De ondergeteekende verklaart, dat niet genegen is, het terrein van de
gedempte kleine Aa, liggende achter behuizing, sectie F, N
irbij gestelde voorwaarden van de gemeente te koopen.
, op de
40 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Zwolle vroeger en nu
Dick Hogenkamp
De naam van het Gasthuisplein is ontleend
aan het H. Geest- of Binnengasthuis, dat
hier gestaan heeft en in 1302 was gesticht.
In 1924 werd het huizencomplex dat tot het Binnengasthuis
behoorde, grotendeels afgebroken. In
hetzelfde jaar kwam de nieuwbouw bij de Vechtbrug
gereed. Het gasthuis diende voor huisvesting
en verpleging van bejaarden.
Aan de zuidzijde van het Gasthuisplein werd
in 1846 door de Zusters van Liefde een pand aangekocht.
Na verloop van tijd kochten zij belendende
percelen aan, zodat het complex van de
Zusters van Liefde zich tenslotte uitstrekte tot aan
de Vijfhoek en de Wolweverstraat. De nonnen gaven
onderwijs en ze verpleegden zieken en bejaarden.
Anders dan op de openbare scholen,
stond het onderwijs bij de Zusters op een hoog
plan. De inspecteurs waren er zeer over te spreken.
De bovenste foto dateert van na 1921 toen het
gebouwencomplex (men sprak toen van ‘gesticht’)
van de Zusters van Liefde aan de eisen der tijd werd
aangepast. Aan het Gasthuisplein lag de hoofdingang
die o.a. toegang gaf tot een kleine kapel.
Het klooster zag er van binnen en van buiten
altijd zeer netjes uit. Het glom en het blonk als je
binnenkwam; de geur van boenwas hing in de kamers;
van de vloer kon je wel eten en de vloer in de
kapel was zo glad dat je moest opppassen om niet
uit te glijden.
Aan het eind van de jaren tachtig werd dit alks
gesloopt en ontstond aan de zuidzijde het ‘gat’ van
het Gasthuisplein. De schutting om dit gat werd
verfraaid met graffiti.
Aan het begin van de jaren negentig kwamen
hier diverse winkels en bioscoop De Kroon, die
voorheen in de Diezerstraat zat. Door de verandering
hoort het Gasthuisplein weer meer bij de binnenstad.
Vooral bij mooi weer is het goed toeven
op de vele terrassen.
Het Gasthuisplein
Het Gasthuisplein; huidige situatie
(foto’s: D. Hogenkamp).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Redactioneel Inhoud
Een aantal artikelen in dit nummer zijn een
vervolg op publicaties in eerdere tijdschriften.
Eerder schreef F.Th.J. Jansen over de
cholera, een ziekte die geweten werd aan de slechte
dampen van de Aa. Nu gaat hij in op het vervolg:
de demping van de beide Aa’s en alle perikelen,
die hier voor de gemeente uit voortvloeiden,
zowel financieel als juridisch.
Willem Boxma vervolgt zijn herinneringen uit
de jaren dertig in Assendorp. Dit keer blijft hij stil
staan bij de winkeliers aan de Assendorperstraat.
Ook vertelt hij over een vakantie naar Valkenburg
en een bezoek aan Aken, waar de geest van het
nationaal-socialisme de familie beangstigde.
Het Zwolse fraterhuis was goed georganiseerd:
Aafje Lem beschrijft de taken van de librarius, die
o.a. toezicht hield op de vervaardiging van boeken.
Recentelijk zijn twee kanonlopen uitgegraven
op Kranenburg. Harry Vrielink beschrijft hoe dit
in zijn werk ging en wat er met de lopen gaat
gebeuren.
Vaste rubriek is ook het ‘Zwolle van vroeger en
nu’ van Dick Hogenkamp.
Zwolle vroeger en nu Dick Hogenkamp
Het aanplempen van de Aa’s F.Th.J. Jansen
Straatnamen, niet zo eenvoudig Wil cornelissen
Een gewone jongen in Zwolle/3 Willem Boxma
Zwolse fraters Aafje Lem
Kanonnen voor de vestingstad Zwolle Harry Vrielink
Boekbespreking
Agenda
Auteurs
40
42
54
55
65
68
70
72
73
Omslag: De Grote Markt en de Melkmarkt in 1782, toen tussen de bomen op de
Melkmarkt nog de Grote Aa stroomde. Detail van een schilderij door DJ. van
Elten (Provinciaal Overijssels Museum, foto H. Westerink).
42 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het aanplempen van de Aa’s
F.Th.J. Jansen
Plattegrond van Zwolle
uit 1846, op een litho
van L.J. Tordoir
(Provinciaal Overijssels
Museum).
Het dempen van de Aa’s, twee wateren
binnen de Zwolse stadsmuren, en het in
de plaats daarvan aanleggen van een
stadsriolering vonden plaats in de jaren 1857 tot en
met 1862. Het verdwijnen van de Aa’s moet voor
de aangrenzende bewoners ongeveer evenveel
commotie gegeven hebben als voor de tegenwoordige
winkeliers het autoluw maken van de binnenstad.
Wie vanaf de zuidzijde van het Kerkbrugje
langs de Ter Pelkwijkstraat, het Gasthuisplein en
de Oude Vismarkt over de Grote Markt en de
Melkmarkt naar het Rodetorenplein wandelt,
volgt precies de loop van het grote riool dat in de
plaats is gekomen van het riviertje de Grote Aa. De
demping hiervan en de aanleg van een riolering
vonden plaats in drie fasen. Op 10 maart 1857
besloot de raad te beginnen met het deel tussen de
Blauwhandsebrug, ook wel de Pieter van Akenbrug
genoemd, en de Gasthuisbrug. De Blauwhandsebrug
lag aan de oostzijde van het Gasthuisplein
en vormde de verbinding tussen de Walstraat
en de Spoelstraat. De Gasthuisbrug lag aan
de andere kant van het Gasthuisplein, tussen de
Gasthuisstraat en de Wolweversstraat. Op 7 februari
1859 vond de aanbesteding plaats van het tweede
gedeelte, dat liep van het Gasthuisplein tot de
Grote Markt. Het werk duurde iets langer dan de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 43
geplande zes maanden. In 1861 werd begonnen
met het laatste stuk, van de Grote Markt tot het
Rodetorenplein. Dit gedeelte heet nu Melkmarkt.
De hele operatie werd omstreeks het begin van
1862 voltooid door het dempen van het Rodetorenplein.
Intussen was in 1859 ook de Kleine Aa dichtgemaakt
en was daarvoor in de plaats een riool
gelegd. De Kleine Aa, vroeger ook wel de Achter-
Aa genoemd, stroomde vanaf de stadsgracht over
de Slurink, de tegenwoordige Kerkstraat, naar de
Diezerstraat, kruiste deze, en liep langs de Korte
Smeden en tussen het Eiland en de verenigde Bitter-
en Nieuwstraten door. Vandaar doorsneed ze
de Broerenstraat en kwam aan het einde van de
Roggestraat uit tussen de huizen bij het Kattenbeltsbruggetje,
op de plek waar nu het Aaplein in
het Meerminneplein overgaat. Vervolgens liep zij
rakelings langs de zuidzijde van het tegenwoordige
Aaplein. Daarna stroomde ze dwars over de
Steenstraat en kwam achter het Hopmanshuis
weer in de stadsgracht.
In het volgende zal besproken worden waarom
juist in die tijd het ‘aanplempen’ van de Aa’s en
het vervaardigen van een riool plaatsvonden en
wat de voor- en nadelen hiervan waren. Ook de
problemen die zich hierbij voordeden komen ter
sprake, evenals de vele bezwaarschriften voor, tijdens
en na de drooglegging. Het kostenplaatje zal
uiteraard niet ontbreken. Ook wordt aandacht
besteed aan de rol van de stadsarchitect, die zeer
belangrijk is geweest.
De gegevens zijn voornamelijk geput uit de
notulen en de bijlagen van de notulen van de
gemeenteraad van Zwolle uit de betreffende jaren.
Om het notenapparaat enigszins beperkt te houden,
zijn de besluiten van de gemeenteraad niet
geannoteerd. Wel is daarbij zoveel mogelijk de
datum van het besluit vermeld.
Waarom dempen en een riool ter vervanging?
Er zijn verschillende redenen waarom juist in de
jaren na 1857 deze stadsvernieuwing ter hand werd
genomen. Een ervan was de aanstelling op 1 maart
1855 van B. Reinders uit Groningen tot stadsarchitect.
Deze opvolger van Z. van der Bie was gekozen
uit 47 sollicitanten. De nieuwe architect was een
groot voorstander van de demping. Hij was het
die B en W hierbij adviseerde en toezicht op alle
werkzaamheden uitoefende. Zijn advies was
steeds doorslaggevend.
Reinders zag al snel het nut in van de uit te
voeren operatie, onder meer vanwege de financiële
voordelen. Door het dempen van het deel tussen
de Blauwhandsebrug en de Gasthuisbrug
kwam onderhoud en vernieuwing van de kademuren
te vervallen, wat een besparing van
ƒ 39.000,- opleverde. Het dichtgooien van dit gedeelte
zou daarentegen maar ƒ 8000,- kosten,
zodat het positieve saldo maar liefst ƒ 31.000,-
bedroeg. Bovendien zou ook in de toekomst het
onderhoud komen te vervallen, wat nog een extra
besparing met zich meebracht.’
Een ander voordeel was dat door het dempen
van de Grote Aa een groot plein zou ontstaan, dat
de weekmarkt goed kon gebruiken. Bovendien
moest de stadsgracht worden uitgediept en de
grond daarvan kon gebruikt worden voor de demping.
Op de laatste plaats vond Reinders dat het
resultaat van de werkzaamheden de gezondheid
van de inwoners zou bevorderen, immers “de Aa
is oorzaak van het ontstaan of middel ter verspreiding
van de besmettelijke ziekten”. Hij doelde
hiermee vooral op de cholera, waardoor in 1855 in
Zwolle weer veel slachtoffers waren gevallen.
De Grote Markt en de
Melkmarkt in 1782, toen
tussen de bomen op de
Melkmarkt nog de
Grote Aa stroomde.
Detail van een schilderij
door DJ. van Elten
(Provinciaal Overijssels
Museum, foto H. Westerink).
44 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Water ophalen uit de
Grote Aa, ter hoogte
van het Gasthuisplein,
in 1670. Detail van het
schilderij ‘Hetgeslachte
varken’ van Hendrik
ten Oever (Provinciaal
Overijssels Museum).
Opvallend is dat in de raadsnotulen alleen wordt
gesproken over “de besmettelijke ziekten” en het
woord cholera niet wordt genoemd. Hierop rustte
kennelijk een taboe en men wilde voorkomen dat
er angst zou worden gezaaid onder de bevolking.
Voor de leden van de plaatselijke commissie
van geneeskundig onderzoek en toevoorzigt was
het juist in eerste instantie de medische indicatie,
waarom zij sinds deze laatste epidemie steeds bij
de gemeente aandrongen op het dempen van de
Aa’s. Zij wezen erop dat de meeste choleragevallen
zich voordeden langs de oevers van beide watertjes,
waarvoor de slechte ‘uitwaseming’ van het
water de oorzaak zou zijn.2 Hoe snel de cholera
dodelijk kon toeslaan, blijkt uit een voorbeeld uit
1854. De vrouw van Van Heusden in de Grote
Baan in de Kamperpoort bezweek op 12 oktober
’s avonds om half elf aan deze ziekte, nadat ze
’s morgens nog haar gewone dagelijkse bezigheden
had verricht.3
Een voordeel voor de aangrenzende bewoners
was daarnaast dat ze geen last meer zouden hebben
van het vooral in warme zomers hevig stinkende
water. Ook hoefden ze niet meer op te draaien
voor het schoonhouden van een vervuilde Aa.
Nadelige gevolgen van het dempen wuifde
Reinders weg. Dat de scheepvaart belemmerd zou
worden liep volgens hem niet zo’n vaart, omdat
aan het af te dammen gebied geen fabrieken zouden
zijn gelegen. Kennelijk zag hij de jeneverstokers
over het hoofd. Ook het argument dat er bij
brand te weinig water zou zijn, zag hij niet als een
probleem. Meer brandputten en langere brandslangen
aan de spuiten zouden voldoende zijn om
eventuele branden te bestrijden.
Er zou heel wat werk verzet moeten worden.
Na het afdammen zou eerst het water weggepompt
moeten worden. Daarna moest de riolering
er komen en tenslotte zou het geheel bestraat
worden. Over de lasten en de nadelen die de aangrenzende
bewoners van deze werkzaamheden
zouden ondervinden werd met geen woord gerept.
Inspraak was er in deze tijd niet bij!
Een ander nadeel voor veel mensen was dat de
op palen in de Aa rustende uitbouwsels, de zogenaamde
uitstekken, verwijderd zouden worden.
Dat betekende dat vele huizen in de stad een stukje
woonruimte kwijtraakten. Het bouwen ervan had
al geld gekost en nu moesten voor het wegbreken
opnieuw onkosten worden gemaakt. Voor aansluiting
op het aan te leggen riool zou jaarlijks een
grondrente verschuldigd zijn. Tenslotte was de
kans groot dat er bij het wegmalen van het water
en bij de grondwerkzaamheden funderingen of
palen zouden verzakken, met alle gevolgen van
dien.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 45
Rekesten
De gemeente kreeg dan ook te maken met vele
bezwaarschriften, die echter meestal niet gehonoreerd
werden. De gemeente was fel op de penning.
Tegen de demping van het eerste deel van de
Aa werd bezwaar aangetekend door turfschippers
en door de firma W. en A. Visscher, die een jeneverstokerij
exploiteerde aan het Gasthuisplein op
de hoek van de Wolweverstraat. Zij wezen erop
dat transport over water niet meer mogelijk zou
zijn, terwijl er stromend water nodig was voor de
stokerij. Attesten van branders uit Schiedam en
Rotterdam bevestigden dit laatste. En zij konden
het weten! De raad besloot echter op 21 april 1857
met algemene stemmen tot demping over te gaan.
De branders werd op 17 juli daarop wel toegestaan
een nieuw afzonderlijk riool aan te leggen om
water aan te voeren voor hun bedrijf. Maar de
kosten daarvan moesten ze zelf betalen.
Ook de uitvoering van het tweede gedeelte
stuitte in oktober 1858 op bezwaren van de jeneverstokers,
die stelden “dat toch de branderij
alhier een uitgebreide fabrijk [is], die aan onderscheidene
huisvaders hier ter stede uit den minderen
stand een bestaan verschaft en alleen langs de
Aa zijn brandstoffen kan ontvangen”. Ze claimden
een schadevergoeding van ƒ 250,— per jaar
omdat de turf nu in plaats van per praam per as
moest worden aangevoerd. Ook stelden ze dat er
meer controle bij de bedrijven nodig zou zijn,
“omdat er meer kans geboden wordt hen te bestelen”.
De raad wees op 20 oktober hun protest van
de hand, hoewel ze wel van mening was dat de stokers
schade zouden ondervinden. Het algemeen
belang moest echter prevaleren.4
De pomp en de verzamelbak van de branderij
Een verhaal apart is de pomp en de verzamelbak
van branderij De Eendragt van de heren Visscher
iw
/
«•««. –)
i
i
• >
/. A
. .. -.
« <••• »
j >
-i
. . « ,
en Van Laer, gelegen op het Gasthuisplein. Deze
pomp moest verplaatst worden naar een nog aan
te wijzen plaats en de verzamelbak moest onder de
openbare straat komen. In deze bak, die terzijde of
onder de pomp was aangebracht, werd de draf
verzameld. Dat is het overschot van het koren
waaruit de jenever werd gestookt. De draf werd
verkocht aan in de nabijheid van de stad wonende
boeren, die er hun vee mee voerden.
De pomp en verzamelbak stonden juist aan de
rand van de Grote Aa. Door de demping zouden
ze midden in de passage komen te liggen, zodat
verplaatsing noodzakelijk was. Er moesten waarborgen
komen “dat de rijtuigen waarmede over
die verzamelbak wordt gereden, daarin niet storten”.
De fabrikanten hadden een vergunning
moeten hebben voor het plaatsen van de bak,
maar een schriftelijke bevestiging daarvan was
niet te vinden. Een commissie uit de gemeenteraad
was dan ook van mening dat de heren er
jarenlang genot van hadden gehad zonder ervoor
te betalen. Vandaar dat ze voor de kosten van de
Dwarsdoorsnede van de
geplande duiker in de
Grote Aa, uit 1857 (coll.
GAZ).
Het Gasthuisplein met
de Gasthuisbrug in de
achttiende eeuw.
R.A.A.J. Graafland
maakte in 1926 deze
kopie van het niet meer
bestaande schilderij
(Provinciaal Overijssels
Museum).
46 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
verplaatsing, die op zo’n ƒ 150,- waren gesteld,
niet op een vergoeding hoefden te rekenen. De
stokers maakten ook bezwaar tegen het betalen
van de grondrente van ƒ 12,- per jaar. Ze meenden
dat ze evenveel recht op vrijstelling hadden als de
heren Revius en Van der Kolk, die ook langs de
Grote Aa woonden.5 Dit verzoek werd door de
Bouwtekening voor de
verbouwing van de achtergevel
van het huis
van F. Schaepman aan
de Oude Vismarkt,
naast het tegenwoordige
notenwinkeltje (coll.
GAZ).
raad afgewezen met zes tegen vier stemmen. Het
was voor de jeneverstokers een gevecht tegen de
bierkaai, omdat de gemeente hen nauwelijks tegemoet
wilde komen.
De asch- en drekman
Een ander persoon die nadeel meende te ondervinden
van het verdwijnen van de Aa’s was de
pachter van de ‘asch- en stratendrek’, mr. H. van
Sonsbeeck. Hij vroeg dan ook vermindering van
de pachtprijs, omdat hij minder mestspecie zou
ontvangen. De raadsleden J.C. Eindhoven en
J.F.A.A. Schaepman, die meenden dat hij wel recht
had op een schadevergoeding, kregen op 20 maart
1860 opdracht hierover een rapport uit te brengen.
Van Sonsbeeck dacht schade op te lopen, omdat
het zevende perceel van zijn pachtcontract, het uitbaggeren
van de Aa’s en het ledigen van de openbare
secreten, zou verdwijnen. Berekend werd dat
dit een bedrag van ƒ 271,74 zou opbrengen, wat
Van Sonsbeeck vergoed zou moeten krijgen.
Het was echter een moeilijke beslissing, omdat
de kwaliteit en de kwantiteit van de meststoffen
moeilijk te beoordelen was. Schaepman en Eindhoven
merkten fijntjes op dat de schade over 1859
voor de pachter wel mee zou vallen en de demping
eigenlijk zelfs voordelen voor hem meebracht:
“Hij behoudt nu de mestspecies in nature, zonder
dat daarvan welligt het beste gedeelte, zoals vroeger
het geval was, wegvloeit, terwijl de secreetmest
nu aanwezig moet zijn in daargestelde gemeenteriolen
of voor zijne mondingen”.6
De raad hield zich met dit probleem lang
bezig. Pas op 11 februari 1861 stemde ze met acht
tegen vier stemmen in met het volgende voorstel.
Op een pachtprijs van ƒ 2500,- per jaar kreeg de
pachter een remissie van ƒ 271,74, met terugwerkende
kracht ingaande op 1 oktober 1858. Hoewel
Van Sonsbeeck het bedrag eigenlijk te laag vond,
omdat hij volgens zijn opzichter een jaarlijks verlies
leed van ƒ 536,-, ging hij toch akkoord met
deze regeling.
Het kostenplaatje van het werk aan de Grote Aa
Voor de demping van de eerste fase tussen de
Blauwhandsebrug en Gasthuisbrug was op de
gemeentebegroting van 4 februari 1857 een bedrag
van ƒ 8000,- uitgetrokken. Tweeënhalve maand
later werd het project al geraamd op ƒ 12.300,-.
Deze verhoging was een gevolg van het feit dat de
stadsarchitect het beter vond in plaats van gebakken
stenen buizen “een gemetseld riool ter hoogte
van 1.50 met een bodem van 1.20 in opening” aan
te leggen. Uiteindelijk bleek op 28 april 1858 dat er
ƒ 13.078,- was uitgegeven.
Het tweede deel tussen het Gasthuisplein en de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 47
Grote Markt werd op 7 februari 1859 aanbesteed
aan W. Klinkert voor een bedrag van ƒ 16.290,-,
ƒ 1210,- minder dan begroot was. Voor de oplevering
was een termijn van zes maanden gesteld,
maar de aannemer kon hieraan niet voldoen. Als
reden gaf hij op dat er in maart en april veel
oponthoud was geweest “door ruw weder en
hooge waterstanden”, terwijl hij ook zeer veel hinder
had gehad van de fabriek van W. en A. Visscher.
Bovendien waren er onvoldoende bagger –
lieden te vinden en had ook de besluiteloosheid
van aangrenzende particulieren over wel of geen
aansluiting op het riool voor vertraging gezorgd.
Uiteindelijk werd voor het werk aan dit deel
ƒ 16.628,- uitgegeven.
Voor de derde fase had het gemeentebestuur
in 1860 en 1861 een bedrag gereserveerd van
ƒ 22.500,-. Op 10 februari 1862 was er ƒ 17.510,-
uitgegeven, waarbij in september van hetzelfde
jaar nog een restant kwam van ƒ 168,-. Bij de afrekening
van deze eindfase ontstond er verschil van
mening tussen aannemer W. Klinkert en de
gemeente over wat er precies onder een nieuw
gelegde of een herlegde straat moest worden verstaan.
Voor het herleggen van een straat kreeg de
aannemer minder uitbetaald dan voor het nieuw
bestraten. Klinkert was van mening dat hij ƒ 600,-
te weinig had gekregen, iets waar de gemeente het
niet mee eens was.
Dienst
gede
daar
GEMEENTE
1S6 .
DQ ondergetcekendc verklaart, dat
mpte kleine Aa, liggende achter
bij gestelde voorwaarden van de gemee
ZWOLLE, Uen
ZWOLLE.
Demping
niet genegen is, het terra
behuizing, sectie F, N*.
ntc te knopen.
196 .
kleine Aa.
n vnn do
, op de
Bovendien kreeg de aannemer een boete voor
te late oplevering. Hij voerde aan dat dat niet zijn
schuld was, maar dat de weersomstandigheden
extreem slecht waren geweest. Zo was de Aa in de
hele maand februari met sneeuw gevuld geweest,
terwijl in maart hoge waterstanden het werk
belemmerden. Ook was het erg moeilijk geweest
aan de benodigde Stenselberger straatkeien te
komen. Uiteindelijk werden beide kwesties afgedaan
door Klinkert de hierboven genoemde
ƒ 168,- uit te betalen.7
In totaal beliepen de kosten dus zo’n
ƒ 47.384,-. Hoe Elbers in zijn Historische wandelingen
in en om Zwolle aan een bedrag van ƒ 54.000,-
komt, is mij dan ook een raadsel.
Het kostenplaatje van het werk aan de Kleine Aa
Voor het dempen van de Kleine. Aa was op 28
januari 1857 een bedrag van ƒ 63.000,- op de
begroting gezet. Bijna twee jaar later, op 20 december
1858, vond de openbare aanbesteding van
het werk plaats, maar liefhebbers konden niet
gevonden worden. Daarom besloot men de uitvoering
in gedeeltes en in eigen beheer door de
gemeente te laten uitvoeren. Volgens de stadsarchitect
zagen de aannemers er tegenop de gehele
Kleine Aa droog op te leveren.
Het aanplempen tussen de Broeren- en Kattenbeltsbrug,
dus tussen Broerenstraat en Aaplein
(130 strekkende ellen), werd aanbesteed aan H.
Mulder voor ƒ 675,-. Daarna was het deel vanaf de
brug in de Smeden tot het openbaar toilet boven
de Aa in de Slurink aan de beurt. Het gedeelte tussen
de Kattenbeltsbrug en de Steenstraat kreeg
volgens een raadsbesluit van 3 september 1859 de
naam Aaplein.
Aanvraag om een muur
neer te zetten bij het
huis van F. Schaepman
aan de Oude Vismarkt.
Schaepman wilde grond
tot aan de stippellijn a
b, om daar een muur
neer te zetten, ten einde
licht te houden in zijn
tabaksfabriek en ter
ondersteuning van het
trottoir. De uitstek aan
zijn huis wilde hij zo
veranderen als aangegeven
door de ronde lijn
tussen c en e. Op verzoek
wilde hij ook wel
het vierkante gestippelde
tracé volgen. De
lijn c stond in het verlengde
van de scheidingsmuur
met het
pand van juffrouw Ter
Horst, het huidige
notenwinkeltje (coll.
GAZ).
Verklaring van het ‘niet
genegen zijn’ grond van
de gemeente te kopen
(coll. GAZ).
48 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Voor het jaar 1859 stond voor het dichtgooien
van de Kleine Aa een bedrag van ƒ 45.000,- op de
begroting, dus aanmerkelijk minder dan twee jaar
daarvoor. Het verschil is te verklaren omdat men
nu meer gegevens had over de benodigde grondsoorten
voor het dempen en omdat de aanleg van
de riolen op een minder kostbare wijze kon worden
uitgevoerd.
In het begin van 1860 meldde Reinders aan B
en W dat de totale kosten ƒ 32.482,- hadden
bedragen. Dus een winst voor de gemeente van
ruim ƒ 12.500,-, die voornamelijk kon worden verklaard
uit het feit dat de werken in eigen beheer
waren uitgevoerd. Bovendien kon daardoor veel
sneller worden gewerkt. De stadsarchitect en
opzichter Bosboom kregen voor hun vele werk een
gratificatie van respectievelijk ƒ 750,- en ƒ 200,-,
de helft van hun jaarwedde. Ook op deze bedragen
had de gemeente echter beknibbeld, want oorspronkelijk
was ƒ 1000,- en ƒ 500,- voorgesteld.8
Maar de kosten van het werk aan de Aa’s drukten
dan ook zwaar op de financiën van de stad
Zwolle. Dat blijkt wel uit het feit dat ongeveer 22
procent van de totale uitgaven voor het jaar 1859
aan dat karwei werd besteed. Het ging om een
bedrag van ƒ 62.500,- op de totale begroting van ƒ
272.692,-. Om het geld bijeen te krijgen, schreef de
gemeente een lening uit van ƒ 62.000,-, en wel in
62 aandelen van ƒ 1000,- elk. De rente bedroeg ten
hoogste 4,5 procent.
De uitstekken moeten weg
Zoals gezegd brachten de werkzaamheden aan de
Aa’s met zich mee dat de uitstekken weggebroken
moesten worden. Wat precies onder een uitstek
moet worden verstaan, wordt duidelijk in een
brief van 22 juli 1861 van Berend van Utteren,
koopman en winkelier, wonende Achter de Broeren.
Hij schreef aan de gemeente dat hij bezwaar
had tegen het verwijderen van zijn bij twee percelen
horende uitstekken, ‘rustende op paaien aan of
in de kleine Aa, aangevuld met puin en aardspecie
waarop dezelve blijven rusten’. Het ging dus om
uitbouwsels van huizen boven het water, die op
palen stonden. Na de demping zouden deze palen
obstakels vormen voor het verkeer, met name
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 49
voor wandelaars en paardewagens.9
De vraag was of de gemeente gerechtigd was de
uitstekken te laten wegbreken. Verschillende
rechtsgeleerden waren het hierover oneens. Daarom
vroeg de raad advies aan L. Hertzveld, advocaat
bij het Provinciaal Gerechtshof van Overijssel.
Zijn conclusie was een volmondig ja, gebaseerd
op de volgende drie punten:
1. De grachten behoren tot de bezittingen van de
gemeente.
2. Het overhangen van een uitstek over een tot
een openbaar vaarwater bestemde en als zodanig
gebruikte gracht, is strijdig te achten met
haar bestemming en gebruik.
3. Een uitstek over een openbaar vaarwater is een
onrechtmatige daad, ook als men een zodanige
uitstek wil behouden tegen de wil van de
gemeente.10
Met deze conclusie stond de gemeente sterk in
haar schoenen tegen de te verwachten bezwaarschriften
en schadeclaims. Wel had ze tot dan toe
de uitstekken oogluikend had toegestaan.
De gemeente was het langst in gevecht met
Ferdinand Wilhelm Gustaaf Schaepman. Deze
tabakshandelaar woonde in de Diezerstraat en zijn
achtergevel kwam uit op de Oude Vismarkt, naast
het huidige notenwinkeltje op de hoek met de
Grote Markt. Het uitstek dat zich hier boven de
Grote Aa bevond moest verwijderd worden. Het
ging om een bijzonder groot exemplaar, want in
september 1859 schreef Schaepman in een rekest
dat het ongeveer de helft van zijn woning besloeg.
Deze ruimte was nodig voor zijn gezin en ‘onmisbaar
voor de uitoefening zijner nijverheid’. Bij
verwijdering ervan zou hij dus in zijn bestaan
bedreigd worden. Vandaar dat hij voorstelde in
eerste instantie de sloop uit te stellen, want als de
verdere demping van de Aa nog niet was voltooid
en de zogenaamde kaak met het ijzeren hek bij het
huis van de dames Ter Horst, het huidige notenwinkeltje,
nog niet was weggebroken, zou het uitstek
niet hinderlijk zijn voor de passagie. Omdat
het huis van de dames Ter Horst waarschijnlijk
toch afgebroken moest worden, wilde hij liever
daarop wachten. Dan hoefde hij niet tweemaal tot
een vertimmering over te gaan.”
Prentbriefkaart uit het
begin van deze eeuw
van de hoek Grote
Markt-Oude Vismarkt.
In het winkeltje op de
hoek woonde ‘juffrouw’
Ter Horst, ernaast was
de achtergevel van het
huis van Schaepman
(part. coll).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Negentiende-eeuwse
litho met een gezicht op
Zwolle vanaf het
Zwarte Water. Op de
achtergrond de bebouwing
aan de Buitenkant,
die er nu nog net
zo uitziet. HetHopmanshuis
ligt een beetje
verscholen achter de
boom. Onder de boog
stroomde het water van
de Kleine Aa in de
stadsgracht (part. coll).
De gemeente spande daarop tegen Schaepman
een procedure aan, die hij door allerlei nieuwe
voorstellen op de lange termijn probeerde te
schuiven. Uiteindelijk verloor hij het rechtsgeding
bij vonnis van de arrondissementsrechtbank te
Zwolle van 26 juli 1860. Maar eind april 1861 was
het uitstek nog altijd niet verdwenen. De gemeente
nam toen zijn verzoek om vrijstelling van het
betalen van grondrente niet in overweging, omdat
hij het vonnis nog niet had uitgevoerd.
Bezwaarschriften tegen het verwijderen van
uitstekken boven de Kleine Aa kwamen er van
B.A. van Kuik uit de Broerenstraat en J.H. Geerligs
van Cleeff uit de Diezerstraat, hoek Korte Smeden.
De laatste, in de wandeling Jan Vet genoemd,
had een uitstek aan de zijkant van zijn huis en
vroeg voor het afbreken ervan een tegemoetkoming.
Per slot van rekening had hij het geval in
1842 laten vernieuwen voor ƒ 1100,-, terwijl door
de verwijdering ervan zijn huis minder waard zou
worden. De raad had voor zijn argumenten wel
begrip, maar besloot toch zijn verzoek af te wijzen
om geen precedent te scheppen.
Van Kuik in de Broerenstraat voelde zich
eveneens zwaar benadeeld, want hij schreef dagelijks
te moeten ondervinden dat zijn huisje door
het afbreken van het uitstek er niet beter op was
geworden. Bovendien was hij van mening dat
door de gemeente met twee maten werd gemeten
en dat de meer gegoede burgers bevoordeeld werden.
Hj was onder voortdurende aanmaning van
de stadsarchitect gedwongen geweest zijn uitstek
weg te breken, “hiervan is het mij thans een zeer
groote grieve dat ik – de minst gegoede – juist diegene
moet zijn die zoozeer willekeurig behandeld
ben, terwijl anderen de hunnen hebben behouden
en sommigen zelfs geheel herbouwd zijn”. Bovendien
had hij zijn winkeltje, een deel van zijn
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
bestaan, van de hand moeten doen omdat er geen
ruimte meer voor was. Ook voor zijn verzoek om
schadevergoeding toonde de raad op 21 november
1859 gemeente geen clementie.12
Verzakkingen
Andere schadeclaims kwamen er bij de gemeente
binnen door verzakkingen van woningen. Dat was
het gevolg van het droogmalen en het aanleggen
van het riool. De huizen die het dichtst bij het
water van de Aa’s stonden, liepen de meeste kans
om schade op te lopen. Zo werd de westelijke
muur en de fundering van het huis en erf van
meester Abraham van de Graaff in de Diezerstraat
(nu nr. 98) door het water van de Kleine Aa
bespoeld. Aan de zijkant grenste het aan de Korte
Smeden, waar toen de Kleine Aa liep. De fundering
werd door een rij palen voor uitwijking beveiligd.
Maar door het werk aan de Aa waren de fundamenten
uitgezet en gescheurd. Daardoor verzakte
het huis en zou het zelfs zijn ingezakt als er
niet gestut was. Vandaar dat hij bij de gemeente
om compensatie vroeg, temeer omdat het perceel
minder waard was geworden.
Deze kwestie werd een heet hangijzer in de
raad, waarover men het onderling niet eens kon
worden. Daardoor verliepen de onderhandelingen
met Van de Graaff ook moeizaam. Van 1860 tot en
met 1862 kwam de raad liefst zeventien maal in
besloten zitting bijeen om de zaak te bespreken. De
commissie die rapport moest uitbrengen aan de
raad was eveneens verdeeld. Drie leden kwamen
ieder met een eigen rapport en aanbeveling. Thorbecke
vond een schadevergoeding van ƒ 1500,-
passend, Thiebout vond ƒ 1000,- genoeg. Maar
Cremer Eindhoven wilde helemaal niets geven,
omdat volgens hem het pand door grondaankoop
van de gemeente in waarde was toegenomen en dit
de schade wel compenseerde. Baron Sloet tot Oldhuis
drong aan op een minnelijke schikking, die
echter vastliep op een bedrag van ƒ 600,—.’3
Daarop daagde Van de Graaff de gemeente
Zwolle voor de rechter, die hem op 24 september
1862 in het gelijk stelde. De gemeente werd grove
nalatigheid en onvoorzichtigheid verweten en zou
aan Van de Graaff een passende schadevergoeding
moeten betalen. De raad overwoog nog wel tegen
dit vonnis in hoger beroep te gaan, maar zag daar
wegens een te geringe kans op succes toch maar
vanaf. Van de Graaff kreeg een bedrag van ten
hoogste ƒ 3000,- aangeboden.
Een andere bewoner langs de Kleine Aa vroeg
eveneens om schadevergoeding. Deze kwestie had
voor de gemeente een gunstiger afloop. J. Kleybrink,
die woonde bij de voormalige Kattenbeltsbrug,
rapporteerde schade te hebben opgelopen,
omdat een paal waarop zijn uitstek was gebouwd
bij het dempen was bezweken. Dit noopte hem tot
‘groote uitgaven’. De stadsarchitect stelde vast dat
hij niet bij de gemeente moest aankloppen, maar bij
de aannemer H. Mulder. Ook was Reinders van
mening dat de schade niet was ontstaan door het
dempen, maar door de slechte toestand van de paal.
Vandaar dat de schadeclaim werd afgewezen.14
De houthandelaren Schaepman en Russel
hadden meer succes met hun rekest. Een houten
wal en schuurtje van hun firma waren tengevolge
van het werk aan de Kleine Aa ingestort, omdat de
uitbaggering over een te grote breedte was uitgevoerd.
Zij kregen van de gemeente ƒ 100,- om de
schade op eigen gelegenheid te herstellen, dit om
“groote moeijlijkheden en procedures” te voorkomen.
15
Bezwaren tegen de aansluitkosten op het riool
Tijdens de werkzaamheden moesten de huiseigenaren
beslissen of ze hun pand wel of niet wilden
aansluiten op het gemeenteriool. Ze konden vergunning
krijgen hierop te lozen onder de voorwaarde
dat dit gebeurde onder toezicht van de
stadsarchitect. De aansluitkosten waren voor hun
eigen rekening, evenals het onderhoud van de
rioolbuizen. Bij akte van vergunning werd de
grondrentevan de percelen bepaald.
Bij de Grote Aa werd onderscheid gemaakt
tussen voorliggende en achterliggende panden.
Voor de voorliggende huizen werd op 7 juli 1857
de grondrente vastgesteld op ƒ 12,- en voor de
achterliggende op ƒ 8,-. Hierop dienden verscheidene
eigenaren een verzoekschrift in om de
grondrente voor iedereen gelijk te stellen en te
verminderen tot zo’n ƒ 5,- a ƒ 7,—. Tevergeefs!
Voor de prijzen van de Kleine Aa werd uitgegaan
van de grootte van de percelen, waarbij het
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
bedrag kon varieren tussen ƒ 12,-, ƒ 10,-, ƒ 8,-,
ƒ 6,-, ƒ 4,- en ƒ 2,-. De raad besloot op 12 april
1859 dat de gemeente op ‘een min kostbare wijze’
gelegenheid zou geven om de rioolverbinding tot
stand te brengen, dit ter bevordering van de reinheid
ter plaatse.
De grondrente bracht tussen de Gasthuisbrug
en de Blauwhandsebrug een bedrag op van ƒ 237,-.
De aanslagen van aansluiting op het grote riool
van de Kleine Aa brachten jaarlijks ƒ 349,25 op.
Er kwamen vele bezwaarschriften binnen
tegen een te hoge aanslag. De eerder genoemde
Berend van Utteren aan de Kleine Aa rekende zich
ook de grond onder de uitstekken toe en meende
hiervoor niet te hoeven betalen. M.E. van Dam en
D.J.A.S. Zweers, die in de Diezerstraat woonden
en een achtergevel hadden die uitkwam aan de
Oude Vismarkt, vroegen om verlaging van hun
aanslag. Ze waren van mening niet verantwoordelijk
te zijn geweest voor het onderhoud van de
kademuren. Reinders bestreed dit én was van
mening dat de demping in hun voordeel was
geweest, omdat ze nu de muur niet meer hoefden
te onderhouden. Net als J.W. Holtkamp, die ook
als onderhoudsplichtig werd beschouwd voor zijn
kademuur, kregen ze geen vermindering van de
grondrente.16
Het bestuur van de Gasthuizen, dat was aangeslagen
voor ƒ 25,-, vond dit bedrag te hoog. Het
hervormde weeshuis betaalde immers ƒ 16,-, terwijl
daar 62 mensen woonden en in het gasthuis
maar 44. Mocht de aanslag gebaseerd zijn op die
van het Gesticht van Liefde op het Gasthuisplein,
dat ook ƒ 25,- betaalde, dan was dat niet terecht.
In het schoollokaal van het Gesticht bevonden
zich immers vele privaten, terwijl er in het Gasthuis
maar twee waren. Toch wees de raad het
rekest af, omdat ze het door de Gasthuizen te betalen
bedrag in overeenstemming vond met dat van
andere dergelijke instellingen.17
Aanplant van bomen
De ruimte die vrijkwam na het dempen van de
Grote Aa leende zich goed voor de aanplant van
bomen. Vandaar dat bij de raad verscheidene
rekesten binnen kwamen om bomen te planten of
te behouden. Zo pleitten J. van Deventer en andere
eigenaren of bewoners langs de Aa voor het
behoud van de lindebomen, die langs het gedempte
gedeelte stonden. Dit verzoek werd op 14 mei
1857 ingewilligd, terwijl ook de bomen langs de
rest van de Aa voorlopig mochten blijven staan.
In het begin van 1860 was de raad het nog niet
eens of die bomen wel of niet mochten blijven
staan. In december daarop besloot ze echter met
tien tegen zes stemmen om de kastanjebomen ter
weerszijden van de Aa te vellen.
In een brief, ondertekend door 29 bewoners
langs de Melkmarkt, werd in oktober 1861
gevraagd om aanplant van bomen op de plaats van
de gedempte Aa. Ze vonden dit zeer wenselijk,
“vooral omdat daardoor een verbinding met – en
alzo verlenging van – de heerlijke wandelplaats
langs de stadswallen zoude tot stand komen”.
Bovendien zouden hun woonhuizen door de
bomen tegen de brandende hitte beschermd worden,
die de afgelopen zomer bijzonder hevig was
geweest. Op 26 oktober 1861 besloot de raad dan
ook het trottoir in het midden van de Melkmarkt
te beplanten met iepen. Kastanjebomen vonden
geen genade.18
Epiloog
Vandaag de dag worden begrotingen van wat grotere
projecten meestal fors overschreden. Opmerkelijk
is dat bij het dempen van de Aa’s de werkelijke
uitgaven veel voordeliger uitvielen dan was
begroot. Bij de Kleine Aa kwam dit vooral omdat
het project door de gemeente in eigen beheer werd
uitgevoerd. Dat gaf een besparing van ruim een
kwart op de begrote kosten.
Door het dempen verdween een schilderachtig
stukje Zwolle. Het water, de boten en de uitstekken
binnen de stadswallen verdwenen. Een belangrijk
voordeel was dat langs de Grote Markt,
Melkmarkt en Rodetorenplein een prachtige locatie
voor een markt ontstond, die tot de dag van
vandaag een grote trekpleister is voor de stad en de
wijde omgeving. Bovendien vormt het een uitstekende
standplaats voor de jaarlijks terugkerende
zomerkermis.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 53
Noten
1. Gemeentearchief Zwolle (GAZ), AAZ02-01052,
memorie van toelichting, nr. 133.
2. GAZ, CA004,1855, pakket 48, nr. 62.
3. Idem, 1854, pakket 47, nr. 28a.
4. GAZ, AAZOO2-O1O54, brief van 20 oktober 1858, nr.
383-
5. GAZ, AAZO2-01057, rapporten van 24 januari en 6
februari 1860; brief van 8 april 1860.
6. GAZ, AAZ02-01058, rapport van 2 oktober 1860.
7. GAZ, AAZO2-OIO6O, brief van 2 september 1861; GAZ,
AAZO2-oio6ia, rapport 16 augustus 1862.
8. GAZ, AAZO2-oo995b, vergaderingen van 30 mei en 12
juli 1860.
9. GAZ, AAZ02-01060, brief van 22 juli 1861.
10. GAZ, AAZ02-01055, brief van 20 mei 1859.
11. GAZ, AAZ02-01056 en 01057, brieven van 6 september
en 3 oktober 1859 en 2 januari 1860.
12. GAZ, AAZ02-01055 en 01056, rapport van 28 januari
1859 e n brief van 24 oktober 1859.
13. GAZ, AAZ02-03453.
14. GAZ, AAZ02-01055, brieven van 3 en 7 juni 1859.
15. GAZ, AAZO2-O1O58, rapport van 8 november 1860.
16. GAZ, AAZ02-00996, vergaderingen van 11 februari en
5 augustus 1861.
17. GAZ, AAZ02-01956, brief van 7 juli 1859.
18. CAZ, AAZ02-01060, brief van 23 oktober 1861.
Detail van de stadsplattegrond
van Braun en
Hogenberg uit het einde
van de zestiende eeuw.
Links, binnen de stadsmuren,
stroomt de
Kleine Aa, door het
midden de Grote Aa
(part. coll).
54 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Straatnamen, niet zo eenvoudig
Wil Cornelissen T i T istu dat er in 1933 bij de raadsvergade-
/ / ring van 4 september al een lans werd
T V gebroken om in Zwolle een straat naar
Multatuli te noemen? Het raadslid H.J. van der
Vegt pleitte hiervoor, toen een zestal straten
genoemd zou worden naar Da Costa, De Genestet,
Van Lennep, Beets, Bilderdijk en Tollens. ‘Het
college zal wel niet hebben willen uitdrukken dat
ze met dit zestal het neusje van de zalm hebben
willen aanwijzen,’ zo zei hij.
Een Multatulistraat heeft Zwolle (nog steeds)
niet.
Op 13 juni 1938 werd het voorstel van B&W behandeld
om de naam Beestenmarkt, waar tot 1 juni
1931 de veemarkt werd gehouden, te wijzigen in
Harm Smeengekade. Harm Smeenge, oom van de
latere WD-voorman Harm van Riel, was meer dan
veertig jaar voorzitter van de schippersvereniging
Schuttevaêr. Bovendien – en dat was niet zijn
geringste verdienste – had hij geijverd voor verbetering
van onderwijs aan schipperskinderen. Hij
was ondermeer voorzitter van de staatscommissie
die de regering adviseerde over deze speciale
onderwijsvorm. Er waren dus redenen genoeg om
Smeenge te eren met een straatnaam.
Toch hadden enkele raadsleden hun bedenkingen.
De oude naam Beestenmarkt opgeven?
Kon Smeenge niet in een nieuw gebouwde straat
vernoemd worden?
Na enige discussie werd toch besloten tot
naamsverandering. Het argument dat er vaak verwarring
bestond tussen de namen ‘Veemarkt’ en
‘Beestenmarkt’ speelde daarbij een belangrijk rol.
Veemarkt aan de Beestenmarkt, vanaf1938 Harm
Smeengekade geheten (foto: Provinciaal Overijssels
Museum).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 55
Een gewone jongen in Zwolle/3
Spoor, alcohol en veiligheid
Mijn vader was – ik zei het al eerder – bij
‘het spoor’. Tijdens de economische
crisis van de jaren dertig was dat een
voorrecht. Bij de spoorwegen werken betekende
een vaste baan, een vast inkomen en zelfs een aantal
vakantiedagen per jaar; zij het zonder de tegenwoordig
gebruikelijke vakantietoelage. Op het
salaris werd weliswaar af en toe beknibbeld, maar
het bleef een vaste baan. Je moest voortdurend
goed oppassen, wilde je je baan niet kwijtraken.
Altijd moest je je nauwkeurig aan de voorschriften
houden. Nooit zomaar iets van het werk meenemen,
ook al was het begeerde nog zo onbenullig.
Gebruik van alcoholhoudende dranken kort
voordat je in dienst kwam was taboe: wie tijdens
de arbeid een flesje met dergelijk vocht in jaszak of
bureaula verborgen hield, liep kans onverbiddelijk
de laan uitgestuurd te worden. En dat was het
slechtste wat je in de crisisjaren kon overkomen.
In de leuze “Vlug, veilig en voordelig” werd de veiligheid
bijzonder ernstig genomen.
Het kopen van sterke drank – bijvoorbeeld
wanneer mijn grootouders kwamen logeren –
moest dan ook zeer omzichtig geschieden. Pake,
zoals wij hem vanzelfsprekend noemden, was
gepensioneerd vanwege de Staatsspoorwegen en
hij kon zich een borreltje wel veroorloven. Omdat
hij gewend was aan elke dag een glaasje, vroeg
vader mij tegen de dag van Pakes komst even mee
te gaan naar een slijter in de Sassenstraat. Mijn
taak was als uitkijkpost te fungeren. Met een lege
fles verstopt onder zijn burgerjas – in uniform was
de heimelijke aankoop dubbel riskant, bijna een
misdaad! – trad hij de winkel binnen na eerst elke
kant van de straat te hebben uitgekeken naar herkenbaar
spoorvolk. Verraders slapen immers
nooit. Als de slijter enkele maatjes jenever in de
fles had gegoten, verscheen vader – de fles weer
onder de jas – voor het raam in de winkeldeur en
wachtte tot ik het sein ‘veilig voor naar buiten treden’
gaf.
Willem Boxma
De familie Spoor
Ik kom uit een gedegen ‘spoorgeslacht’. Mijn
overgrootvader en grootvader van vaders kant
hebben jarenlang het railvervoer gediend. Zelfs
mijn grootmoeder heeft als overwegwachteres,
gehuld in zware zwarte cape en dito hoge hoed en
gewapend met een rode vlag, het wegverkeer
tegengehouden, als het naderen van een trein was
aangekondigd.
Opgegroeid ben ik met ‘het spoor’, dat de sfeer
in ons huis bepaalde binnen de cyclus van vroege,
en late dienst. Stil moeten zijn als vader na gedane
nachtdienst overdag zijn slaap moest inhalen.
Avonden en nachten alleen met moeder tot hij ‘s
nachts of tegen de ochtend van de dienst thuiskwam.
De Hooge Brug waar
vanaf je een mooi uitzicht
had op de spoorlijnen;
circa 1930 (foto:
Instituut ter Bevordering
van de Waarneming
van Zwolle
[IBWZ]).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het Stationsplein; circa
1934 (foto: IBWZ).
Het gevoel van onrust en onveiligheid ‘s
nachts. We wisten, dat vader bij het spaarzame
licht van hoogopgestelde lantaarns tussen sporen
en aanstormende treinen en wagons zijn werk
deed. Moeder schoof een tafel tegen de slaapkamerdeur,
omdat zij inbrekers vreesde en haar man
het niet voor haar zou kunnen opnemen. En dan
die kennissenkring: allemaal mensen die afhankelijk
waren van het spoorbedrijf. Zij waren, zelfs in
hun vrije uren en dagen, niet in staat over iets
anders te praten dan over dat eeuwige spoor.
Een wandelend spoorboekje
Ik was trots op mijn vader als ik hem op de perrons
van het station Zwolle van voor naar achter
en terug zag paraderen. In zijn indrukwekkende
zwarte uniform, de knopen met Brasso glanzend
gepoetst, zodat het ingegraveerde locomotiefje
echt scheen te rijden. Vooral door de rode pet,
versierd met vliegend wiel en gouden bies, was hij
voor mij de verpersoonlijking van dat geweldige
bedrijf dat voor mijn gevoel een eindeloze rij van
rijtuigen en wagons door het land en zelfs tot ver
in het buitenland liet trekken. De vertrekstaf bungelde
parmantig onder de arm of aan het riempje
aan zijn wijsvinger. Het verbaasde mij niet, dat
machinisten, wagenmeesters, conducteurs, stokers,
kruiers en wie verder op het station professioneel
aanwezig was, hem met “chef aanspraken.
Was het verwonderlijk, dat de drommen
wachtende reizigers zwegen en vervolgens gelijk
een kudde naar een ander perron schoven, als hij
via de microfoon had omgeroepen, dat de “trrrein
naar Grrrroningen, verrrrrtrektijd zeventiennnn
uuurrr met twintig minuten verrrrtraging zal b.’innenkomen
op spoorrr zo en zoveel”? Verder was
hij een wandelend spoorboekje; op elke vraag van
een reiziger naar een bepaalde trein gaf hij zomaar
uit zijn hoofd vertrektijd en perronnummer op.
Hoe kwiek sprong hij niet van een perron af en
klauterde hij even rap het andere perron weer op.
Daar aangekomen – en nadat hij ervan overtuigd
was dat het sein op veilig stond en na een indringend
snerpen van zijn fluit – hief hij de staf: en het
stoomblazende monster bundelde gedwee zijn
verborgen krachten. Ik zag in hem dezelfde figuur
welke politiek tekenaar Albert Hahn op een affiche
had verbeeld: “Heel het raderwerk staat stil,
als uw machtige arm ’t wil”.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 57
De heerser van Post T
Op geregelde tijden had vader geen dienst op het
reizigersstation aan het Stationsplein. Dan heerste
hij over het rangeerstation vanuit Post T aan de
Deventerstraat, waar ook de groenteveiling was.
Als ik aan het eind van de middag zijn broodtrommeltje
en koffiekruikje moest brengen en
over de steile buitentrap de seinpost was binnengegaan,
scheen hij mij weer de baas van het spoor
toe. Door de ramen overzag ik de immense wirwar
van in elkaar overlopende sporen, waartussen de
rangeerders, in blauwe kiel en de hoorn met een
koord om de nek gehangen, de wissels omgooiden.
Met de loodzware haak tussen de handen
geklemd wachtten ze tussen de buffers de door de
loc afgestoten goederenwagon af, een dreigend en
aanstormend gevaarte dat zich met een donderende
klap op de gereedstaande wagon stortte. Even
vreesde je, dat de kleine man in de blauwe kiel tussen
beide wagens vermorzeld zou zijn. Maar tot je
geruststelling zag je elke keer weer de haak
omhoog komen en terugspringen in het oog: de
‘anpikkateur’ had het overleefd. Gebukt kwam hij
onder de buffers vandaan en ontlokte vervolgens
aan zijn hoorn een klemmende boe-toon, als
teken aan de machinist, dat de koppeling was
gelukt en hij kon opstomen.
Op de seinpost viel wat te beleven. Het verbaasde
me altijd hoe rap vaders vingers de knop
van het morsetoestel bedienden. Tik-tik-tikke-t-ii-
i-k. Punten en streepjes die op ellenlange stroken
wit papier afgedrukt werden en boodschappen
doorgaven aan een volgende post.
In de seinpost was ook de seinhuiswachter.
Met een dot veelkleurig katoen in de hand tilde hij
de weerspannige handels die het seinsysteem in
werking brachten. Rinkelen van bellen, venstertjes
waarachter kleurtjes zichtbaar werden of dichtsloegen,
neerklappen van handels, tikken van de
morsesleutel – hier klopte het hart van de spoorwegen.
Soms wenkte een machinist en nodigde me uit
bij hem boven te komen. Terwijl een leerlingmachinist
met een gigantische schop kolenbrokken
in de stookkist wierp, mocht ik aan het koordje
trekken. De stoomfluit gilde over het rangeerterrein,
drong dwars door de witgrijze, langs de wielen
slierende stoommassa, alles en iedereen waarschuwend
voor de onverzettelijke komst van – ik
zou willen zeggen – mijn loc. Zouden jongens niet
alleen daarom al, de droom koesteren van spoorman
worden?
Stoom en diesel
Stoom – dat was het onomstotelijke kenmerk van
het spoorwegbedrijf. Stoom die de gevels van de
huizen aan de Oosterlaan tegenover het station
zwartblakerde. Stoom die onweerstaanbaar zuchtend,
piepend, hijgend, krakend, gillend, ratelend
de lange logge keten achter de machine op gang
bracht en leidde naar de verste oorden die ik me
denken kon.
Meester De Mik had in de Provinciale Overijsselsche
en Zwolsche Courant gelezen dat op een
bepaalde tijd in de middag de dieseltrein zou passeren.
Dat was de revolutionaire tegenhanger van
de stoomtrein, vertelde hij. ’t Was nog wel een
trein, maar heel anders. De diesel zou in de toekomst
het gezicht van de spoorwegen bepalen.
“Kinderen, dat mogen jullie niet missen”, hield hij
ons voor. En daarom ging de hele klas keurig in de
rij naar de spoorwegovergang; daar waar de
Deventerstraat in de weg naar Ittersum overgaat.
Wat ons tussen de spoorbomen passeerde, vond ik
maar niks. Het pufte niet, het had geen pijp waar
rookpluimen uit omhoog sloegen. Geen ondoorzichtige
stoomwolk gaf uiting aan de kracht van
De Deventerstraatweg
met groenteveiling;
circa 1934 (foto: IBWZ).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de machine. Het leefde niet, het leek trouwens in
niets op de ouwe trouwe locomotief. Ik miste de
groet van de meester, leunend op de rand van het
groene ijzeren deurtje, met die olijke en niettemin
trotse blik onder het zwartleren petje.
Vrij reizen
Tot de aantrekkelijke emolumenten van vaders
functie bij de Nederlandse Spoorwegen, behoorde
zeker het ‘vrij reizen voor het hele gezin.’ Je hoefde
alleen maar aan het stationsloket een bonnetje in
een boekje te laten afstempelen en ziedaar je gratis
treinkaartje, geldig voor heel Nederland. Een ‘vrijbiljet’
heette dat. We reisden vanwege vaders rang
zelfs tweede klas, behaaglijk in de groene stoffen
bekleding. Weliswaar niet in het rode pluche van
de eerste klas, maar ook niet op de houten banken
van de derde klas. Ik voelde me altijd heel sjiek als
ik vanaf die luxe zitplaats het raam uitkeek en op
het perron reizigers die voor hun kaartje betaald
hadden, de derde-klas rijtuigen zag binnenklimmen.
Wanneer mijn moeder alleen reisde, gaf zij
de voorkeur aan een compartiment dat met een
bordje ‘Dames’ aangaf wie er mochten plaatsnemen.
Een lange treinreis
Blijkens een aantekening op de achterzijde van
een bewaard gebleven kiekje, maakte ik in 1935 een
lange treinreis. We brachten de zomervakantie
niet, zoals anders, bij familie door: we reisden naar
Valkenburg, in Limburg nota bene! We gingen
logeren in een pension! Niet een dag, niet een
weekend, maar een hele week. We gingen niet met
het eigen gezin, maar in gezelschap van de familie
Wisman. Meneer Wisman was een collega van
vader en hij had het pension besproken. Pension
Van der Gronden heette het. Het was gevestigd in
een keurig pand met een terras ervoor aan een rustige
weg.
Nadat we onze wandelingen langs de Geul
hadden gemaakt, de imitatie-steenkolenmijn hadden
bekeken en de Wilhelmina-toren hadden
beklommen, stelde vader voor met het treintje
naar Aken te reizen. Want hij wilde, nu we toch zo
dicht bij de Duitse grens zaten, met eigen ogen wel
eens zien hoe het in Duitsland onder Hitler gesteld
was. Zijn voorstel werd niet door het hele gezelschap
in dank afgenomen. Meneer Wisman, een
statig heer die ook in vrije tijd om zijn een nek een
vadermoorder droeg, liet zich overhalen. “Wat
kan ons gebeuren?”, sprak hij tot zijn protesterende
vrouw. Hij was geen socialist zoals mijn vader.
Als iemand over de grens gevaar mocht lopen,
waren zij het – hij doelde op ons – en zijn gezin
niet. Hitler hield immers niet van sociaal-democraten
en de Wismans waren politiek kleurloos of
stemden op een ‘degelijke’ partij. Moeder was
doodsbang. “Ze zullen ons oppakken. Zullen we
dat nou wel doen, Hendrik?”, klaagde ze, wanhopig
pogend mijn vader van zijn stoute voornemen
af te brengen. Het mocht niet baten.
Ik was enthousiast over het plannetje. Ik zou
het voorrecht genieten de minerale bronnen te
aanschouwen waardoor Aken volgens de meester
zo bekend was. De kinderen van mijn klas waren
toch al zo jaloers op mij geweest toen ze van onze
reis naar het verre Valkenburg hoorden. Het feit
dat ik de minerale bronnen had gezien, zou na
terugkeer in Zwolle een extra accent geven aan
mijn reisverslag.
Met sigaren Duitsland in
De hamvraag was echter: hoe per trein in Aken te
komen zonder geldig vrijbiljet en zonder paspoort.
Vader achtte die afstand geen beletsel, “’t Is
maar een klein stukkie”, oordeelde hij, en hij wilde
het er wel op wagen. Ik geloof dat vader tegenover
mensen als meneer Wisman graag de branie uithing;
voor mij was hij een held. Als we eenmaal in
de trein zaten en de Duitse conducteur kwam
langs, dan zou hij bij de ‘schaffner’ gewoon een
beroep doen op diens collegialiteit. En vragen of
hij dan meteen iets wilde regelen met de douanier
en de paspoortcontroleur. Ter ondersteuning van
het verzoek zou een Nederlandse sigaar wonderen
doen. In Duitsland waren die schaars en duur en
dus begeerlijk.
Zo stapten we in Maastricht met z’n achten in
de trein naar Aken. Gelukkig was het een rijtuig
met een gangpad langs de coupes, zodat de mannen
verdacht konden zijn op de komst van de
Duitse conducteur. Toen die vooraan in het gangpad
verscheen, haastte vader zich hem tegemoet te
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 59
treden, meneer Wisman bedremmeld in zijn kielzog.
Ik zag hoe vader zijn sigarenkoker voor de
dag haalde, wat smoesde – hoe dat is gegaan weet
ik niet, want hij kende amper een woord Duits –
en kwam met een zegevierende blik naar ons
terug. Terwijl wij met spanning op de afloop van
de onderhandelingen wachtten, zag ik nog net, dat
ook meneer Wisman nog gauw twee sigaren in de
hand van de conducteur stopte. “Hoe is het
gegaan?” vroegen de vrouwen. “Uitstekend”,
snoefde meneer Wisman, “’t ging zoals we gedacht
hadden, hè Boxma?”
Hoewel de echtparen elkaar al jaren kenden en
regelmatig met elkaar omgingen, spraken ze
elkaar nooit aan met de voornamen. Eigenlijk gek,
achteraf bezien. Meneer Wisman en vader noemden
elkaar ‘Wisman’ en ‘Boxma’, de vrouwen
kwamen niet verder dan ‘juffrouw’. Ik heb ze wel
eens vergeleken met juffrouw Snip en juffrouw
Snap. Die spraken elkaar op vergelijkbare leeftijd
– ook vriendinnen en ook gehuwd – altijd met
‘juffrouw’ aan. We moesten, volgens vader, wel
zorgen met de trein van zo-en-zo-laat uit Aken
terug te keren. Dan zat hetzelfde personeel op de
trein en kwamen we ongehinderd de grens weer
over. De schaffner heeft woord gehouden. Noch
van hem, noch van de langskomende douaneambtenaar,
noch van de paspoort-controleur
hadden we iets te vrezen. Ze staken amicaal hun
hand naar ons op en vader en meneer Wisman lieten
niet na er snel een sigaar in te duwen.
Hitler’s minerale bron te Aken
In Aken aangekomen verlieten we zonder moeilijkheden
het stationsgebouw. Er was geen controle
bij de uitgang. Vader klampte een lange, magere
en sjofel geklede jongeman aan en vroeg of hij wist
waar de minerale bronnen te vinden waren, want
de kleine jongen – hij wees naar mij – was daar zo
in geïnteresseerd. De slungel keek ons eerst ongelovig
aan alsof hij geen raad met de in het Nederlands
gestelde vraag wist, maar dan vroeg hij ons
hem te volgen. Nu zou ik dat heilzame water uit de
bron omhoog zien spuiten!
Tot mijn bevreemding leidde de gids ons een
pompeus gebouw binnen. Ik wilde nog zeggen dat
hij ons vast niet goed had begrepen en dat bronnen
mij in een dergelijk onderkomen onwaarschijnlijke
leken, maar ik kreeg daarvoor geen
kans. Als een kudde schapen lieten we ons met z’n
achten langs de brede marmeren trap naar beneden
leiden. En zie: op het bordes tussen twee trappen
stak een glimmend gepoetste kraan uit de
muur, pronkend in een beeldhouwwerkje van
eikebladeren. Ernaast zat een vrouw in verpleegstersuniform,
die tegen betaling van een paar
pfennig bereid was voor ons een bekertje uit de
kraan te vullen. “Mineral Wasser, gut”, beval ze
ons aan. Omdat we geen pfennig op zak hadden,
steeg ons clubje, mijn teleurstelling wegtroostend,
de marmeren trap weer op. We dankten het jongmens
voor zijn begeleiding en zowel vader als
meneer Wisman beloonden hem voor zijn diensten
met een gulle gift in de vorm van een authentiek
Nederlands dubbeltje. Ik heb later nooit meer
iemand zo onderdanig zien buigen voor een dubbeltje.
Besloten werd nog even een korte wandeling
door de stad te maken. Toen zagen we de hakenkruisvlaggen,
Hitlers levensgrote portret in de
winkeletalages, de aanblik van Duitsland sinds
1933. Ook zagen we een kapotte winkelruit met
scherven op de grond en we vroegen ons af wat
daarvan de oorzaak kon zijn. We vreesden het ergste.
Overigens scheen het leven zijn dagelijkse
gang te gaan, de tram snierde door de straten,
mensen deden hun boodschappen of waren om
een andere reden op straat. Nu en dan ging een
SA-man aan ons voorbij, te voet of op de fiets, in
het bruine uniform met laarzen, zwarte pet en
koppelriem en op een arm een zwart hakenkruis
fel tegen een wit-rode mouwband afstekend.
En toch… verbeeldden we het ons of riepen we
het onbewust bij ons op… er heerste iets van een
onveilig gevoel in ons. Ook al leek het straatbeeld
niet op dat wat we regelmatig op foto’s hadden
gezien. Moeder werd alsmaar nerveuzer en spoorde
de mannen aan onverwijld naar Valkenburg
terug te keren. In het vooruitzicht spoedig weer
over de grens te zijn kwam ze op het Akense station
geleidelijk weer tot bedaren. Het toeval wilde
dat ze, neergestreken op een bank, een jongetje in
een Hitlerjugendpakje naast zich kreeg. Ze werd
zelfs overmoedig, stelde het knaapje allerlei vra6o
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
gen: hoe oud hij was, of hij voor Hitler was
(natuurlijk was hij dat, anders liep hij niet in dat
bruine kostuumpje rond, dacht ik) – of zijn
ouders ook lid van de nazi-partij waren en wat hij
bij de Hitlerjeugd deed. Of ze er ook leerden schieten
en zo. ’t Lag voor de hand dat het jochie haar
niet begreep en hij deed haar vragen dan ook glimlachend
af.
We kwamen zonder problemen in pension
Van der Gronden in Valkenburg terug. Vader en
meneer Wisman vertelden ’s avonds op het terras
met verve aan de overige gasten wat we in Aken
hadden beleefd, gezien en vooral verondersteld.
De toehoorders hingen aan hun lippen. Die
spoorlui, die durfden wat! Om maar niet te spreken
van de kinderen in mijn klas. Een held was ik,
een wereldreiziger!
Het Almelose Kanaal,
waar je salamanders en
kikkervisjes kon zoeken
(foto: IBWZ).
Zwemmen in het kanaal
Hoe komt het toch dat mij – jaren ouder geworden
en overal gewoond en gezworven hebbend —
steeds weer die lust bekruipt naar Zwolle te gaan?
En dat terwijl ik geen geboren Zwollenaar ben en
bovendien het Zwolle van nu bij lange niet meer
de stad van de jaren twintig en dertig is. Ligt er dan
zoveel aan herinnering verborgen in de straten en
straatjes, stegen, wallen, dijken, grachten en kanalen
waar ik vroeger de weg zo goed wist? Waar is
de Assendorperdijk? Ik zie mij nog van de dijk de
uiterwaarden in lopen en langs het Almeloos
Kanaal en tussen het weidegras boter-, dotter-,
koekoeks- en kievitsbloemen plukken en in het
water tussen het riet naar salamanders en kikkervisjes
zoeken. En waar is toch die plek aan datzelfde
kanaal waar zovelen kwamen zwemmen, ongehinderd
door de tjalken die met strakke zeilen tussen
de ‘badgasten’ doorvoeren? Vader gaf mij er
de eerste zwemlessen.
Heerlijkheden van 1 en 5 cent
Waar zijn de winkels van weleer in de Assendorperstraat
gebleven? De meeste vind ik niet terug.
Andere zijn gekomen; weer andere zijn met de tijd
meegegaan en verbouwd en hebben nu hel verlichte
etalages waarin de koopwaar op reclametechnisch
verantwoorde wijze is uitgestald. Ik zie
mijn broer en mij nog staan voor de snoepkast in
het armetierige kruidenierswinkeltje van juffrouw
Jansen aan de Assendorperstraat, recht tegenover
de Verenigingstraat. Elke zaterdag kregen we van
vader royaal zakgeld: de somma van vijf cent. Dat
was meer dan menig ander kind in de straat kreeg.
We haastten ons daarmee naar de één-centssnoepbak
van juffrouw Jansen. De stuiver brandend
in de broekzak posteerden we ons voor de
bak van begeerte, waarin onder glas de één-centsheerlijkheden
zich aanprezen: duim- en veterdrop,
zoethout, zwart-op-wit, toverballen, spekjes,
toffees. Ongedurig en besluiteloos bleven we
bij de aanblik van al dat lekkers staan. Wat zouden
we als ruilobject voor ons kapitaal aanwijzen? Juffrouw
Jansen bleef geduldig wachten; ze kende de
kleine klanten voor de snoepbak en ze liet zich ook
één cent niet ontglippen. Toch brak ze de spanning
na een tijd van lankmoedigheid. Haar voeten
gingen pijn doen van het staan en haar arm van
het ophouden van het glasdeksel en dan spoorde
ze ons aan een beslissing te nemen. Of we alsjeblieft
wilden “veurtmaak’n” want ze wilde “ook
wel es eet’n”.
Soms holden we naar het Chineesje dat weggedoken
onder sleetse pet, jas en sjaal, met zijn aangeboren
glimlach, uit een broodtrommel zijn pindarepen
aan de man, of liever aan het kind, trachtte
te brengen. Hij had een vaste stek tussen Assendorper-
en Lindestraat. De voeten om beurten
stampend op de straatstenen om de niet gewende
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 6l
kou te weerstaan, riep hij voorbijgangers bijna
onhoorbaar “Pinda, pinda, lekka, lekka” toe. Vijf
cent vroeg hij voor zo’n reep van aardnoten in
gebrande suiker.
Het verheugt me het de winkel van Ludeking
nog aan te treffen. Hoe lang nog? Binnen is de zaak
weliswaar uitgebouwd, maar nog steeds ligt er het
assortiment van boeken, tijdschriften, schrijfgereedschap,
papierwaar, agenda’s en kalenders. Tot
mijn verrassing pronkt een boek van mijn hand
tussen al dat moois. Heeft Ludeking bij lezing van
de tekst op de achterkant ontdekt dat de schrijver
dezelfde is als de jongen, die af en toe voor tien
cent per week keurig in bruin papier gekafte boeken
uit zijn bibliotheekje leende?
“Breuties” van Van Zuthem
Ook de brood- en kruidenierszaak van Redeker is
weg. Zelfs de winkels van de Coöperatie en De
Gruijter. Van de laatste geurde de koffie je buiten
al tegemoet; binnen stond je in een puur Hollands
landschap van Delfts blauwe tegeltjes; compleet
met molens, rundvee en melkmeisje onder het
juk. In Brouwers zuivelzaak met produkten uit de
melkfabriek Steggerda worden nu heel andere
dingen verkocht. Ook vind ik in het winkelpand
op de hoek van de Rozenstraat de bakkerij van
Van Zuthem niet meer. Bakker Van Zuthem duwde
elke dag persoonlijk de logge houten handkar
door de wijk. Zijn vrouw hielp in de winkel.
Het toeval wilde, dat mijn broer en ik op eenzelfde
dag met een schoolreisje meemoesten. Voor
onze begerige jongensmagen diende het nodige te
De Assendorperstraat
waar zowel de bomen
als veel winkels verdwenen
zijn (foto: IBWZ).
Zwolle. DlWkerstraat (Zwolle’s hoofdstraat)
De Diezerstraat in de
jaren vijftig, toen het
nog mogelijk was tijdens
een rijexamen door de
straat te rijden (foto:
IBWZ).
62 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De Waterstraat:
’s nachts een schaars
verlichte straat (foto:
IBWZ).
worden ingeslagen. Aan mij viel de eer te beurt bij
Bakker van Zuthem tien “broodjes” te halen. Voor
een goed verstaander werden daarmee kadetjes
bedoeld, wij spraken altijd van “broodjes”.
“Tien breuties”, bestelde ik bij de bakkersvrouw
die in een hagelwit schort achter de toonbank
verschenen was. Ik hoorde dof klinkende
voetstappen op een houten trap toen ze zich naar
achter had begeven. Hijgend en rood-opgelopen
kwam ze terug met een mand gevuld met tien grote
broden, “k Mut geen brood’n! Breuties’, zei ik
in mijn beste Zwols, met de klemtoon op ‘ies’,
tegen juffrouw Van Zuthem. ‘Maar ie zeiden toch
breuties’, verdedigde ze zich. ‘Ja, ik bedoel ook
breuties, bollechies, kedetties’, legde ik nogmaals
uit. En of die uiteenzetting niet voldoende was
voegde ik eraan toe: “t Is veur ons skoolreisien’. Ze
zette de mand neer en viste tien moot-ronde witte
kadetjes uit een bak achter haar. ‘Nou, ik rake ze
wel kwiet, eur’, riep ze me verontschuldigend na
toen ik al in de winkeldeuropening stond.
Rijexamen in de Diezerstraat
Waarom moesten sommige straten hun voornaamheid
verliezen? In de Diezerstraat moet je je
tegenwoordig pal tegen de muur opstellen en je
nek ver uitstrekken, wil je nog aan de overkant van
de straat de klok-, tuit- en andere van vroegere tijden
overgebleven gevels zien en de jaartallen en
opschriften binnen de sierlijke ornamenten lezen.
De oorspronkelijke puien zijn verprutst door de
eigenaars van warenhuizen, restaurantjes, ijs- en
friettenten, groot- en kleinschalige nering. Op
straat struikel je over kledingrekken en reclameborden.
Er hangt de doordringende geur van
doorgebakken patat. De hoofdstraat is ‘promenade’
geworden. In 1950 reed ik er nog met vijftig
kilometer per uur door om mijn rijexamen af te
leggen.
Je haar oliën op z’n Zwols
Zelden hoor ik nog dat vertrouwde Zwols spreken,
het dialect dat dat eigene aan onze stad verleent
en niettemin variaties kent. Tussen het
Zwols van Assendorp en dat van achter de Diezerpoort
viel verschil te beluisteren voor wie daar
aandacht voor had. Nu spreekt, naar mij schijnt,
iedereen Hollands; al kunnen velen niet nalaten
de laatste lettergreep in te slikken als het om een
werkwoord of een meervoud gaat, de h te verwaarlozen
of aan de a iets van een è-klank te laten
horen. Zodoende valt de ware ‘blauwvinger’ door
de mand. Op partijtjes wordt mij wel gevraagd iets
in het Zwols te laten horen. Hoewel ik, zoals eerZWOLS
HISTORISCH TIJDSCHRIFT
der gezegd, geen geboren Zwollenaar ben doe ik
soms een poging. Ik vraag dan of men kan horen
wat “met ’n like-lattien ’n dooie dodde uut de götte
viss’n” beduidt. Niemand komt e
Like ons!