit zijn constateringen mag worden afgeleid
dat Van der Pot een scherpe breuk in de tijd waarnam.
Een breuk die omstreeks 1900 gelegd moet
worden, tussen, zo men wil, een ‘oude’ en een
‘nieuwe’ tijd, tussen toen en nu. Zo omstreeks
1900 werd het aanzien van Zwolle ingrijpend en
voorgoed veranderd. Op de achtergronden en
oorzaken van die veranderingen wil ik in deze bijdrage
nader ingaan.2
Zwolle verandert
De familie Van der Pot woonde gedurende jeugdjaren
van de latere hoogleraar ver buiten de stad
aan de Wipstrikkerallee ter hoogte van de huidige
Van Galenstraat. Op zijn fiets trok de jonge Van
der Pot door het land rondom Zwolle. De bebouwde
kom was, naar de huidige begrippen, nog
klein: de binnenstad, wat bebouwing rond de
Hoogstraat en aan de Veerallee, een grotere woningconcentratie
tussen de Thomas a Kempisstraat
en de Achtergracht en tenslotte Assendorp,
waar de woningbouw tussen de Assendorperstraat
en de Deventerstraatweg in de eerste jaren van de
eeuw snel zou oprukken tot de huidige Jozefkerk.
Hoewel dat ten opzichte van de huidige gemeente
niet veel mag lijken, moet wel bedacht worden,
dat Zwolle in de zestiger jaren van deze eeuw vrijwel
geheel Zwollerkerspel aan zijn grondgebied
toegevoegd kreeg, waarop stadsuitbreidingen als
Zwolle-Zuid, Berkum en Westenholte gerealiseerd
werden. Er was dus nog veel groen en rust
rondom de stad, zo rond 1900.
Het aantal inwoners van Zwolle was in de laatste
jaren van de vorige eeuw snel gestegen en zou
in de eerste decennia van de eeuw nog verder
groeien. Woonden er in 1870 ruim 20.000 mensen
in Zwolle, in 1900 waren er dat al 30.000. In 1920
had de gemeente al bijna 36.000 inwoners. Deze
forse groei werd vooral veroorzaakt door de
komst van de Centrale Werkplaats van de spoorwegen
in 1870. Ook het dalende sterftecijfer ten
gevolge van de toenemende hygiëne thuis, op
straat en in de gezondheidszorg speelde mee.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 107
In 1900 waren al 1000 werknemers in dienst van
de spoorwegen. Gezien de gezinssamenstelling betekende
dat, dat ongeveer 20% van de Zwollenaren
voor hun levensonderhoud direct afhankelijk
was van het spoor. Veel van de spoorlieden waren
van buiten Zwolle afkomstig.
Het was de overheid die zich, na de grote cholera-
epidemieën van 1832., 1849 en 1866, belastte met
de verbetering van de gezondheidszorg. In 1868
werd de controle op het drinkwater ingesteld. Bij
controle van de stadspompen in 1875 bleek het water
van één pomp zo slecht dat de paarden van een
nabij gelegen stalhouderij weigerden ervan te
drinken. Het zou tot 1892 duren voordat een waterleiding
was aangelegd. Het aantal aansluitingen
groeide snel, tot er in 1907 nog maar 100 huizen
niet aangesloten waren. In 1869 was een dienst
voor de gemeentereiniging opgezet en in 1882
werd het zogenoemde tonnenstelsel ingevoerd om
menselijke uitwerpselen en slachta.fval af te voeren.
Ook de keuring van levensmiddelen en de
stichting van het Sophia Ziekenhuis (in 1884) en
de aanleg van riolering vonden plaats op initiatief
van de gemeente. Door al deze maatregelen daalde
het sterftecijfer tussen 1876 en 1900 van 25 tot 19
per 1000.
Deze snelle groei maakte woningbouw noodzakelijk,
vooral buiten het al overvolle centrum. Dit
gegeven, in combinatie met de wens om de gezondheidstoestand
van de Zwolse bevolking gunstig
te beïnvloeden, deed de vraag naar goede en
betaalbare woningen groeien. In dit geval kwam
het initiatief niet van de Zwolse overheid. Al in
1860 werd de Vereniging tot Verbetering van de
Arbeiderswoning opgericht. Aan de kapitaalverstrekkers
werd 4% rente op hun lening beloofd. De
eerste huizen werden in Assendorp gebouwd, volgens
een lang gehandhaafde indeling: een voor- en
achterkamer met daartussen een alkoof, een vrijstaande
plee en op de vliering slaapgelegenheid,
alles op een oppervlak van acht bij vier meter. Assendorp
zou zich na de vestiging van de eerder genoemde
Centrale Werkplaats snel uitbreiden,
aanvankelijk nog met rijtjes woningen gebouwd
door particulieren, maar na de invoering van de
woningwet in 1901 met woningbouw op grotere
schaal. Corporaties konden van de overheid leningen
verkrijgen om daarmee de bouw te financieren.
Voorwaarde was goedkeuring van de bouw
door de gemeentearchitect. Al te veel eisen stelde
deze echter nog niet aan de huizen. Met name de
beter betaalde spoorlieden hadden de financiële
mogelijkheid een degelijke woning te huren. Zo
rond 1900 woonde tweederde deel van de bevolking
buiten het oude centrum.
De toename van werkgelegenheid stimuleerde
ook de plaatselijke economie. De spoorwegen betaalden
goede lonen: 15 tot 18 cent per uur, waardoor
deze arbeiders in staat waren goederen te kopen
die tot die tijd buiten hun bereik waren
gebleven. De toenemende vraag naar voeding en
gebruiksgoederen maakte mechanisatie en industrialisatie
van de Zwolse nijverheid mogelijk en
noodzakelijk. Waren er in 1876 nog 28 stoommachines,
in 1900 waren dat er al 50 en in 1912 maakte
Zwolle kennis met de elektriciteit. Molens bleven
echter nog lang belangrijke krachtbronnen en het
kleinbedrijf was nog steeds een belangrijke produktieëenheid.
De massaal geproduceerde confectiegoederen
vonden hun weg naar een groeiend
publiek. Een industriestad zou Zwolle echter
nooit worden. Wel een verzorgings-centrum voor
de wijde omgeving. Zwolle was markt- en bestuursstad
geworden. De laatste tien jaar van de
Handwerkslieden bij de
spoorwegen, circa 1890,
io8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
m
Plattegrond van Zwolle ^
en omgeving, circa 1900.
vorige eeuw gaven een voorspoedige economische
ontwikkeling te zien: er heerste nauwelijks werkloosheid
in die jaren.
Naast de maatregelen ter bevordering van de
volksgezondheid en de volkshuisvesting werd de
Zwolse overheid vanaf 1897 ook gedwongen tot een
actief sociaal beleid. Tot dat jaar was de ‘naastenliefde’
de voornaamste vorm van sociale zorg,
waarbij het vooral aan kerken en particulier initiatief
overgelaten werd hoe de nood werd gelenigd.
Door wetgeving van de nationale overheid gedwongen,
ging de Zwolse gemeenteraad er in 1898
toe over een dienst voor de gemeentelijke armenzorg
in het leven te roepen; vanaf 1937 wordt deze
de sociale dienst genoemd. De particuliere (kerkelijke)
armenzorg bleef echter ook lange tijd bestaan.
Door de groei van de arbeidende klasse ontstond
ook in Zwolle een toenemend sociaal bewustzijn
onder de arbeiders. Al in 1876 was het Algemeen
Zwolsch Werkliedenverbond opgericht.
Twintig jaar later verenigden de protestantse en
katholieke arbeiders zich in eigen verenigingen, respectievelijk
Patrimonium en St. Raphael. Dit waren
uitingen van zowel sociale bewustwording als
van de groeiende verzuiling. Tegenstellingen tussen
klassen en levensbeschouwingen zouden de
eerste helft van de twintigste eeuw de sociale en politieke
verhoudingen domineren. Sociale onrust
was, voor zover wij uit de bronnen kunnen opmaken,
een weinig voorkomend verschijnsel in Zwolle.
Een relletje in augustus 1885 met als indirecte reden
de heersende armoede, werd al snel de kop
ingedrukt door de Zwolse burgervader die gesteund
werd door dertig huzaren uit Deventer. Een
poging om Zwolle in 1903 te betrekken bij de
spoorwegstaking mislukte, omdat twee compagnieën
infanterie uit Assen de rust herstelden en bewaarden,
ook na een bijeenkomst in de Buitensociëteit
waar Herman Gorter sprak. De invloed van
de arbeiders zou echter toenemen als gevolg van de
veranderingen in de kieswet. In 1897 had 50% van
de volwassen mannen stemrecht. Twintig jaar later
zou het algemeen kiesrecht zijn intrede doen.
Mede door deze invloed werd de sociale wetgeving
in de beginjaren van deze eeuw gerealiseerd.
Besluit
Zwolle veranderde in de jaren rond 1900. De gemeente
groeide, zeker in verhouding tot de jaren
daarvoor, geweldig als gevolg van toenemende
werkgelegenheid en verbetering van de volksgezondheid.
Ook de mechanisatie, industrialisatie
en (later) electrificatie hadden invloed op het aanzien
van de stad. Zij konden echter in de toen moderne
maatschappij niet meer gemist worden.
Toenemende welvaart, onderwijs en volksontwikkeling,
verzuiling, arbeidersemancipatie en groeiend
sociaal bewustzijn, creëerden hier net als in de
rest van Nederland een samenleving die in weinig
meer leek op de maatschappij van de negentiende
eeuw, waarin de sociale posities vastlagen en de
politieke en religieuze verhoudingen als gegeven
werden beschouwd. Voor wie in de ‘oude’ tijd geboren
was en in de ‘nieuwe’ tijd zijn leven voltooide
moet het wel geleken hebben of er een onoverbrugbare
kloof tussen vroeger en nu lag.
Noten
1. C.W. van der Pot, Zwolle’s omgeving omstreeks 1900
(Zwolle [1960]) 6-7.
2. Dit artikel is voornamelijk gebaseerd op: J. Hagedoorn,
‘Verbroken stilte. Een schets van Zwolle in de
19e eeuw’ in: Zwols Historisch Jaarboek 2 (1985) 14-28;
J. Hagedoorn, ‘Papier en werkelijkheid; archief en
geschiedenis’ in: Zwols Historisch Tijdschrift 8 (1991)
74-86.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 109
Een eeuw gemeenteraad
Om stemgerechtigd te zijn moest men aan
het begin van deze eeuw aan een aantal
voorwaarden voldoen. Zo moest men
niet alleen ouder dan 23 jaar zijn, maar bovendien
moest men van het mannelijk geslacht zijn. Daarnaast
moest men personele belasting betalen. Dat
hield in dat men boven een bepaalde inkomensgrens
zat.
In die tijd telde het provinciestadje Zwolle rond
de 30.000 inwoners. Minder dan zes procent van
hen was tot die bijzondere staat van kiesgerechtigheid
doorgedrongen, zodat toen het kiezersaantal
niet boven de 1800 uitkwam. Als men dan ook nog
in aanmerking neemt dat er geen opkomstplicht
bestond en dat hooguit zestig procent van zijn
kiesrecht gebruik maakte, is de conclusie dat het
politieke leven van Zwolle door een goede duizend
mannelijke inwoners werd bepaald. Kiezen en gekozen
worden, was een zaak uitsluitend voorbehouden
aan ‘heren’. De gemeenteraad was aan het
begin van de eeuw nog een bolwerk van de gegoede
burgerij en de middenstand. Hun wereldbeschouwing
varieerde van liberaal tot conservatief. De 23
raadsleden waren zakenlieden en juristen plus enkele
winkeliers en één verdwaalde landbouwer.
De eerste scheur in dit bastion van burgerlijk
fatsoen ontstond in 1902. Tot ontsteltenis en, ongetwijfeld,
ergernis van heren met klinkende namen
als Vos de Wael, Gratama en Van Diggelen
werd toen de eerste socialist in de raad gekozen.
Het was Klaas Admiraal, timmerman bij de Centrale
Werkplaats. Dit succes was overigens van
korte duur. De gloednieuwe vertegenwoordiger
van de SDAP raakte in 1903 betrokken bij de grote
Spoorwegstaking. Zijn ontslag bij de Werkplaats
volgde en herverkiezing in de raad in hetzelfde
jaar bleef uit. Maar vier jaar later verscheen er opnieuw
een ‘rooie’ in het Zwolse bestuurscollege,
en die was uit taaier hout gesneden. Het was Henk
Sneevliet, een man die later wereldfaam zou verwerven
met een niet onbelangrijke rol in de Russische
revolutie en als medeoprichter van de communistische
partijen in Nederlands-Indië en
China. Hij werd in de Tweede Wereldoorlog door
de Duitsers gefusilleerd.
De grote verandering in het politieke bestel
kwam in 1919 met het nieuwe kiesstelsel. Het vrouwenkiesrecht
was erdoor. Alle mannen mochten
al sinds 1917 stemmen, ongeacht hun afkomst, opleiding
of vermogen. Het vrouwenkiesrecht resulteerde
meteen in een tweetal vrouwelijke raadsleden,
een van liberale huize en een socialiste. De
SDAP veroverde acht van de 23 raadszetels en
vormde daarmee de grootste fractie. Deze positie
zou de partij tot in de jaren tachtig niet meer prijsgeven.
Fred Pfeifer
De viering van het 25-
jarig ambtsjubileum
van mr. LA. van Roijen
als burgemeester van
Zwolle in de Schepenzaal
van het stadhuis.
110 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het college van Burgemeester
en Wethouders
in 1993. Van links naar
rech ts gemeen tesecreta –
ris drs. W.J. Sleddering,
burgemeester drs.
LM.L.H.A. Hermans
en de wethouders drs.
J.C. van Hasselt, E.C.
Reinhardt, M.C. Meindertsma,
mr. Ph.J. van
Beeck Calkoen en H.H.
Janssen. Afwezig op
deze foto is wethouder
drs. H. Dijkstra.
Het jaar 1919 zag ook de komst van weer een
prominente socialist in de raad: Nicolaas Boden,
die later wethouder zou worden.
Drie jaar later vierde de gemeenteraad samen
met mr. Isaac Anthonie van Roijen, burgemeester
van Zwolle van 1897 tot 1933, zijn 25-jarig ambtsjubileum.
Op de foto heeft het oudste raadslid Bokelman
net zijn feestrede afgestoken. De vier wethouders
zijn prominent aanwezig evenals de
gemeentesecretaris.
Het gemeentelijk bedrijf was toen nog niet zo
groot als tegenwoordig. Van Roijen maakte nog
net het begin van een omslag mee, want vooral na
de Tweede Wereldoorlog zou het aantal ambtenaren
sterk toenemen. In de jaren twintig was op het
Zwolse stadhuis alles nog in betrekkelijke rust.
Wie daar een baantje had, was gedurende lange
tijd verzekerd van een inkomen. Werktijden waren
van 9 uur tot 1 uur en van 2 uur tot 5 uur. Op
zaterdagochtend werd ook gewerkt. De rangen liepen
van schrijver tot en met hoofcommies. Vanaf
‘klerk’ lag het bijbehorende salaris vast en iedereen
kreeg periodiek zijn verhoging. Zij die aanpakten,
konden promotie maken, maar er waren
ook mensen die het allemaal wel best vonden.
Oud-Zwollenaar H. Verkouw, die in de jaren
twintig op het stadhuis werkte, vertelt van een collega
wiens liefste tijdverdrijf het voeren van een
plezierige conversatie was. Een gele plek op het behang
gaf aan waar hij altijd zat, want voor het gemak
leunde hij altijd achterover en kwam dan met
zijn haar, waarin naar de mode van de tijd veel
pommade was gesmeerd, tegen de muur.
Hoe anders is het gemeentelijk bedrijf aan het eind
van de twintigste eeuw. Nu is het een grote organisatie
die door een academisch geschoolde manager,
de gemeente-secretaris, moet worden geleid.
Het aantal ambtenaren is het veelvoudige van
de jaren twintig en ook de raad is uitgebreid van 23
tot 37 zetels. De PvdA (de opvolger van SDAP) is
nog steeds de grootste partij (10 zetels) maar deelt
deze positie met het CDA. De W D telt 5 en D66 4
raadsleden. Voorts hebben twee kleinere confessionele
partijen, RPF en GPV, elk twee zetels wat
ook het geval is met Groen Links en Swolwacht.
Die laatste is een nieuwkomer en baseert zich niet
op een politieke of religieuze achtergrond, maar
werkt louter als groepering van stadsbelangen.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 111
Van klabak tot regiopolitie
Aan het begin van de twintigste eeuw was
het beroep van politieman weinig populair.
Diensttijden van 12 tot 16 uur per dag,
onvoldoende uitrusting, onveilige arbeidsomstandigheden,
een belabberde beloning (soms
aangevuld met een enkele fooi) en weinig aanzien
waren het deel van de ‘klabak’. Toch begonnen er
in die tijd veranderingen te komen in zijn werk.
De maatschappij was volop in beweging en de
politieman moest mee. Zo werd in 1899 door de
Algemeene Nederlandse Politiebond .het eerste
examen ’ter verkrijging van het politiediploma’ afgenomen.
Daarbij was ook enige kennis van de
wet inbegrepen. De diender die vooruit wilde komen
moest dus kunnen lezen en schrijven. Een
stel stevige knuisten, een fors postuur en een paar
scherpe ogen waren niet langer voldoende.
Het hoofd van de politie – in Zwolle was dat
burgemeester mr. LA. van Roijen – kreeg nieuwe
verantwoordelijkheden. Behalve met zaken als het
toezicht op schouwburgen, herbergen, tapperijen
en andere plaatsen van openbare bijeenkomst,
moest de politie zich nu ook bezighouden met
moderne zaken als een maximumsnelheid voor
auto’s, een rijwielverordening en het keuren van
waren.
W. Coster
Asjen Blom en Jan
Groenveld, politieagenten
bij de Zwolse politie,
circa 1908.
112 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De dagelijkse leiding diende in 1900 te liggen bij
de commissaris van politie, maar de praktijk in
Zwolle was anders. De man in kwestie, de even beruchte
als gevreesde Jan van Nieuwland, was in
1897 door de toen kersverse burgervader praktisch
op non actief gesteld. Hij kon echter niet worden
ontslagen en bleef aan tot 1912. De inspecteurs de-
De hal van het politiebureau.
Het publiek
kan hier onder andere
aangifte doen (foto:
René te Wierik, Raalte).
den in feite zijn werk en gaven zo hun eigen opleiding
vorm. In 1904 kregen zij ondersteuning van
twee schrijvers. Nadat het korps in 1907 met nog
eens zes man was uitgebreid bedroeg de totale
sterkte bijna vijftig man.
Van formatieplaatsen had in die tijd nog nooit iemand
gehoord, maar voor de collega’s anno 1993
zijn ze een begrip. Zij hebben er volop mee te maken
in het proces waarbij Gemeentepolitie en
Rijkspolitie moeten worden ondergebracht in een
korps van de Regiopolitie IJsselland. De gemeente
Zwolle is daarin één van de zes districten en burgemeester
drs. L.M.L.H.A. Hermans is korpsbeheerder
van het geheel. Het is allemaal bedoeld
om efficiënter te kunnen werken en om aan de eisen
des tijds te kunnen voldoen; en niet in de laatste
plaats, om te kunnen bezuinigen.
De politieman van de nabije toekomst moet op
vele manieren en plaatsen inzetbaar zijn. Veel
minder dan tot voor kort het geval was, is hij specialist
op een bepaald gebied. Wat dat betreft lijkt
de ‘generale taakstelling’ wel enigszins op die van
de jaren rond 1900. Daarentegen bestaat er wel een
groot verschil met het parool van ‘openheid en
voorlichting’ dat vandaag-de-dag opgeld doet:
vrijwel dagelijks kunnen de media op een persbijeenkomst
hun portie nieuws halen. Nauwkeurig
kan de burger het politiewerk volgen, al wordt natuurlijk
niet alles in de openbaarheid gebracht.
Vooral op het gebied van zedendelicten wordt
voorzichtigheid betracht. In het jaarverslag over
1992 valt wel tot op de stuiver te lezen wat het politiewerk
kost: ƒ 10,05 Per hoofd van de bevolking in
Zwolle. Enkele andere cijfers over 1992:
aanvragen politiehulp
berovingen op straat
openlijke geweldplegingen
inbraken (ook in auto’s)
fietsdiefstallen
aanrijdingen
registratie vreemdelingen:
– viaOC
– via reguliere vreemd.dnst
10.869
38
108
1.802
2-374
2.450
2.200
920
Als fungerend korpschef van de Zwolse politie is
de heer D. Hilarides verantwoordelijk voor de uitvoering
van deze en andere politietaken. Indien
alles volgens plan verloopt, worden die vanaf 1 januari
1994 uitgevoerd binnen de nieuwe Regiopolitie
IJsselland, waarvan burgemeester Hermans
korpsbeheerder is.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 113
Rechtspraak
In Zwolle neemt de rechtspraak al lange tijd
een belangrijke plaats in. In 1838 hoofdplaats
van een arrondissement geworden, moest de
stad onderdak bieden aan verschillende rechtsprekende
instanties – en ook aan een strafgevangenis
ondergebracht in het Huis van Bewaring. Daarmee
ontstond een juridische enclave, waarvan het
Paleis van Justitie aan de Blijmarkt het voornaam
ogende symbool vormde.
Toch is de verhuizing in 1977 naar een nieuw
onderkomen in het Gerechtsgebouw aan de Luttenbergstraat,
waar ook het kantongerecht onderdak
kreeg, niet de meest opvallende verandering,
vergeleken met de situatie aan het begin van deze
eeuw. Evenmin geldt dat voor het sterk gegroeide
aantal juristen en het navenant toegenomen aantal
behandelde zaken. Het grote verschil zit in de
geest en de sfeer van de rechtspraak. In het begin
van de eeuw was rechtspraak vooral strafrechtspraak,
waarin voorname heren vonnissen uitspraken
en precies wisten (zo vonden zij zelf) wat
verdachten toekwam. Zeker iemand die ongunstig
bekend stond, hoefde op weinig clementie te rekenen.
Ook herhaalde veroordeling kon op voorhand
reden zijn voor een zwaardere straf. Zo werd
in januari 1900 tegen een 61-jarige meubelmaker
door rechtbankpresident mr. P.J.G. van Diggelen
‘opzending naar een rijkswerkinrichting voor den
tijd van 3 jaar’ geëist. De man had gebedeld in de
Luttekestraat en hij moest het nu maar eens goed
afleren.
Tegenwoordig staat een menselijke benadering
van de verdachte op de voorgrond. In deze benadering
is rechtspreken meer dan het simpelweg
toepassen van regels. Slachtoffers kunnen nu rekenen
op professionele en vrijwillige hulp, nadat zij
aanvankelijk bij alle aandacht voor de verdachten
wel eens vergeten dreigden te worden.
Voor de rechtspraak als geheel valt een voortdurende
toename van specialismes en specialisten te
W. Coster
V.l.n.r. de heren Meijer,
van de Voort, Altena en
Schuurhuis, werkend in
het kantoor van het Paleis
van Justitie aan de
Blijmarkt; circa 1910.
114 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Gerechtsgebouw aan de
Luttenbergstraat (foto:
J.H. Nijland)
Drs. G.A. van Bergeijk,
directeur en H. Soepenberg,
management-assistent,
werkzaam in het
Gerechtsgebouw; 1993
(foto: J.H. Nijland).
constateren. Daarbij breidt ook het aantal zaken
op al die verschillende terreinen zich gestaag uit.
Medio 1993 waren aan de Arrondissementrechtbank
Zwolle, die zich uitstrekt over de kantons
Harderwijk, Lelystad, Steenwijk en Zwolle,
onder andere verbonden:
1 president;
12 vice-presidenten;
25 rechters;
4 kantonrechters;
1 hoofdofficier van justitie;
1 fungerend hoofdofficier van justitie;
11 officieren van justitie;
1 verkeersschout.
Verder stonden hier 193 advocaten ingeschreven
op een landelijk totaal van 7288.
Veel werk zullen de procedures in het kader van
de Administratieve rechtspraak overheidsbeslissingen
gaan opleveren. Vanaf 1994 gaan deze zogeheten
Arob-zaken namelijk ook in Zwolle plaatsvinden.
Verder bleef het aantal vreemdelingenzaken
toenemen. Daarnaast liep het aantal korte gedingen
op van 996 in 1990, tot 2189 in 1992.
De rechterlijke macht in al haar geledingen heeft
te maken met kritische volgers binnen en buiten
het apparaat, aan wie vrijwel permanent verantwoording
moet worden afgelegd. Ook dit brengt
veel (papier)werk met zich mee. In het Gerechtsgebouw
werken dan ook niet alleen juristen. Tal
van ambtenaren staan hen bij.
Inmiddels wordt gewerkt aan een ‘Rechtbank
nieuwe stijl’. De rechtspraak moet weer veel overzichtelijker
worden, niet in de laatste plaats voor
de burger. Pas omstreeks het jaar 2000, zo is de
verwachting, zal dit organisatorische proces zijn
voltooid.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Winkelen in de Diezerstraat
Als we naar deze foto van de Diezerstraat
kijken, valt op dat er vergeleken met de situatie
nu, wel het een en ander is veranderd.
De Diezerstraat was omstreeks 1925 nog een
betrekkelijke oase van rust met veel winkelpuien
die we nu als mooi ervaren. Anno 1993 zijn de
meeste gevels aan de onderzijde dermate verminkt
of verstopt, dat men alleen door naar boven te kijken
nog iets van de oude bebouwing kan herkennen.
Bovendien is het op een doorsnee zaterdag zo
druk in ‘winkelpromenade’ Diezerstraat dat het
zicht op historisch Zwolle door een massa kooplustigen
nauwelijks mogelijk is.
Toch zijn er misschien minder verschillen tussen
het einde en het begin van deze eeuw dan tussen
1925 en zo’n zeventig jaar daarvoor. Omstreeks
1850 was de Diezerstraat nog voornamelijk woonstraat.
De weinige Zwolse winkels waren voornamelijk
aan de buitenkant van de stad gevestigd,
bijvoorbeeld in de Smeden of de Hoogstraat. Al
het verkeer van Noord- naar Zuid-Nederland reed
nog in beide richtingen door de straat. In 1925 was
dat net veranderd in eenrichtingsverkeer. Aan het
eind van de negentiende eeuw kwamen er ook
steeds meer winkels in de Diezerstraat. De veelal
vermogende bewoners vertrokken naar buiten de
stad en verkochten hun panden. Omstreeks 1925
was de Diezerstraat al onmiskenbaar de winkelstraat
van Zwolle. Rechts op de hoek van Gasthuisstraat
bijvoorbeeld verkocht op nummer 48
de Fa. Wisbrun & Liffmann haar eerste klas dames-
modeartikelen. Aan de andere kant van de
Gasthuisstraat verkocht Oldenhof op nummer 50-
52 onder andere potten en pannen. Deze Zwolse
winkel doet dat op een andere plaats nog steeds.
Naast Oldenhof zat Palthe, die jarenlang op dit
adres is gebleven. Diezerstraat 56 was het adres
van de tabaksfabriek van de weduwe Van der
Helm, een begrip in Zwolle. Het was een stijlvolle
zaak met een eiken lambrisering, waar op de planken
de pakken tabak hoog stonden opgestapeld.
In het midden van de zaak stond een oude, met
koper beslagen kist waarin ooit de tabak werd vervoerd
vanuit de West. Verder werd het interieur
gesierd met grote Delfts blauwe potten met koperen
deksels waarin de tabak werd bewaard. De tabaksfabriek
van de weduwe Van der Helm was tot
1936 hier gevestigd. In dat jaar werd het pand aangekocht
door buurman Hendriksen. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog maakte Hendriksen nog
Aranka Meijerink-
Wijnbeek
dankbaar gebruik van de grote hoeveelheid tabaksgruis
dat zich onder de vloer van de oude tabaksfabriek
bevond. Bij de sloop in 1950 bleek er
nog zoveel tabaksgruis te liggen dat de instortende
vloeren een ware zonsverduistering veroorzaakten.
Het pand maakte vanaf 1936 deel uit van de
hoeden-, kleding- en bontzaak Hendriksen. De
firma Hendriksen was gevestigd in het pand De
Witte Leeuw (Diezerstraat 58) dat aan het eind van
De Diezerstraat omstreeks
1925 in de richting
van de Diezerpoortenbrug.
116 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de vorige eeuw was gekocht. Hendriksen was bekend
om zijn dure kleding en vooral om zijn bontmantels.
Nog na de oorlog was het vaak zo dat elke
man die het kon betalen zijn echtgenote een bontmantel
schonk. Bij Hendriksen werd dan een keur
aan mantels op de grond uitgespreid waarbij alle
voordelen van de verschillende bontsoorten wer-
Hetzelfde punt op een
drukke zaterdag in 1993
(foto:ZHV).
den opgesomd. Over zo’n aanschaf werd lang nagedacht.
De meisjes met modieuze pothoed op de
voorgrond kochten waarschijnlijk hun kleding
verderop in de Diezerstraat, bij C & A op nummer
73-77- C & A verkocht confectie en dat was heel
wat voordeliger. In hetzelfde pand zit nu textielgigant
Wibra.
In het vierde huis van links, op nummer 53, was
eveneens een filiaal van een landelijke keten gevestigd:
de kruidenierswinkel van De Gruyter. Wie
kende niet ‘Het snoepje van de week’. Het was een
van de eerste levensmiddelenzaken die een zekere
vorm van zelfbediening kende. De keten, die vanuit
het hoofdkantoor in Den Bosch werd geleid,
kende een bijna uniforme winkelinrichting met
prachtige tegeltableaus met Oudhollandse voorstellingen.
Iets verder naar de Grote Markt toe, op
nummer 49, was het pand De Twaalf Apostelen.
Oorspronklijk kwam de gevelversiering, bestaande
uit twaalf mannenkoppen, niet uit Zwolle. De
toenmalige eigenaar liet de beeldjes uit Brabant
halen en aan de gevel bevestigen. Aanvanklijk
werd in dit pand een garen- en bandzaak gedreven,
vervolgens een meubelzaak en tot slot een herenmodezaak.
Ernaast, op nummer 47, zat tot voor kort (1992)
banketbakker Lindeboom. Toen de foto werd gemaakt,
was het nog de bakkerij van A. van der
Waal. Chris Lindeboom werkte bij hem. Later, in
1929, zou Lindeboom voor zichzelf beginnen, in
een pand iets dichter naar de Grote Markt. Nog
weer later, in 1939, zou hij de bakerij van Van der
Waal overnemen. In dat huis was sinds 1840 een
bakkerij gevestigd geweest.
Veel auto’s waren er in 1925 nog niet; wel veel
fietsers. Na de oorlog kwamen er steeds meer
auto’s. De ruimte in de Diezerstraat werd schaars.
Het winkelend publiek had soms niet genoeg aan
de smalle trottoirs en moest op het wegdek zo nu
het dan het vege lijf zien te redden voor aanstormend
verkeer. Meegaand met de algemene trend
uit de jaren zestig, werd besloten de Diezerstraat
om te vormen tot een winkelpromenade. De
kooplustigen moesten de ruimte krijgen; winkelen
werd recreatie. Het plan van inrichting was van
het architectenbureau Verlaan en Nijhof en burgemeester
Drijber was de laatste automobilist die,
in een oldtimer, in september 1970 door de straat
mocht rijden. In de jaren zeventig en tachtig ging
de Diezerpromenade steeds meer lijken op andere
winkelstraten in het land. Overal trof men dezelfde
filialen van dezelfde winkelketens. Alleen deze
grote bedrijven konden de hoge huurprijzen in
zo’n winkelstraat opbrengen. Steeds meer Zwolse
bedrijven verdwenen of kozen eieren voor hun
geld. Spijkerbroekenwinkels met permanente opheffingsuitverkoop
kwamen er voor in de plaats.
De ‘verkalverstratisering’ is ook aan Zwolle niet
voorbij gegaan.
Nog niet lang geleden is de hele promenade op
de schop geweest. Naar oorspronkelijke ideeën
van Han Prins is de vroegere verkeersfunctie van
de Diezerstraat weer benadrukt: door de bestrating
lijkt het net of er nog een straat door de Diezerstraat
loopt. De uitstalkasten die rommelig
over de promenade waren gestrooid zijn daarbij
verdwenen.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT “7
Markt op het Gasthuisplein
Tegenwoordig zijn in klederdracht gehulde
Staphorster vrouwen op de vrijdagse
markt welhaast een bezienswaardigheid te
noemen. Sommige marktbezoekers kunnen niet
nalaten ze met open mond na te staren. In het begin
van deze eeuw echter waren vrouwen in
streekdracht zeker geen uitzondering. Omstreeks
1920 – toen de verdienstelijke amateurfotograaf
C.J.J. Schaepman deze foto maakte – gingen vrouwen
nog in opknapgoed en met de Zwolse muts
op het hoofd naar de markt.
Op de foto is de eiermarkt te zien, die van omstreeks
1919 tot omstreeks 1923 op het eerste gedeelte
van het Gasthuisplein werd gehouden. De
eierhandelaren bleven er dus maar kort.
De eierhandel had oorspronkelijk – samen met
de markt in vatboter en pondenboter – plaatsgevonden
in de Voorstraat die als marktplaats niet
zo geschikt was. Sinds 1880 waren pogingen ondernomen
om een overdekte markt te vinden.
Uiteindelijk was in 1884 een boterhal op de Nieuwe
Markt verrezen. Een plan om een nieuwe hal te
bouwen op het achterste gedeelte van het Gasthuisplein,
had in 1909 scherpe kritiek van de boterhan-
delaren gekregen. Zij vonden het Gasthuisplein
een onherbergzame tochthoek. Ook het
J.J. Seekles
Fabrikant C.J.J.
Schaepman maakte
omstreeks 1920 deze
fraaie foto van de eiermarkt
op het Gasthuisplein.
Links achter de
Gasthuissteeg, nu Gasthuisstraat
geheten.
118 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Dezelfde plaats, nu
meer dan zeventig jaar
later. Alle panden staan
er nog, maar zijn wat de
onderkant van de gevel
betreft onherkenbaar
veranderd. Eieren worden
hier niet meer verkocht
en ook de majestueuze
hoge bomen zijn
verdwenen (foto: ZHV).
voorstel van een raadscommissie om op het hele
Gasthuisplein markthallen voor de pondenboter,
vatboter en eierhandel te plaatsen, was in 1911 als
onrealistisch van de hand gewezen. Na vele gesprekken
en discussies was in 1913 besloten om de
eier- en ponden-botermarkt tijdelijk in de boterhal
op de Nieuwe Markt onder te brengen. Omdat
de vrije verkoop van boter wegens de Eerste Wereldoorlog
aan banden was komen te liggen, was
de boterhal in 1918 opgeheven en waren de eieren
vooraan op het Gasthuisplein terecht gekomen.
Door de opkomst van coöperatieve zuivelfabrieken
en de toenemende vraag naar fabrieks- en
roomboter, brachten de boeren na 1924 steeds
minder eieren en boter naar de markt. Op het
Gasthuisplein kwam na 1925 geleidelijk de verkoop
van honden, duiven en pluimvee tot bloei.
De vrouwen in klederdracht, de rieten manden,
blikken emmers en handkarren zijn geleidelijk uit
het Zwols straatbeeld verdwenen. De gevels zijn
veranderd en aangepast aan de eisen van de laatste
jaren van de twintigste eeuw. De grote oude bomen
zijn gekapt en nieuwe bomen zijn geplant.
Banken, stoelen, tafels en etagewoninge moeten
de leefbaarheid van het plein vergroten. Het Gasthuisplein
heeft onmiskenbaar een metamorfose
ondergaan.
Het zijn andere tijden, en andere mensen bevolken
nu het Gasthuisplein. Toch zal de aard van
hun gesprekken door de jaren heen niet wezenlijk
zijn veranderd. Daar, op de markt of op het terras
dat nu midden op het Gasthuisplein staat, spreekt
men oude vrienden, wisselt men familie-ervaringen
uit, worden oude kennismakingen vernieuwd
en komen – net als vroeger het geval was – de
boodschappenlijstjes weer te voorschijn.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 119
Veemarktimpressie
Op deze foto van omstreeks 1920 liggen
drie schrammen of jonge varkens vredig
te slapen in een gevlochten mand, gevuld
met stro. De foto is gemaakt op de Pannekoekendijk.
Boeren staan gezellig te kletsen of over de
prijs te onderhandelen. Op de achtergrond staan
de huifkarren waarmee mens en dier werden vervoerd.
In 1920 verhandelden de handelaren ruim
36.000 varkens en biggen op de Zwolse markt,
waarvoor de gemeente bijna 2400 gulden aan
marktgeld inde.
Hoe anders is aan het eind van de twintigste
eeuw het beeld van varkens: schichtige beesten,
opgesloten in grote donkere stallen, liggend op
roosters in een penetrante lucht, uit verveling de
staarten van hun soortgenoten afbijtend. Bio-industrie
heet dat. Op de markt worden de varkens
al bijna niet meer verhandeld. Van de zeug gaat
het big na ruim twee maanden naar de mester of
de fokker.
In de vroege ochtend van elke vrijdag werd
Zwolle in het begin van deze eeuw uit haar slaap
gewekt door boeren met hun ratelende karren die
naar de markt togen. Het grootvee werd geleid of
gedreven. Het kleinvee kreeg een plaats in de kar
en zorgde zo voor warme voeten van de passagiers.
Tot 1931 werd de veemarkt aan de stadsgracht
op de Harm Smeengekade gehouden, die
toen nog Beestenmarkt heette. De varkens en
schapen werden op de Pannekoekendijk verhandeld.
In deze buurt lagen vele cafés, enkele met
grote stallen waar het vee ’s nachts kon staan. Al
sinds 1852 werd op deze plaats vee- of beestenmarkt
gehouden. De paardenmarkt werd al eeuwenlang
in de omgeving van de Brink en de Thomas
a Kempisstraat gehouden.
Toen op 1 mei 1931 het huidige veemarktterrein
aan de Emmastraat in gebruik werd genomen,
verhuisde ook de paardenmarkt daarheen. De
kroegbazen bij de verschillende markten waren
diegenen die het meest bezwaar hadden tegen de
verhuizing. De koop werd immers vaak beklonken
met een borreltje. Spoedig verrezen er echter
nieuwe cafés aan de nieuwe veemarkt, zoals van
Van Beek, Derboven en Wijnberg, die ook al aan
de Beestenmarkt zaten.
Een bezoek aan de veemarkt anno 1993
Het is al acht uur geweest wanneer ik met Henk
Dubbeldam, bedrijfsleider van de veemarkt, over
de volledig overdekte veemarkt loop. Trots toont
hij het nieuwe laad- en losperron. De grootste
handel is al voorbij. Toch is er nog drukte en lawaai
genoeg. Gesprekken van mensen, geblaat van
schapen, geloei van koeien en dat alles door elkaar
heen. In de mêlee roept een vrouwenstem berichten
om.
Wim Huijsmans
Biggenhandel op de
Pannekoekendijk omstreeks
1920. De huizen
op de achtergrond zijn
afgebroken en daar
staat nu het pand van
Leenbakker.
120 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De handel in vee is
anno 1993 heel wat
grootschaliger. De
Zwolse veemarkt is inmiddels
een van de
grootste van Nederland
(foto:ZHV).
De markt is al om half vijf vanochtend begonnen.
Gisteravond is veel vee al aangevoerd. Het
vee staat op verhogingen aan ijzeren stangen te
pronk. Achteraan de stieren, dan de koeien, de
vaarzen, de pinken en enkele paarden. In een andere
hal staat het kleinvee. Elke veehandelaar heeft
zijn vaste stek. Voor in de hal worden koeien gemolken.
Gespierde jongelui, vaak veedrijvers uit
de Kamperpoort, leiden het vee in en uit de hal.
De gele koopmansjas heeft plaats gemaakt voor
blauw en zwart. Bij een transactie klinken doffe
klappen van hand op hand. Het zijn ontzettend
grote, vlezige handen. Het klappen kleurt de
handpalmen rood. Het lijkt wel of het handjeklap
andere marktgangers aantrekt. Zij kijken toe en
luisteren mee. Het magische woord is ‘geluk’, dan
is de koop een feit.
Ik zie ook boerinnen en één veekoopvrouw. Ik
hoop dat mannelijke collega’s met haar fijne handen
rekening houden.
Van Dubbeldam leer ik wat schorsers zijn. Het
zijn personen die in een grote Mercedes verschillende
markten bezoeken en daar als tussenhandelaar
optreden. Zij drijven voor grossiers de prijs
op en bepalen in zekere zin wat het vee moet kosten.
Ook stellen zij uniforme koppels samen en
verkopen die weer. Een enkele keer wordt nog
cash afgerekend. In portefeuilles, veilig om de nek
gehangen, prijken heel wat duizendjes. Uit veiligheidsoverwegingen
wordt echter steeds vaker per
cheque betaald.
Hier en daar is het behoorlijk glad door de urine,
stront en stro. Mijn schoeisel is duidelijk niet
geschikt. Een losgebroken jonge stier volgt zijn
natuurlijke driften; aanbod genoeg. Een veedrijver
maakt er een eind aan. Via een smalle doorgang
kom ik buiten. Daarna volgt een bezoek aan de
kleinveehal. De mekkerende schapen en de jonge
kalfjes weten niet welk lot hun wacht. Nieuwsgierig
staren ze me aan. Het vee op de markt wordt
goed behandeld. Veeartsen en dierenbescherming
houden toezicht. Een enkele keer wordt een onwillig
dier tot de orde geroepen.
De cafés rond de Veemarkt puilen uit. Het is er
blauw van de rook. Ook hier wordt vee afgerekend.
Ik zie weer veel groene flappen. Een borrel
en een sigaar completeren de ouderwetse koop.
‘Geluk d’r mee!’ Enkele bestuursleden van de
Bond van Veehandelaren in Overijssel praten mij
nog wat bij. Vroeger ging het op de markt veel collegialer
en vriendschappelijker toe, vinden zij. De
laatste jaren is alles veel individueler. De rouwlinten
bij het overlijden van een koopman, vastgeknoopt
aan de gording waar hij altijd zijn vee verhandelde,
zijn verleden tijd, evenals de robuuste
dochters van Van Beek, die vroeger de aangevoerde
koeien molken. Met het wegblijven van de joden
zijn ook vele tradities verdwenen. De Bond
probeert nu het imago van de veehandelaar te verbeteren.
Jongeren worden begeleid.
Tot slot loop ik langs de kramen opzij van de
veemarkthallen waar allerlei spullen te koop liggen,
zoals emmers, touw, tractorbanden, draad en
gereedschap. Klompen zijn een gewild artikel.
Heel wat veehandelaren doen zich te goed bij de
viskraam. Als ik de markt verlaat, loopt iemand
met een last ‘riezebessems’ mij bijna omver. Ik doe
een stap opzij en denk: ‘Daarmee kan hij zeker een
halfjaar lang de veemarkthal aanvegen.’ Toch zal
dat niet gebeuren. Dubbeldam heeft mij verzekerd,
dat voor de start van het popconcert van
vanavond de hele IJsselhal er weer kraakhelder
uitziet. De lucht van vee en koeiepoep is verdreven
met een bedwelmende nevel van frisse dennegeur…
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 121
Uitgaan op de Grote Markt
‘W:’ at al drukte, wat al beweging in dit
centrum, maar ook wat al herinneringen
aan vervlogen dagen!’ zo begint
de historicus Elberts aan het begin van deze
eeuw zijn verhaal over de Grote Markt. De Grote
Markt is altijd het centrum van Zwolle geweest: bij
feesten, optochten, ontvangsten, kermis en de
markt. Vanzelfsprekend was er vanouds veel horeca
aan de markt en bij de Grote of St. Michaëlskerk
gevestigd.
Op de foto, die uit het begin van deze eeuw dateert,
is de Zwolsche Melkinrichting (Grote Markt
12) te zien, met rechts ernaast het Heerenlogement
(Grote Markt 10-11). Het huis was tussen 1861 en
1890 bewoond geweest door mr.J.WJ. Baron de
Vos van Steenwijk, rechter bij de arrondissementsrechtbank.
In 1890 werd het linker gedeelte
door B. Hulsbergen verbouwd tot melkinrichting.
Een melksalon was in die tijd een populaire horecagelegenheid.
Die populariteit was echter maar
van korte duur. In 1879 werd in Nederland de eerste
melksalon geopend. Doel was ‘den verkoop
van zuivere, onvervalschte, niet afgeroomde en
niet verdunde melk’. Spoedig daarna had elke
zichzelf respecterende stad zo’n salon. Het publiek
bestond meestal uit winkelende dames en uit kantoorpersoneel
dat hier hun twaalfuurtje kwam
nuttigen. Goedkoop was de melk niet: voor een
kwart literglas moest 5 cent worden betaald. Het
interieur van de melksalon viel op door properheid:
tegels aan de wand en de melk in blinkende
bussen met een kraantje aan de voorzijde.
In 1901 werd de zaak door W. van den Oort
overgenomen. Hij voegde er een wachtkamer
voor de tram aan toe.
Grote Markt 12, de Zwolsche Melkinrichting, op een
ansichtkaart uit het begin van deze eeuw.
In 1917 ging het pand weer in andere handen
over. Nu opende P. Beenen er een luchroom en
restaurant. Enige jaren later, in 1922, kocht hij ook
Aranka Meijerink-
Wijnbeek
W”*’1*
122 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de rechter helft en maakte beide tot één geheel.
Het gezellige ouderwetse interieur met de pluche
kleedjes bleef tot eind jaren zeventig ongewijzigd.
Aan het eind van de’eeuw is de bestemming
weer bijna hetzelfde als aan het begin van de eeuw.
Net als vroeger wordt er geen alcohol geschonken.
McDonald’s verbouwde het geheel ingrijpend en
serveert er nu hamburgers.
Rechts van de Zwolsche Melkinrichting was het
Heerenlogement. Dit logement heeft een oude historie:
in 1769 werd het al genoemd. In de Franse
Tijd logeerde hier de bevelhebber van de Pruisische
rode huzaren die toen Zwolle bezetten. Sinds
1862 zwaaide de familie Jansen hier de scepter. Tijdens
de Tweede Wereldoorlog was het hotel door
de Duitse bezetter in beslag genomen. Inmiddels,
sinds 1937, was hotel-restaurant Peters er gevestigd.
Op bevrijdingsdag, 14 april 1945, bezetten de troepen
van de NBS het pand om er kort daarop de Canadese
bevrijders te verwelkomen. In 1968 werd
het Hotel Dijkstra en dat bleef zo tot 1976. Aan Hotel
Dijkstra met zijn grote terras hebben veel Zwollenaren
goede herinneringen. Schoolmeisjes vulden
hier hun lege uurtjes, vetkuiven dronken hier
hun eerste biertjes en menig afspraakje is hier gemaakt.
Het pand biedt nu eigenlijk nog steeds dezelfde
mogelijkheden, alleen is er nu een etage bijgekomen.
IJsbereider Talamini heeft het pand
opgeknapt en exploiteert op de eerste etage het Italiaans
café-restaurant La Meridiana.
Uitgaan aan de Grote Markt: vanaf het begin
van deze eeuw tot nu is er eigenlijk niet zo veel
veranderd. In die tijd zat Zwolle ook vol met cafés
en kroegjes. De laatste jaren wordt mede door de
komst van de vele HBO-studenten het aanbod
ook weer groter. Wel zal er verschil zijn in de consumpties
die worden genuttigd: aan het begin van
de eeuw had echt nog geen Zwollenaar van pizza
gehoord.
Hetzelfde pand in 1993. Nu is McDonald’s er gevestigd;
het terrasje is sinds kort weer in ere hersteld
(foto:ZHV).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 123
Het Rooms-Katholieke Ziekenhuis
Dit Rooms-Katholieke Ziekenhuis, op de
hoek van de nu verdwenen Bleekerstraat
en het Groot Weezenland, markeert het
begin van de professionalisering van de gezondheidszorg
in Zwolle. De foto is omstreeks 1910 gemaakt.
Nog geen halve eeuw daarvoor, vond de
Amsterdamse professor Lehman het maar onzin
dat artsen hun handen wastten voordat ze kraamvrouwen
inwendig onderzochten. Het resultaat
was dat in zijn gasthuis veel patiëntes aan kraamvrouwenkoorts
overleden. Ongeveer in diezelfde
tijd eiste een cholera-epidemie in Zwolle veel
slachtoffers. Een gasthuis was toen nog geen instelling
waar je heen ging om beter te worden.
Naar een gasthuis ging je om te sterven. Als je nog
enige kans op beterschap had, liet je je thuis verplegen
door een arts.
Reden van de steeds weerkerende epidemieën
was de gebrekkige hygiëne en de achterblijvende
medische kennis. Pas aan het eind van de vorige
eeuw ontdekte men ziekteverwekkers en nieuwe
medicijnen. Invoering in dezelfde tijd van een
tonnenstelsel, waarbij fecaliën regelmatig in een
tonnetje werden afgevoerd, had een goed effect op
de hygiëne. De aanleg van de waterleiding zorgde
ervoor, dat steeds minder Zwollenaren afhankelijk
werden van vervuilde drinkwaterputten, zodat
tyfus en andere besmettelijke ziekten geen vrij spel
meer hadden.
Aan het begin van de twintigste eeuw was dit alles
reeds beslissend ten goede gekeerd. Zwolle kende
toen twee ziekenhuizen: het gemeentelijke Sophiaziekenhuis
aan de Rhijnvis Feithlaan uit 1884
en het Rooms-Katholieke Ziekenhuis dat in 1896
was begonnen in het gebouw waar nu het Provinciaal
Overijssels Museum aan de Melkmarkt zit. De
liefdevolle verpleging geschiedde door de zusters
van de congregatie van de Heilige Carolus Borromeus
uit Maastricht. In 1902 waren de zieken, wegens
de beperkte ruimte, verhuisd naar de 45 bedden
in de twee herenhuizen op de voorgrond en de
nieuwbouw erachter. In de herenhuizen vonden
de patiënten ie en 2e klasse onderdak. In de nieuwbouw,
die 135.000 gulden had gekost, lagen de 3e
klasse patiënten en was de operatiekamer, het zusterhuis
en niet te vergeten de kapel. In dat gedeelte
aan de Bleekerstraat lag ook de officiële ingang. De
straat tussen het ziekenhuis en de azijnfabriek van
Heerkens en Schaepman (rechts) is reeds lang verdwenen
en zou nu ongeveer onder de hoofdingang
van het huidige gebouw doorlopen. In de voor het
begin van de eeuw moderne operatiekamer deed
dr. N.H. Frank zijn werk. Hij was niet in dienst bij
het R.K. Ziekenhuis want hij opereerde ook in het
Sophiaziekenhuis. De verzorging van de patiënten
was vanaf 1902 in handen van zestien nonnen met
hun karakteristieke kappen. De leiding had de eerwaarde
moeder Lamberta en voor het huishoudelijke
werk waren er nog zes zusters en een knecht.
De kwaliteit van hun zorg lieten ze variëren naar de
Menno van der Laan
Het Rooms-Katholieke
Ziekenhuis, circa 1910.
B.-K. ZIEKENHUIS
124 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
portemonnee van hun patiënt. Armlastige zieken
lagen op grote zalen en betaalden slechts 60 cent
per dag. De ie klasse betaalde in ieder geval 5 gulden
per dag voor de verzorging, maar had dan ook
een privékamer met uitzicht op de stadsgracht.
Voor geneesmiddelen, verband en gebruik van de
operatiekamer moest men bijbetalen.
Ziekenhuis De Weezenlanden,
1993 (foto:
ZHV).
Het vertrouwen in het ziekenhuis nam toe. In
het jaar 1911 werden er reeds 822 patiënten verpleegd,
waarvan 586 in de 3e klasse. In dat jaar kon
dat nog voor een totaalbudget van zo’n 31.000 gulden.
Het aantal patiënten nam in de loop der jaren
toe; het aantal zusters en doktoren eveneens.
Steeds werden er aan het Groot Weezenland en de
Bleekerstraat panden bijgekocht. Men was bijna
continu aan het verhuizen. In 1926 besloot het bestuur
een geheel nieuw ziekenhuis te bouwen aan
de Bleekerstraat. Dit gebouw dat in 1929 in gebruik
werd genomen, herinneren veel oudere
Zwollenaren zich als hét Rooms-Katholieke Ziekenhuis.
Het was een moderne instelling, waar
ook de lekenzuster haar intrede deed. Niet alleen
de christelijke naastenliefde stond hier op de
voorgrond maar ook de professionele medische
zorg, gegarandeerd door goede opleidingen van
het personeel in eigen huis.
Met de groei van het inwonertal van Zwolle
werd het oude R.K. Ziekenhuis echter op den
duur te klein. In de jaren zestig werd besloten tot
grootscheepse afbraak en nieuwbouw. Op het terrein
van de voormalige azijnfabriek — op de nieuwe
foto op de voorgrond – verrees een geheel
nieuw ziekenhuis dat in 1967 in gebruik werd genomen.
Tien jaar later kwam daar nog eens een
nieuwe vleugel bij, waarbij het totaal aantal bedden
op 525 kwam.
Inmiddels zijn allerlei besmettelijke ziekten die
tot het begin van deze eeuw veel slachtoffers maakten,
uitgebannen. Cholera, tyfus en TBC komen
bijna niet meer voor. In de medische wetenschap
lijkt technisch alles mogelijk: plastic heupen, nieuwe
hartkleppen en hart- en orgaantransplantaties.
Ook het ziekenhuis De Weezenlanden – de nieuwe
naam – doet aan die ontwikkelingen volop mee. In
1988 begon het werk op de afdeling hartchirurgie
waar open-hartoperaties worden uitgevoerd.
Nieuwe besmettelijke ziekten als aids stelden de
medici echter voor nog niet opgeloste problemen.
En De Weezenlanden liep ook tegen de grenzen
van de medische ontwikkeling aan, tegen de vraag
wie dit alles moet betalen. De plannen voor de
nieuwbouw van de hartchirurgie werden vertraagd
wegens bezuinigingen van de regering en de kosten
van de medische zorg nopen doktoren prioriteiten
te stellen. Het leven kan tegen erg hoge kosten enige
tijd worden verlengd, maar steeds vaker wordt
de vraag gesteld of dat allemaal de moeite waard is.
Moet een onverbeterlijke roker met hartklachten
maar niet eens wachten totdat een patiënt met
meer kans op succes is geholpen?
De vergelijking tussen het begin van de eeuw en
het eind van dit tijdperk laat een wereld van verschil
zien. De gemiddelde levensverwachting is
met vele jaren gestegen. Iedereen kan zich tegen de
kosten van medische verzorging verzekeren. In
het ziekenhuis De Weezenlanden waken niet meer
24 nonnen en een knecht over het welzijn van de
zieke maar een heel leger van zo’n 2100 personen,
meer dan driehonderd invalkrachten en ongeveer
honderd medisch-specialisten. Nonnetjes zitten
daar echter niet meer tussen.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 125
Apotheek Meulemeester
Rond het jaar 1900 waren er zeven apotheken
in Zwolle gevestigd: drie in de Diezerstraat,
één in de Koestraat, één in de Luttekestraat,
één op het Bethlehems Kerkplein en één
op de Grote Markt. Respectievelijk waren hier gevestigd
de apothekers Meulemeester, Bouwers, de
firma R. en J.S. Meulenhoff, Stroink, de firma
Campagne van Oort met apotheker Van der Veen,
de firma van Haarsbergen met apotheker De Barbanson
en tenslotte de zogenoemde Centraal
Apotheek de firma Wed. J. Rave, zonder bevoegde
apotheker. Van de huidige tien apotheken in
Zwolle zijn er nog drie op dezelfde plaats gevestigd
als 90 jaar geleden: apotheek Boogerd in de Diezerstraat,
apotheek Kluin in de Luttekestraat en
apotheek De Sassenpoort in de Koestraat.
Het pand Diezerstraat 10, destijds apotheek
Meulemeester en anno 1993 apotheek Boogerd, is
al sinds 1728 onafgebroken in gebruik als apotheek.
In 265 jaar tijd oefenden daar negen apothekers
hun beroep uit, gemiddeld zo’n dertig jaar
per persoon.
Het pand werd in 1728 voor ƒ 4.000,- gekocht
door Johannes Zegerius die daar zijn apotheek
vestigde. Voordien was het pand als woonhuis in
gebruik geweest. Zegerius werd opgevolgd door
zijn zoon; na diens overlijden in 1787 werd de apotheek
door drie generaties Revius gedreven. De
middelste van dezen, Jacobus Revius, was de eerste
academisch gevormde apotheker die in Diezerstraat
10 werkte. Zijn zoon, Theodorus Revius, associeerde
zich in 1858 met de jonge apotheker
P.G.F. Meulemeester. Vanaf 2 januari 1868 zette
P.G.F. Meulemeester het bedrijf alleen voort; de
naam Meulemeester bleef vervolgens 109 jaar, verdeeld
over 3 generaties, verbonden met de apotheek
aan het begin van de Diezerstraat.
Op deze rond 1900 genomen foto staat PJ.A.J.
Meulemeester, zoon van P.G.F., afgebeeld. PJ.A.J.
Meulemeester (1873-1950) werkte na zijn afstuderen
eerst enige tijd als provisor in Den Bosch en
kwam per 1 januari 1899, als apotheker bij zijn vader
in Zwolle. In 1907 nam hij de apotheek over.
Op de foto staat hij met een assistente afgebeeld
voor de zogenoemde grondstoffenopstand. Meulemeester
vult een flesje af uit een mortier, de assistente
is bezig met een balans; ze zijn bezig een
recept te bereiden. De afgebeelde opstand bevond
zich meteen links als je de apotheek binnen kwam,
op dezelfde plaats waar zich de balie in de huidige
apotheek Boogerd bevindt. De afgebeelde opstand
heeft er gestaan tot 1950. In dat jaar heeft de toenmalige
apotheker J. Meulemeester, zoon van
P.J.A.J., de zaak grondig verbouwd.
Annèt Bootsma-van
Hulten
Met dank aan: Drs. CJ.
Boogerd en Mevr. J.
Meulemeester-van der
Vossen
P.J.A.J. Meulemeester
en zijn assistente in de
apotheek in de Diezerstraat,
circa 1900.
126 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Eeuwenlang bestond de taak van een apotheker
vooral uit het bewerken van grondstoffen en het,
op basis van recepten, bereiden van geneesmiddelen
voor de zieke medemens. Zijn opleiding moest
garant staan voor de kwaliteit en degelijkheid van
zijn produkten. Hij was ook degene die preparaten
onderzocht en de kwaliteit daarvan kon beoorde-
Drs. C.J. Boogerd in de
apotheek in de Diezerstraat,
1993 (foto:
ZHV).
len. Rond 1900 nam de zelfbereiding van geneesmiddelen
nog verreweg de belangrijkste plaats van
zijn werkzaamheden in. De grondstoffen die gebruikt
werden waren in het algemeen plantaardig;
van planten, bladeren, bast en wortels werden poeders,
extracten, zalven, tincturen, balsems, stropen
etc. bereid. De industriële produktie van geneesmiddelen,
zogenoemde spécialités, was in deze tijd
nog maar net op gang gekomen. Eén van de eerste
industriële produkten die in het begin van deze
eeuw op de markt verschenen was acetylsalicylzuur;
dit produkt zou onder de naam Aspirine een
grootse toekomst tegemoet gaan. Het zou nog
ruim 60 jaar duren voordat de zelfbereiding in de
apotheek definitief teruggedrongen werd. Tegenwoordig
omvat de zelfbereidingskant nog ongeveer
10% van de werkzaamheden in een apotheek.
Daarbij moet men dan denken aan de bereiding
van speciaal samengestelde druppels, poeders, zalven
enzovoort. De analysetaak van een apotheker
is nu grotendeels overgenomen door laboratoria.
Tegenwoordig is de belangrijkste taak van de apotheker,
als laatste schakel tussen voorschrijver en
patiënt, die van medicatiebewaker en voorlichter.
De hier afgebeelde P.J.A.J. Meulemeester was
nog een echte apotheker van zijn tijd, met een grote
kennis van en interesse voor planten. Een speciale
hobby van hem was de mycologie, de kennis
der paddestoelen. Een andere hobby van hem was
geschiedenis. Zo publiceerde hij in 1928 ter gelegenheid
van het 200-jarig bestaan van de apotheek
een gedegen artikeltje over de geschiedenis daarvan
in het Pharmaceutisch Weekblad, waaraan ik
diverse gegevens heb ontleend.
De familie Meulemeester was katholiek, P.J.A.J.
was jarenlang kerkmeester van de Michaëlskerk.
Het patiëntenbestand van de apotheek bestond
ook hoofdzakelijk uit katholieken. In het vooroorlogse
Zwolle kwam het nog geregeld voor dat nietkatholieken
tijdens de zondagdiensten weigerden
naar een katholieke apotheek te gaan en, dienst of
niet, gewoon hun eigen apotheker benaderden.
P.J.A.J. Meulemeester heeft altijd bij de apotheek
gewoond, erboven en erachter. Het bovenhuis
werd vanaf 1943 door zijn zoon, J. Meulemeester,
met zijn gezin bewoond. P.J.A.J. woonde toen
aan de achterkant, aan de Oude Vismarkt. Hij is
daar blijven wonen tot zijn overlijden in 1950. De
apotheek werd in 1947 door J. Meulemeester overgenomen,
maar deze moest in datzelfde jaar naar
Nederlands-Indië. Hij zou daar ruim twee jaar blijven.
P.J.A.J. trad toen als provisor voor zijn zoon
op. Diezerstraat 10 is nog tot 1969 bewoond gebleven
door de familie Meulemeester. De apotheek
werd per 1 juli 1977 overgenomen door de huidige
apotheker, C.J. Boogerd, waarmee een einde kwam
aan een periode van 109 jaar apothekers Meulemeester
op Diezerstraat 10. Ook Boogerd heeft nog
een tijdje boven de apotheek gewoond. Bij twee
verbouwingen, in 1979 en 1990, zijn de oude woongedeelten
bij de apotheek getrokken.
De eerste Zwolse apotheker die zich buiten de binnenstad
vestigde was mevrouw Smit-Adolfs; zij
opende in januari 1953 een apotheek in de Leliestraat
in Assendorp. De expansie van Zwolle werd
door de apothekers geleidelijk gevolgd. Tegenwoordig
zijn er nog drie apotheken in de binnenstad
gevestigd.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 127
Evangelisatie vroeger en nu
Plechtig poseert het gezelschap voor de lens
in het kleine gebouw aan de Hoogstraat 82.
Links het vaandel dat het opschrift ‘Evangelisatie
Kamperpoort’ draagt en het jaartal 1895
vermeldt. De vereniging die in dit lokaal haar activiteiten
uitoefende, had het reeds op 18 september
1888 in gebruik genomen.1 Vol trots wordt de ’toverlantaarn’
getoond, waarmee men met een petroleumlamp
prachtige bijbelse taferelen kon laten
zien. In het midden staat de heer A.W. Kwak
toe te zien op de werkzaamheden. De dames en
heren zijn bezig met de voorbereidingen voor de
kerstfeestviering. Dit is te zien aan de kerstkrans
op de voorgrond en de vele zakken die gevuld
worden met levensmiddelen, kleding en uitzonderlijke
versnaperingen zoals sinaasappels en chocolade.
En dan ook nog stichtelijke lektuur.
Kwak was onderwijzer, maar na zijn bekering
door het Leger des Heils werd hij in 1892 door het
bestuur van de Evangelisatievereniging Kamperpoort
aangesteld als evangelist. Elf jaar zou hij in
de Kamperpoort werken. Zijn taak was het hou-
J. Erdtsieck
De evangelisatievereniging
Kamperpoort, opgericht
in
128 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
den van bijbellezingen op zondag en woensdagavond,
het leiden van de verschillende verenigingen
die in het gebouw hun samenkomsten hielden
en het stimuleren van nieuw werk. Zo was bijvoorbeeld
in het jaar dat de foto werd genomen de
muziekvereniging David opgericht. Evenwel, het
beheren en schoonhouden van het gebouw behoorde
ook tot zijn taak! Dat laatste liet hij wellicht
aan ‘de juffrouw’ over, zoals zijn vrouw werd
genoemd.
Er is echter meer te zien op de foto: er zijn heren
met hoeden en mannen met petten. De bestuurders
kwamen uit een andere laag van de bevolking
dan de doelgroep: de evangelisatievereniging was
gericht op de bewoners van de armoedige Kamperpoortwijk.
Bij de oprichters komen we daarentegen
illustere namen tegen: A. van Naamen van
Eemnes, bewoner van Zandhove en voorzitter van
de Eerste Kamer, H.A.J. Leembrugge, de gemeenteontvanger,
notaris C.B.H. Royer en baron C.B.
Sandberg. Deze groep heeft ook voor het grootste
deel de 4000 gulden bijeengebracht, die voor de
aankoop van twee oude huisjes nodig waren. Na de
sloop kon een lokaaltje met bijhorende woning
aan de Hoogstraat gebouwd worden.
Eerst in 1913 kreeg het lokaal een naam: Pniël,
genoemd naar de plaats in het bijbelverhaal, waar
Jacob met de engel van God worstelde. (De Zwollenaren
hielden overigens vol dat het gebouw ‘Pinier
heette.) Het werk van de evangelisatievereniging
had inmiddels navolging gevonden in
Assendorp, de Diezerpoort en in de binnenstad.
De vereniging Stadsevangelisatie overkoepelde het
geheel.
Het ontstaan van het evangelisatiewerk was te
danken aan een landelijke vereniging, die in 1853
als doel had een dam te werpen tegen ‘het toenemend
ongeloof en de bekeeringsijver der Roomsche
Kerk’. Men wilde over het hele land een net
van evangelisatielokalen oprichten. Overleg leidde
in 1888 tot oprichting van een evangelisatievereniging
te Zwolle.
We hoeven ons niet te verwonderen dat pas in
de tweede helft van de negentiende eeuw een dergelijk
initiatief genomen werd. Voor die tijd viel er
weinig te werven voor de kerk. Onkerkelijkheid
bestond nauwelijks en in Zwolle was bijna 70% lid
van de Hervormde Gemeente. Onkerkelijkheid
begon in Zwolle en omgeving pas op te komen in
de tweede helft van de negentiende eeuw.
Toch was het niet de officiële kerk die het initiatief
voor de evangelisatie nam; het waren enkele
vermogende lidmaten die deze taak op zich namen.
Behalve evangelisatie zat er ook een ander
doel achter, namelijk de opvoeding van de arbeidersbevolking,
die toen nog geestelijk en materieel
in een erbarmelijke staat verkeerde. Vermoedelijk
waren de heren beducht voor de invloed van het
opkomen
Like ons!