ïstonsc ym-,< . . • * . . • Si f 1 1 E J A A R G A P R I J S F 9 , 5 O 116 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Zwolle vroeger en nu Dick Hogenkamp Reeds in 1933 werd het Vechterstrand, gelegen aan de Vecht, even stroomopwaarts van het Haersterveer, geopend door de burgemeester van Zwollerkerspel, de heer U.P. Cavaljé. In 1943 werd het oude vervallen theehuis overgenomen door de Haagse hotelhouder E.H. Dijjers, die deze plek vooral wilde gebruiken als ligplaats voor zijn kruiser. Pas in 1950, enkele jaren na het overlijden van de heer Dijjers, werd het strand opnieuw opengesteld als zwembad. Er kwamen toen ook een kleedgelegenheid en een winkel. Voor veel Zwollenaren was het jarenlang goed toeven op het Vechterstrand; eerst als plek waar alleen gezwommen kon worden en sinds 1958 officieel ook als camping. Zo kon je in de kantine, onder het met één verdieping opgekrikte oude theehuis, een consumptie gebruiken en uitrusten na een vermoeiende roeitocht met een bij het Haersterveer gehuurde roeiboot. Op de oude foto is nog goed te zien hoe de camping zich aanprees als 'Autocamping Holland'. De in diepte langzaam oplopende 'zwemplas' is omgebouwd tot een zeer goed geoutilleerde ligplaats voor plezierjachten en de camping is sterk gemoderniseerd. De naam is inmiddels veranderd in Terra Nauta. Het beheer is nog steeds in handen van de familie Dijjers. Boven: Het Vechterstrand. Oude situatie. Onder: Het Vechterstrand. Huidige situatie. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 117 Redactioneel Inhoud Als u dacht dat sponsoring iets nieuws zou zijn, dan haalt Jan Louwen u wel uit de droom. Hij beschrijft de voorbereidin: gen en het maken van een promotiefilm voor Zwolle. Het meest opvallend was, dat één sponsor niet met name genoemd hoefde te worden. Kom daar nu nog maar eens om. De gemeente-archeoloog Hemmy Clevis vertelt bijzonderheden over een haardsteen, die afkomstig is uit het majestueuze pand Nieuwstraat 55. Het lijkt ons de moeite waard om deze haardsteen te (her)plaatsen. Theodericus Weijsse woonde en werkte lang in het klooster van Windesheim. Behalve met de stilte van zijn studeercel, kreeg hij ook te maken met een beroving door struikrovers. Frits David Zeiler vertelt ons over het leven van deze laatste 'eigen' rentmeester van Windesheim. Weet u wat Veel vlagghen, luttel botters' betekent? Jean Streng schreef een mooi verhaal over mode en moraal. Niet iedereen zal echter in de zeventiende eeuw zo fraai zijn uitgedost als Moses ter Borch. Dick Hogenkamp haalt herinneringen op aan het oude Vechterstrand. Veel Zwollenaren hebben daar in de natuur mooie zwem-avonturen beleefd. Bob Erdtsieck beschrijft de op- en neergang van de katholieke en de gereformeerde Zwollenaren rond de jaren 1672-1674. De memoires van pastoor Waijer vormden een rijke bron voor zijn studie. Waijer preekte mooi maar hij kon het deurtje naar de preekstoel alleen met geweld open krijgen... Tot slot vertelt Willem Boxma, oud-Zwollenaar, ons meer over zijn jeugd in het vooroorlogse Assendorp. Lees over 'de rooien' en de 'kapitalisten'. Boxma kwam uit een rood nest maar hij liep toch ook een keer mee met een oranje koninginneoptocht. En z'n moeder vond het nog goed ook. Zwolle vroeger en nu Dick Hogenkamp 116 Grabbelen bij veeleisende sponsors: Zwolle gefilmd in 1952 Jan Louwen 118 Een haardsteen uit Nieuwstraat 55 te Zwolle H. Clevis Straatnamen, niet zo eenvoudig Wil Cornelissen Twee spotdichten op de adel van Gerard ter Borch J.C. Streng 121 122 123 Theodericus Weijsse (ca. 1527-1602) De laatste 'eigen' rentmesster van Windesheim Frits David Zeiler 126 In 't Catholycke gelove herstelt Het kerkelijke leven in de rampjaren 1672-1674 J. Erdtsieck 129 Een gewone jongen in Zwolle I2. Willem Boxma 137 Literatuur 142 Boekbespreking 142 Agenda 148 Auteurs 148 Omslag: De hoofdrolspelers van de promotiefilm over Zwolle, (foto: J. Louwen). u8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Grabbelen bij veeleisende sponsors: Zwolle gefilmd in 1952 Jan Louwen De regisseur geeft aanwijzingen op een terras in Giethoorn (foto: J. Louwen). Het is 1952, zeven jaren na de bezetting. Nederland herbouwt nog altijd met man en macht en van hogerhand wordt nog steeds geadviseerd de broekriem aan te halen - wat dan ook gehoorzaam gebeurt. Zwolle snuift aan de nieuwe tijd. Het wil omhoog stoten in de vaart der steden, om het vrij naar Van Deyssel te zeggen. Zwolle wil niet langer in randstedelijke ogen met krantepapier zijn dichtgeplakt, of het eindpunt zijn van de beschaafde Hollandse mentaliteit. Maar dat betekende wel dat de stad gepromoot moet worden; er moet aan de weg getimmerd worden, zoals Emmen dat in die jaren zo handig doet, en de naam van de stad moet opgevijzeld worden. De gemeenteraad heeft al laten blijken dat Zwolle, net zoals vele andere stadjes, naar haar mening vaker bij 'Den Haag' aan de bel moet trekken. Burgemeester jonkheer Mr. G.A. Strick van Linschoten, hoe beminlijk en meegaand hij meestal ook is, verklaart echter verontwaardigd dat hij er niet over piekert om persoonlijk bij departementen te gaan bedelen: zoiets is niet des burgemeesters. De vvv is kort geleden nieuw leven ingeblazen. En wie zou Zwolle beter kunnen promoten dan een daartoe goed uitgeruste vvv? Helaas is de vvv er niet toe uitgerust. Er is nauwelijks geld want de leden, vooral middenstanders en vertegenwoordigers uit de industrie, letten ook toen al goed op de kleintjes - hun eigen kleintjes wel te verstaan, vvv-directeur Piet Bennekers roeit met te korte riemen om de na lang piekeren uitgedachte leuze 'Zwolle-Congresstad' veel verder te laten komen dan de Sassenpoort. Film Een documentaire-achtige film zou mooi zijn. Een echte 16 mm-film over Zwolle, die links en rechts uitgeleend kan worden en die, in tegenstelling tot foldertjes, een levendige en bij tijd en wijle zelfs bruisende stad kan laten zien. Televisie is er nog niet en de radio doet het nog altijd zonder reclamespotjes. Zou zoiets kunnen? En vooral: zou zoiets op een koopje kunnen? Het is nu moeilijk te achterhalen, maar het schijnt dat de gezamenlijke Zwolse banketbakkers het eerst met dit idee komen. Zij moeten hun blauwvingerkoekjes kwijt en daar hebben ze wel een paar centen voor over. Centen dien je in dit geval overigens letterlijk te nemen. Er zijn dus meer sponsors nodig, al is dat woord nog niet in zwang. Fabrikanten dus, winkeliers die om niets de financiële lasten helpen dragen. Om niets? Dan kent u de fabrikanten en winkeliers uit die tijd niet. 'Voor niks gaat de zon op', zei de pontjesbaas van de Willemsvaart al als je vroeg om gratis te mogen overvaren. Meebetalen aan een film, nou goed dan, maar het produkt ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 119 van de mecenas zal dan ook duidelijk naar voren moeten komen. Niet een beetje tersluiks, maar voluit in close-ups. Schrijver dezes moest het script maar schrijven en het scenario en de regie voeren, zo vindt men. Op alles zegt hij ja, want hij is een beetje filmgek. Al heeft hij nooit een camera gehanteerd, hij is opgegroeid in de bioscoop (de Buitensociëteit) en als stadsredacteur van de Zwolsche Courant heeft hij al jarenlang honderden films kritisch gerecenseerd. Bovendien is hij jong en overmoed hoort bij de jeugd. Als Cecil B. de Mille duizenden figuranten kan dresseren, zou hij dan falen bij tien of vijftien man? Hij schrijft een eenvoudig verhaaltje over een vrouw, man en kind, die in een gloednieuwe, zojuist op de markt gekomen cabriolet Zwolle ontdekken. Uiteraard doen ze dat voor het oog van de camera. Die camera wordt bediend door persfotograaf Dolf Henneke, die ooit nog eens voor Polygoon werkte maar zelf geen peperdure camera heeft. Een 32 mm-film zoals bioscoopprojectors nodig hebben zit er vanwege de kosten niet in. Een 8 mm-amateurfilm is weer het andere, armoedige uiterste. Het blijft dus schipperen, maar dat is in Zwolle in die tijd gewoon: de middenweg is altijd goed genoeg zowel in de politiek als in de maatschappij. Overigens liggen de 16 mm-camera's ook niet voor het oprapen in deze na-oorlogse jaren; zeker niet als er nauwelijks geld beschikbaar is. Gelukkig is de afdeling Voorlichting van de Directie IJsselmeerpolders genegen er één in bruikleen af te staan. Daarmee wordt zij de belangrijkste en onbaatzuchtigste sponsor: ze staat er namelijk niet op om in de film genoemd te worden. Slaolie en levertraan Dolf koestert z'n Bell en Howell en de jonge journalist begint aan de bijna onmogelijke legpuzzel hoe alle produkten van de goedgeefse middenstand en industrie duidelijk en toch niet al te nadrukkelijk in beeld zijn te brengen. Hoe breng je bij een bezoek van een jong gezin aan de Overijsselse hoofdstad over dat Reinders slaolie als goud zo goed is? En dat de smaak van een kopje koffie gebaat is bij een beetje Buisman? Dat wordt dan oliebollen eten aan een kraampje en suggereren dat van Gijtenbeek cichorei (of wat het dan ook is) in z'n koffie doet. Bedrijfsleider Hornstra zal dat zeker geen plezier gedaan hebben. Vader kan natuurlijk best een borreltje drinken van Ganzeboom of Doyer en Van Deventer, maar waar laat je levertraan-sponsor Sinatran en de echt Zwolse rozenazijn van Schaepman? Het is duidelijk dat het echtpaar plus dochter, zijnde mevrouw D. Schreuder-Noot, de journalist Hans Schothorst en de jeugdige Doortje Jansen, het druk hebben met het bewonderen van Zwolle en met het eten van blauwvingerkoekjes en Helders biscuitje; 'daarvan genoot je'. Maar goed, het kan allemaal, zij het soms wat krampachtig. Een hoofdstuk apart vormt het blauwvingerspektakel. Voor de toonbank van banketbakker Dalenoord wordt belangstellend geïnformeerd waar die naam vandaan komt. Dan is het de beurt aan enkele leden van de Koninklijke Rederijkerskamer om in passende kleding een stukje modeltoneel op te voeren in de sfeervolle schepenzaal. Een afgezant van de stad Kampen betaalt het aan Kampen geleverde Zwolse carillon in stuivers en In de Schepenzaal van het gemeentehuis werd het verhaal over het ontstaan van de naam Blauwvingers gespeeld. KapperH.S. Wolffisde burgemeester (foto: J. Louwen). 120 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Voor het vertrek naar Giethoorn en omgeving krijgen de drie hoofdrolspelersfolders over de omgeving. Geheel links is regisseur Jan Louwen te zien; geknield naast hem staat DolfHenneke. Vervolgens zijn mevrouw Schreuder- Noot als moeder, Hans Schothorst als vader en Doortje Jansen als dochter te zien. (foto: J. Louwen). het geld wordt geteld tot de vingers blauw zijn; in een zwart-wit film levert dat dus zwart op. Bovendien biedt het de geldbrenger de gelegenheid om, slaperig van het wachten, een frisse Friese Heerenbaai van Roelfsema in de pijp te stoppen. Vooraf wordt geworsteld met de vraag waar een grote hoeveelheid geldzakjes en munten vandaan moet komen. Ondergetekende meent zich te herinneren dat een bank ervoor zorgt, onder voorwaarde dat een bankemployé er de hele dag met de neus bovenop zit. Kapper Wolff is een zich de vingers zwart tellende burgemeester en Karel Nijland zet een mooi typetje neer als de hooghartige Zwolse bode. De omgeving in Zwolle heeft dan wel veel te bieden, maar de acteurs zullen toch ook de omgeving moeten zien. Met een bus van Schutte's Tours natuurlijk, want die onderneming heeft ook meebetaald. De tocht gaat in elk geval naar Giethoorn, want het plaatselijk café heeft ook lichtjes in de buidel getast. Uiteraard is, vanwege de al eerder aangehaalde kosten, de film stom, zodat zo nu en dan een tussentekstje moet worden ingelast. Het monteren van de film is een drama met panieksituaties. Een professionele montageset ontbreekt, met als gevolg dat ten huize van de familie Henneke de gang tijdens het projecteren, knippen en plakken een volslagen onoverzichtelijk slagveld van celluloid wordt. Maar de film komt er: een ruim twintig minuten durende speelfilm-documentaire; met veel goede wil en heel weinig geld in elkaar gezet. 'Rondom de Peperbus' heeft vele jaren nuttige diensten bewezen. Destijds als actueel en modern propagandamiddel; nu opeens gekoesterd als een nostalgische terugblik op oud Zwolle. Dit laatste, hoewel het celluloid niet zo best meer is, er 'kabels' over lopen en een enkel fragment spoorloos is verdwenen. De regisseur ervan is de journalistiek trouw gebleven en heeft het bij deze ene film gelaten. Hij heeft daar geen spijt van. En toen hij enige tijd geleden, na ruim veertig jaren, opeens weer werd geconfronteerd met zijn jeugdzonde, dacht hij toch even: 'zo gek was de film nou ook weer niet', gezien de bijna onmogelijke omstandigheden waaronder de film in 1952 tot stand kwam als 'very, very low budget-film'. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 121 Een haardsteen uit Nieuwstraat 55 te Zwolle I n het fotoarchief van de sectie Monumentenzorg van de Gemeente Zwolle bevindt zich een foto van een haardsteen, afkomstig uit een pand aan de Nieuwstraat 55. Het voorwerp zelf bleek nog in fragmenten aanwezig te zijn op de gemeentewerf. Na een grondige restauratie in het atelier van de gemeente-archeoloog is het weer een toonbaar stuk geworden.1 Na determinatie door mevrouw J. Hollestelle uit Arnhem, is een en ander hieronder op papier gezet. Een haardsteen is een speciaal soort baksteen, bestand tegen hoge temperaturen. Haardstenen zijn dan ook in de schouw verwerkt, achter het vuur. Ze worden ook wel bakstenen met reliëfversiering genoemd, hoewel de oudste exemplaren onversierd geweest moeten zijn. De oudste versierde exemplaren dateren volgens J. Hollestelle uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw.2 De versiering is met behulp van mallen aangebracht in de nog vochtige klei. Bijbelse taferelen, wapenstukken en bustes zijn de meest voorkomende voorstellingen. De oudste haardstenen meten in lengte 13 tot 15 cm, met een hoogte van 9 tot 10 cm en een dikte van 7 tot 10 cm. De stenen zijn zo dik omdat de versiering op het grootste oppervlak van de stenen is aangebracht; ze worden dus als het ware op hun kant in de schouw gemetseld. Ongeveer 50 stuks zijn nodig om de schouw te verlevendigen. Niet de gehele achterwand werd opgevuld, alleen het centrale gedeelte achter de vuurplaats. De stenen werden in een driehoekige vorm gemetseld met een basislaag van 7 tot 9 stenen, naar boven minderend. De rest van de achterwand van de schouw werd met gewone bakstenen gemetseld. Boven op deze 'gewone' haardstenen kon een deksteen geplaatst zijn. De basis van een deksteen is rechthoekig, met een lengte van twee gewone haardstenen; de hoogte kan wel 20 cm bedragen. De bovenkant kan rond dan wel driehoekig zijn. Bij mijn weten is er naast deze twee vormen van haardstenen slechts één andere bekend, waarvan maar één exemplaar gevonden is. Het betreft hier een massieve gebakken haardplaat met een halfronde bovenkant. Laagsgewijs zijn met behulp van verschillende mallen afbeeldingen aangebracht. Dit exemplaar is afkomstig uit Gorichem.3 De Zwolse deksteen heeft een reliëfversiering die bestaat uit het wapen van keizer Karel V met een dubbele adelaar op het wapenschild tussen de twee zuilen van Hercules en de wapenspreuk PLUS OLTRE.4 Het jaartal in het fronton is waarschijnlijk 1552. Het is een vrij algemeen voorkomende voorstelling. Volgens Hollestelle is het feit dat beide H. Clevis Haardsteen uit het pand Nieuwstraat55. 122 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT wapendragers griffioenen zijn, echter bijzonder. In de regel staat links een griffioen en rechts een leeuw.5 De twee letters ter weerszijden van de kroon ? en C zijn geheel nieuw en de betekenis is niet duidelijk. De steen is typisch Antwerps en uit die omgeving afkomstig en gemaakt van een uit Antwerpen afkomstige mal. Dat zo'n deksteen in Zwolle gevonden is in het pand aan de Nieuwstraat is niet verbazingwekkend. Nieuwstraat 55, tot voor kort het Van Wiechenhuis genoemd, nu het Vliegerhuys, dateert waarschijnlijk al uit het midden van de vijftiende eeuw. De kelders, waar de deksteen gevonden is, zijn nog oorspronkelijk. De grootte van het pand wijst er op dat het gebouwd is voor personen die een zekere mate van welstand genoten. In het midden van de zestiende eeuw is bij een verbouwing een haard gemetseld waarvan de gevonden deksteen de bekroning vormde. Wie de bewoners van Nieuwstraat 55 waren rond dit moment, 1552, is niet bekend. De eerste naam die met Nieuwstraat 55 verbonden kan worden, is die van burgemeester Gerrit Loese, rond 1600. De bewoners konden het zich permitteren om 'bakstenen met reliëfversiering' in hun schouw te laten aanbrengen. Van de gewone haardstenen is echter geen enkel exemplaar aangetroffen. Bij een volgende verbouwing moet de schouw zijn afgebroken en kwamen de brokstukken van de deksteen in de kelder terecht. Daar zijn ze tenslotte bij de restauratie in 1973 gevonden. Noten 1. Restauratie H. Duiker 2. J. Hollestelle in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 2 (1959) kol. 258. 3. J. Hollestelle en H.C.W. Veen, 'Een gebakken haardplaat met heraldische figuren', in: Westerheem 37 (1989) 234-239. 4. In de Oudheid werden de beide gebergten aan de Straat van Gibraltar de 'Zuilen van Hercules' genoemd. Latere Spaanse heersers gebruikten deze zuilen als symbool voor de grenzen van hun gebied. 5. J. Hollestelle (1959) afb. 2 en 3; J. Hollestelle, 'Herkomst en verspreiding van haardstenen in de Nederlanden', in: Antiek 5 (1970) afb. 4. Straatnamen, niet zo eenvoudig Wil Cornelissen De Beerninkstraat, die in de raadsvergadering van 10 december 1945 zo genoemd is, omdat daar de Zwolse verzetsstrijder H.D.J. Beernink woonde, heette voor die tijd Harculostraat. Dat was overigens ook niet de eerste naam van die straat. Op 27 juni 1932 werd het voorstel van B&W behandeld om straten in de wijk Assendorp bloemen- en plantennamen te geven. Dat was allemaal goed en wel, maar de heer Jan Peters merkte op, dat de voorgestelde naam Sekdoornstraat dan wel heel dicht bij de Meidoornstraat kwam te liggen. Dat zou verwarring kunnen geven. Hij stelde voor om de naam Sekdoornstraat te vervangen door Harculostraat. Hij wist echter niet wat de juiste naam was: 'De gemeente Zwollerkerspel spreekt van Harculo, de spoorwegen van Herculo', zo merkte hij op. De voorzitter was bang dat het Hercules zou worden (!) en vroeg de heer Peters of zijn voorstel serieus bedoeld was. Peters antwoordde dat hij nooit anders dan serieuze voorstellen placht in te dienen. Na enige discussie, waarbij de voorzitter enigszins kregel opmerkte dat het toch niet aangaat over dergelijke 'nulliteiten' een halfuur te gaan zitten praten, werd besloten de voorgestelde naam Sekdoornstraat te wijzigen in Harculostraat. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 123 Twee spotdichten op de adel van Gerard ter Borch Moralisten en kleding Moraliseren als levensbehoefte, het lijkt het belangrijkste kenmerk van de zeventiende eeuw. Voedingsbodem hiervan was de christelijke religie die, zoals bekend, het leven slechts beschouwde als een oefentijd voor de eeuwigheid. Alles - en dat is heel veel - wat van de weg naar de eeuwigheid zou kunnen afleiden, werd gehekeld. Niet alleen door de beroepsmatige moralisten zoals predikanten en priesters, ook literatoren lieten zich, in dicht of ondicht, niet onbetuigd. De allergrootste in het genre was wel Jacob Cats die zich een tot in negentiende eeuw durende reputatie verwierf als de opvoeder van de Nederlandse natie. Voor zijn niet aflatende stroom verzen kreeg hij al in zijn eigen patriarchale tijd de erenaam van 'Vader Cats'. Nu ging het moraliseren in die tijd niet altijd over even belangrijke zaken, men verspilde nogal wat energie en inkt aan bagatellen. Zo was het een tijd in de mode om vooral over de mode te moraliseren. De verandering in de kleding waarin de mens zich meende te moeten hullen, wekte nogal wat negatieve reacties op. Alle versiering werd als werelds en luxe veroordeeld. De predikanten verwierpen de nieuwe modieuze gebruiken in donderpreken vanaf de kansel; lichtvoetiger werd er de draak mee gestoken door literatoren. Het is eenvoudig na te lezen in het makkelijk verkrijgbare boekje Profijtelijk vermaak.1 In de daarin afgedrukte verzameling van emblemata van Roemer Visscher en de becommentarieerde spreekwoorden van Johan de Brune is kritiek op de mode ruim aanwezig. Bovendien is er het bekendste spotdicht op de mode, "t Kostelick mal' van Constantijn Huygens in opgenomen. Bij elkaar biedt het boekje met thematisch snuffelen op het onderwerp mode, een aardig inzicht op de toen heersende mentaliteit. J.C. Streng Door de schilderkunst van de zeventiende eeuw is het ook mogelijk een visuele voorstelling te krijgen hoe men zich toen kleedde, en kan men op zijn minst een indruk krijgen waartegen de moralisten zich verzetten. Zo is het bijvoorbeeld ook uiterst verhelderend om het uitvoerige artikel van Bianca M. du Mortier met verwijzingen naar de kleding op de schilderijen van Frans Hals naast de uitgezochte teksten uit Profijtelijk vermaak te leggen.2 Gerard ter Borch sr. Zwolle bleef niet achter bij de heersende tijdgeest. Gerard ter Borch sr. (1582/83-1661) schreef twee Portret van Moses ter Borch gemaakt door zijn zus Gesina. Een burgerjongen a la mode. 1 2 4 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT korte spotdichten op het thema. Gerard ter Borch3 was te Zwolle convooi- en licentmeester van de Admiraliteit van Hollands Westerkwartier. Hij was de vader van een grote familie waaronder de bekende schilder Gerard ter Borch jr. en de amateur- schilder Gesina ter Borch. Bovendien had hij nog een zoon Moses en een dochter Anna. In Anna's schrijfoefenschrift4 schreef hij de volgende twee spotdichten neer. Verkeerden Aedel Hun dunkt dat haer onteert, wetenschap der consten veel, En dat de loeije3 ledicganck, haer luijden maecket eelb. 'tSchijnt of sij geren van drie vaeders waeren gecoomen, want sij haer veel op drie karstencnaemen laeten noemen. Het is al joncker Johan Henderick van Etcetera. En Joffer Marija Elisabet, daer volgt oock wat nae. Ons outvaeders sijn met eenen naem te lesen. Dit vollxken moet van Hollants afkoomst wesen. Want daer is het al Gosen Janss van Florij, En Trijntien Pieters de vrou is gerend daer bij. a. luie. b. edel. c. christen, voornaam. d. graag. Versierden Aedel. Als sij aende achtien jaeren beginnen te geraecken, Dan gaen sij haer sellfs tot oude mannen maeken. Want met stockens en stijve beenen sij moeten gaen, Het is al eel en nuwe moda so sijt verstaen. Hun hair maecken sij grijs als met meel bestoven, Had ickt niet gesieen, ick sout quaelick gelooven. O joncker Adam, juffer Eeva u fijge blaeder en lammer vellen, Zijn nu verandert in narre cappen en gecke bellen. Ick mien dit is het eijnt, men kant niet slimmer maeken, De rug is sonder lijf, de broeck begint te kraecken, niet so vremt als ment neemt, Want den regten Aedel koenen sij niet bemarken, Dat is alleen wetenschap en manhafte wareken. Bij Gerard is het de adel die zijn spot moet verdragen, hoewel hij met 'onse outvaders' ook de burgers binnen zijn kritiek lijkt te betrekken. Daaruit valt op te merken dat deze burger met enigszins schele ogen naar de hoogste sociale stand keek. Leeghoofdige en kale pronkers zijn het, het is een thema dat ook in het boekje Profijtelijk vermaak een paar keer voorkomt. De hoge achting voor wetenschap moet een van de stokpaardjes binnen de familie Ter Borch zijn geweest want in het 'Materieboek' van Gesina komt ook al een gedichtje voor met de strekking dat wetenschap Veel Vlagghen^uttel Botters. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 125 onder alle verstandige mensen hoger geschat wordt dan aardse goederen en rijkdom. Daarom dient de jeugd zich ijverig te bekwamen in alle fraaie kunsten en wetenschappen5. Met deze opvatting week deze burgerlijke familie niet veel af van de inzichten die - let wel - de Overijsselse jonker Sweder Schele over opvoeding had.6 Opmerkelijk is dat Gerard de mode om kinderen meerdere voornamen te geven, toeschrijft aan de invloed van de Hollanders, die op hun beurt weer de schuld legden bij de na de Opstand geïmmigreerde Zuidelijke Nederlanders. Het is een bewijs te meer voor de toenemende culturele beïnvloeding die in de eerste helft van de zeventiende eeuw vanuit het westen in Overijssel doordrong. 7 Heeft al dit gemoraliseer nu ook effect gehad? Denkelijk niet. Binnen de eigen familie van Gerard wordt dat duidelijk in de kleding van zijn kinderen. Op talloze tekeningen van zijn dochter Gesina heeft zij zichzelf afgebeeld in een japon die toch wel erg luxueus is voor een eenvoudige burgerdochter. Nog duidelijker blijkt de vergeefse Ad pompam tantum, moeite van het gemoraliseer bij zoon Moses. Gesina maakte een aantal tekeningen van deze jonge vaderlandse held, die in 1667 in de zeeslag bij Harwich stierf. In het afgebeelde pak zou Moses zo als plaatje kunnen figureren bij een praatje van Roemer Visscher waarin de adel om hun kleding op de hak wordt genomen.8 Het is de tragiek van een satiricus dat hij niet serieus genomen wordt, zelfs niet door zijn eigen kinderen. Zij kleedden zich zonder een spoor van onbehagen in een overvloed van modieuze frivoliteiten. Noten 1. [M.C.A. van der Heijden ed.] Profijtelijk vermaak. Moraliteit en satire uit de 16e en 17e eeuw, Spectrum van de Nederlandse Letterkunde 10, Utrecht/Antwerpen 1968 [meerdere edities]. 2. B.M. du Mortier, 'Het kostuum bij Frans Hals', in: S. Slive (red.), Frans Hals, Maarssen/'s-Gravenhage 1989,45-60. 3. A. McNeil Kettering, Drawings front the Ter Borch studio estate in the Rijksmuseum, 2 delen, 's Gravenhage 1988,4-8. 4. Het oefenschrift is beschreven in McNeil Kettering, o.c.,863. 5. McNeil Kettering, o.c, 401-402. 6. C. Gietman, 'Het adellijk bewustzijn van Sweder Schele tot Weleveld', in: Overijsselse Historische Bijdragen 107 (1992), 104-108. 7. A.C.F. Koch, Tussen Vlaanderen en Saksen, Hilversum 1992,184-190. 8. Profijtelijk vermaak, 133,164. McNeil Kettering, o.c, 718,719- Twee spotprentjes op de kleding van de adel. (in: Profijtelijk vermaak, 133,164). 126 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Theodericus Weijsse (ca. 1527-1602) De laatste 'eigen rentmeester van Windesheim Frits David Zeiler De eerste bladzijde van de rekening van Theodericus Weijsse over 1588 (foto: F.D. Zeiler). I n het tweede kwart van de zestiende eeuw liep het aantal roepingen in de kerk aanzienlijk terug. Niet alleen jonge priesters en kloosterlingen werden schaarser, maar ook de bij leken zo geliefde beweging der Devotio Moderna nam af in populariteit. In het beroemde klooster van Windesheim vond men het, als we op de overgeleverde lijsten van novieten niogen afgaan, na 1530 nauwelijks meer de moeite waard om de nieuw ingetreden broeders te registreren.1 Toen in 1552 de jonge Deventenaar Derick Weijsse besloot 'sich in den geestelick(e) staett te begeven' en deswegen afstand deed van zijn erfdeel ten gunste van zijn beide zusters, liet hij nadrukkelijk vastleggen dat deze wilsbeschikking nietig zou zijn ingeval zijn klooster zou worden 'verdestrueert' of anderszins zou ophouden te bestaan.2 Bij het tekenen van deze akte moet Derick ten minste 25 jaar oud zijn geweest, destijds de minimum leeftijd voor het verrichten van een dergelijke rechtshandeling. Zijn vader Derick Derickss was op dat moment al overleden. Over de verdere afkomst en achtergrond van de jonge conventuaal zwijgen de bronnen, al mogen we aannemen dat hij stamde uit een redelijk welvarend Deventer geslacht. We weten echter niet of er een familieband bestond met die andere, oudere Derick Weijsse, die in de Rijkmansstraat woonde en gedurende vele jaren openbare ambten bekleedde.3 Dericks moeder, Vrouwke van Halteren, was van goed-katholieke huize; getuige de grote aantallen transacties in renten en onroerend goed moet haar familie niet onbemiddeld zijn geweest.4 Het gezin bestond in 1552 behalve uit de aankomend kloosterling uit Vrouwke jr. en Jenneken. Na zijn intrede heeft broeder Theodericus - zoals hij zich in overeenstemming met zijn geestelijk ambt was gaan noemen - nog een kleine dertig fXjM jaar in betrekkelijke rust in het klooster kunnen wonen en werken. In die tijd moet hij zeer vertrouwd zijn geraakt met de kleine gemeenschap van religieuzen binnen, en van dorpelingen buiten de muren. Beide delen van Windesheim waren sterk met elkaar vervlochten, niet in de laatste plaats omdat het convent ongeveer de helft van alle grond en verschillende belangrijke gebouwen, zoals de dorpskorenmolen, in eigendom had.5 Ook met de stad Zwolle, wier burgers het klooster destijds hadden gesticht, en met de staten van Overijssel, die het als vergaderaccommodatie gebruikten, bestond een speciale band. Deze zou ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 127 althans een verklaring kunnen zijn voor het feit, dat de 'arme conventualen' omstreeks 1580, toen de oorlog in volle hevigheid woedde, binnen de veilige stadsmuren mochten komen wonen en voor de omstandigheid, dat Windesheim bij het statenbesluit tot afbraak van de buitenkloosters in 1581 voorlopig werd ontzien.6 Misschien hoopte men dat het meest vermaarde klooster in het Oversticht voor verdere aantasting bewaard zou blijven; de onrust op het platteland zou echter nog tientallen jaren voortduren. Vanaf deze tijd zien we Theodericus Weijsse naar voren treden als woordvoerder, pleitbezorger en belangenbehartiger van de verstrooide kloostergemeenschap. Er zou zelfs sprake geweest zijn van een officiële aanstelling van stadswege tot 'amtman' over het goederenbezit.7 Ofschoon het betreffende stuk niet meer is terug te vinden, blijkt uit de overgeleverde rekeningen van het rentambt dat Weijsse in ieder geval in 1585 een begin heeft kunnen maken met het scheppen van orde in de administratieve chaos.8 Van deze taak heeft hij zich buitengewoon goed gekweten. Binnen een jaar of vier, vijf kon hij weer verzekerd zijn van vaste inkomsten uit renten, pachten en tienden en was overal het herstel van verwaarloosd of verwoest bezit ter hand genomen. De rekeningen getuigen van doorzettingsvermogen en opofferingsgezindheid, terwijl bewijzen van onderling hulpbetoon soms op ontroerende wijze uit de sobere notities naar voren komen. Tot Weijsses vrienden mogen we zeker zijn medebroeder Herman van Zutphen rekenen, die hem dikwijls op zijn missies vergezelde. De dorpsmolenaar Gherydt Jansz. en een der meiers (pachters) in Windesheim, Hendrick Jansz. Haegen, bewezen de rentmeester talloze goede diensten, evenals de jurist mr. Arent Gheritz. en 'meyster Willem', stadsorganist van Kampen. Laatstgenoemde verleende de amtman verschillende keren onderdak in zijn woning aan het St. Nicolaaskerkhof.9 Geheel zonder gevaar waren de reizen derwaarts in de eerste jaren nog niet. In 1588 werd Weijsse door de 'Malecontenten' ontvoerd. Volgens Van Hattum waren dit niet meer dan struikrovers. 'Sy beroofden den reysenden man niet alleen van hun goederen, maar vervoerden se ook gevangen na Deventer. Dus hadden sy met Derk Weyse, Joan en Arend Henrix van Hattem, en met Egbert Henderiks van Campen gehandelt, en sy persten hen elk hondert guldens losgeld af.'10 Tot zijn dood in 1602 heeft Weijsse binnen Zwolle gewoond; waar precies is niet bekend. Inschrijving in het Burgerboek is in ieder geval W / T . T ö Aj uitgebleven. In het Bethlehemsklooster, waar de Windesheimer lekebroeder Pouwel Jans met zijn vrouw een kamer had betrokken, huurde hij slechts een 'haefken' in de hof voor twee goudgulden per jaar.11 Een terugkeer naar Windesheim was evenwel onmogelijk; de geruïneerde kloostergebouwen, die in tegenstelling tot de overige goederen rechtstreeks onder de stad vielen, zijn in de periode 1596-99 grondig gesloopt. Kort daarop, in januari 1600, moest Weijsse het rentambt overdragen aan het stadsbestuur. Het enige wat hij nog kon doen was het bepleiten van een goede regeling voor de negen of tien overgebleven conventualen Uitgaven, door het rentambt gedaan op 24 augustus 1597 (foto: F.D. Zeiler). 128 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Gezicht op het voormalige brouwhuis van Windesheim, sinds 1631 in gebruik als kerk (foto: F.D. Zeiler, 1992). en een blijvend zorgvuldig beheer van het bezit in de toekomst. Theodericus' eigen bezit is, zijn ooit afgelegde gelofte indachtig, bescheiden gebleven - zoals blijkt uit zijn op 23 juli 1602 opgemaakte testament. 12 Dat geschiedde inderhaast, 'in noet van pest', de ziekte waaraan hij evenals honderden stadgenoten dat jaar zou bezwijken. Zijn 'maeght' (dienstmeisje) Peterken Jans liet hij 'alle bewechlicke ende riede guederen' na, die op het uur van zijn dood in zijn huis zouden worden aangetroffen. Bovendien bepaalde hij, dat zij 'om redenen hem daertoe movierende' zou kunnen beschikken over de jaarrente van twee gulden uit een huis en were in de Aeverstrate (Grote Overstraat) in Deventer; mogelijk ging het hier om een alsnog uitgekeerd ouderlijk erfdeel. Als gewoonlijk werden ook de weeskinderen van Zwolle bedacht met een goudgulden. Maar de belangrijkste bepaling was bovenaan gezet: 'Inden eersten heeft Testator sijn ziele bevoelen in die genaedighe handen des heem Gaudes Almachtich ende sijn lychaem der Eerden ter Christelicker Begraffenisse.' Hopelijk hebben zijn stadgenoten hem die laatste eer onder die zo moeilijke omstandigheden kunnen bewijzen. Noten 1. J.G.R. Acquoy, Het klooster te Windesheim en zijn invloed, 3 delen (Utrecht 1875-1880). Uit de naamlijst in deel 3 bijlage 5 blijkt een sterke afname vanaf ca. 1529. 2. (Gemeentearchief Deventer (GAD) RA 55 S (Liber renunciationum 1549-1559), fol. 140. 3. De eerste vermelding in de Renunciatieboeken stamt uit 1505 (RA 55 P, fol. 53-3); de laatste uit 1559 (RA 55 S, fol. 464). De klapper op namen van schepenen en raden van het GAD geeft aan dat Derck Weese tussen 1534 en 1545 steeds schepen of raad was. In 1559 blijkt hij overleden. Zie ook: A.C.F. Koch, Het Bergkwartier te Deventer. Huizenboek van een middeleeuwse stadswijk tot 1600 (Zutphen z.j.) 111. 4. In meergenoemde Renunciatieboeken worden tussen 1512-1524 en 1542 en 1549 veelvuldig telgen uit het geslacht Van Halteren genoemd. Vrouken van Halteren komt tweemaal voor, in RA 55 R, fol 193-b- 4 (1546) en ibid., fol. 2o8-b-4 (1549). Het laatste stuk betreft een rente op een erf en huis in de 'Groite Averstrate', maar het viel niet vast te stellen of dit om dezelfde rente gaat die in het testament van 1602 wordt genoemd (zie noot 12). 5. F.D. Zeiler, Windesheim, rentambt en dorp (Kampen 1992). 6. Acquoy I, 86-88 en Zeiler, 7-8 en 55. Vgl. B.J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle III (Zwolle 1769) 209-210. 7. Acquoy III, bijlage 2. 8. Rijksarchief voor Overijssel (RAO) Staten 3042, Rekeningen van het rentambt Windesheim, opgemaakt door Theodericus Weijsse, over de jaren 1585-1599. 9. Zeiler, 8-9. Vgl. OAK 338, ca. 1570-1590, waar 'Mr. Willem organist' als een der bewoners van het 'S. Niclaes kerckhoff (het huidige Muntplein) wordt genoemd. 10. Van Hattum III, 237. 11. Kronijk van Gerardus Coccius (Deventer 1860) 60: (over 1599) 'Renten van den binnen hoff Jaerlicx coemende. (...)Item Derick Weise van een Haefken, daer hie Jaerlicx vann gift op Paesschen twee golden guldenn.' 12. Gemeentearchief Zwolle (GAZ) RA 001 no. 00129, 197-198. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 129 In 't Catholycke gelove herstelt Het kerkelijk leven in de rampjaren 1672-1674 Het rampjaar 1672 nde aldus is huyden dese stadt in 't Catholycke gelove herstelt' schreef pastoor Arnold Wayer in zijn memoires1 die hij in 1690 opstelde op de datum 13/23 juni van 't jaar 1672.2 Het jaar 1672 is in onze vaderlandse geschiedenis bekend geworden als 'het rampjaar', omdat ons land toen van drie kanten tegelijk werd aangevallen: vanuit Engeland en Frankrijk en door de bisschoppen van Munster en Keulen. De aanstichter was vooral Lodewijk XIV. Door toedoen van de Republiek der Verenigde Nederlanden was hem in 1667 de voet dwars gezet bij zijn plannen om de zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk in te lijven. Naast de jaloezie op de groeiende handel en scheepvaart van de jonge republiek was dit de reden waarom hij met (veel) geld en goede woorden Engeland en de beide Duitse bisschoppen aan zijn zijde kreeg. Bij deze laatsten moeten we niet direkt aan hun geestelijke functie denken. Ze waren in de eerste plaats landsheren, die naar expansie verlangden en zeker hun begerige blik sloegen naar de 'steinreiche' Nederlanden. Hoewel Zwolle in deze jaren zijn grootste welvaart al achter de rug had, waren onze streken in de ogen van de verarmde Münstersen nog schatrijk. Zij waren zelfde gevolgen van de Dertigjarige Oorlog nog niet te boven en werden bovendien uitgemergeld door hun eigen landsheer, die een leger van 40.000 man op de been wilde houden.3 En in April 1672 was het zover. Het oosten en noorden van ons land kregen te maken met de beide bisschoppen, van wie de 'Hoogweerdichste Vorst van Munster, Christoffel Bernhard van Galen' (Bommen Berend) de meest gevreesde was. Vooral het nieuwe wapen van de brandbommen boezemde grote schrik in. ' Ui cL£_ r / -f-c üï A (^ /?e ir, J$j±. fe/*n _ f ..- . I 7 __ Pot, A^dn^KT • wrai IS" O - - -r #! . " " . 'S* • : ' "•"?!» - ' '* K.' • *i;i ' •••'•& • 3 -' M • ' "*•$ • • : H i •f A-Ê- Bob Erdtsieck De vestingwerken waren verwaarloosd in de tijden van welvaart, zodat de sterke overmacht zonder noemenswaardige tegenstand het oostelijk en zuidelijk deel van ons land kon veroveren. Alleen Groningen en Friesland hielden stand; Holland zat veilig achter de Hollandse waterlinie, terwijl de vloot nog enige successen boekte. Op 13 juni kwam het bericht in Zwolle binnen, dat Deventer had gecapituleerd. De commandant van de troepen, Ripperda, was reeds een avond te voren met zijn legertje naar Hasselt getogen. Het was duidelijk, dat hij ook daar niet lang zou blij- Titelpagina van het handschrift van Arnold Wayer, Nopende het aerts-priesterschap van Swolle. Aanwezig in het Gemeentearchief Zwolle. 130 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT ven en ondanks het dringend verzoek van de Zwolse magistraat bleven er geen soldaten in stad over. Er zat dus niets anders op, reeds te onderhandelen over capitulatievoorwaarden, voordat de Keulse troepen de stad genaderd waren. De Zwolse regenten voelden niets voor een zinloze strijd, die hun bezittingen alleen maar zou vernielen. Bovendien vielen de voorwaarden nogal mee: er zou godsdienstvrijheid heersen en de bisschop moest erkend moeten worden als wettige soeverein. Hier hadden de regenten minder moeite mee, dan we zouden denken. Holland was ver weg, de banden met Duitsland waren sterk; Overijssel was nooit officieel tot de unie toegetreden al deed men wel mee.4 Tenslotte moest de magistraat (die uit zestien leden bestond) na de eerstkomende verkiezingen voor de helft uit katholieken bestaan. Dit was een moeilijker punt: het betekende verlies van inkomsten. Maar de tijd bracht raad. Binnen een jaar na de capitulatie stierven zeven magistraten achter elkaar, waarvoor direkt katholieken benoemd konden worden.5 De snelle capitulatie maakte dat menige magistraat ervan verdacht werd verraad te hebben gepleegd en daarvoor nog geld ontvangen te hebben ook. De kerk schoot echter te hulp en was bereid om voor de magistraten die hierom vroegen een verklaring te tekenen:6 'Verklaren wij onderschreven predicanten der Stadt Zwolle, dewelcke de Heer Albert van Hemert, in sijn leven burgemeester deser stadt, in sijn Ed. kranck- en doodsbedde, volgen onse plicht, 't elckens hebben besocht, dat niet alleen, de voornoemde heer, aen niemant van ons iet heeft bekent gemaeckt van eenigh verraedt, waer door deze onse stadt, voor seeckere groote somma gelts, soude verkocht, en overlevert sijn; maer dat oock ter contrarie sijn Eed. aen eeniger van ons, na dat sijn Eed. de geruchten daer van waren ter ooren gekomen, verklaert heeft, self noyt van eenigh verraedt, of verkoopinge der stadt gesproken, ja niet gedacht te hebben, en sich beklaeght, dat sijn Ed. sulcke onwaerheden nagegeven wierden. Zwolle, den 16/26 julii, 1672 Johannes Hesselius RoelofCfans Arnoldus Voltelen Hendrik Rouse Thomas Buschardus-Voltelen De kerk in Zwolle In 1580 was ook in Zwolle de ongedeelde katholieke kerk uiteengevallen, gestimuleerd door de naderende troepen van Willem van Oranje. Nog een tiental jaren werd de katholieke eredienst geduld, maar daarna was het afgelopen. De gereformeerde godsdienst werd als enige door de overheid erkend. Het middeleeuwse gevoel dat er maar één kerk kon zijn, bleef nog lang hangen, al gaven de feiten aan, dat dit niet meer mogelijk was. De kleine gemeenschappen van de doopsgezinden en luthersen gaven weinig problemen. Het aantal Zwollenaren dat de katholieke kerk trouw wilde blijven, was echter aanzienlijk. Hoe groot dit aantal was, is moeilijk te schatten, omdat er van volkstellingen nog geen sprake was. We kunnen er echter vrijwel zeker van zijn, dat door de eeuwen heen een konstant percentage van plusminus 20% katholieken in Zwolle aanwezig was.7 Alle kosten van de gereformeerde kerk werden betaald uit het fonds 'geestelijke goederen', dat ontstaan was uit de opbrengst van de genaaste bezittingen van de katholieke kerk. Dit fonds werd door het stadsbestuur beheerd. Hieruit werden niet alleen de predikantssalarissen betaald, maar ook het overige personeel: kosters, organisten, kerkeknechten, muzikanten, trommelaars en tevens de schoolmeesters. Onderwijs was in de gereformeerde visie een kerkelijke opdracht. De predikanten die beroepen werden moesten door het stadsbestuur goedgekeurd worden. Tussen stadsbestuur en kerkeraad bestonden vele personele verbindingen. In het algemeen waren de predikanten vrij onverdraagzaam, maar ze kregen bij de tolerantere magistraten weinig gehoor. Tegen de zin van de predikanten in, was er voor de dissidente groepen gelegenheid genoeg om bijeen te komen, zij 't dat hiervoor betaald moest worden (boeten en smeergeld). In 1672 treffen we daarom nog vier katholieke staties in Zwolle aan, die hun onderdak in zogenoemde schuilkerken hadden. In één ervan diende een pastoor van Zwolse origine: Arnold Wayer. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 131 Pastoor Wayer Arnold Wayer was in 1606 te Zwolle geboren en stamde uit een oud katholiek geslacht. In 1625 vertrok hij voor studie naar Keulen, omdat in de Republiek voor hem geen studiemogelijkheid bestond. In Keulen was een Hollands college. Hier studeerde hij retorica, filosofie en theologie. Hij promoveerde in 1630 en werd tien jaar later tot priester gewijd. Hij deed in 1631 dienst (illegaal voor de overheid) als kapelaan in de statie van de Spiegelsteeg en werd daar in 1637 pastoor. In 1672 werd dit officieel en in 1673 volgde zijn benoeming tot aartspriester (deken van Zwolle en omgeving). We weten zoveel van hem, omdat hij in 1690 zijn herinneringen te boek stelde (zie noot i). We moeten er bij zijn commentaar op de jaren 1672-74 dus rekening mee houden, dat hij alles bijna twintig jaar nadat het gebeurd was opschreef. Niet dat hij bewust de zaken anders voorgesteld zou hebben, maar herinneringen uit het verleden doen veel gebeurtenissen verbleken of anders kleuren. 8 Toen op 13 juni (oude stijl) de bisschop van Keulen aan het Katerveer verscheen, werd Wayer daar ook verwacht, hoewel hij daar zelf niet zoveel zin in had. Terstond wees de bisschop hem en zijn collega Bernardus van Someren aan met de woorden: 'Soo sijt ghij dan de pastoren van Swolle'. Vijf weken tevoren had een zekere vrouw Warners aan de bisschop verteld, dat zij in een visioen Wayer had gezien die met zijn collega het koor van de Grote Kerk afkwam. Bij de capitulatievoorwaarden was bepaald, dat de Grote Kerk (vanaf toen weer de St. Michaëlskerk geheten) voor de katholieke eredienst beschikbaar was en de gereformeerden met de Bethlehemse kerk en de Broerenkerk genoegen moesten nemen. Maar het liep anders door het snelle optreden van de Jezuïeten. Dezen trokken als eerste de St. Michaëlskerk in. De bisschop bleef echter bij zijn besluit dat deze kerk voor de parochiegeestelijken zou zijn. Aldus kregen de Jezuïeten de Bethlehemse kerk en werden de gereformeerden naar de Onze Lieve Vrouwekerk verwezen. Deze lag er sinds 1590 onttakeld bij. Er was van alles in gebeurd, behalve kerkdiensten. Op 29 juni hield pastoor Wayer zijn eerste sermoen in de St. Michaëlskerk. Een klein incident was er toen hij het deurtje naar de preekstoel (dat klemde) alleen met geweld open kon krijgen; dit tot vermaak van belangstellende gereformeerden die riepen: 'hij baest al'. Zijn preek was gebaseerd op Hooglied 2:10 en 11: 'Sta toch op mijn schone. De winter is immers voorbij. De regentijd heeft opgehouden.' Het is duidelijk dat hij hier zinspeelde op het feit dat het 'ware geloof weer verkondigd zou worden. We kunnen ons zijn vreugde over het feit dat de katholieke kerk na jaren weer in het openbaar mocht optreden, wel indenken, maar als Wayer geweten had wat hem en de Zwollenaren nog te wachten stond, was hij wellicht wat minder jubelend geweest. t ;v Arnoldus Wayer, detail van een zeventiende eeuws schilderij van Thomas a Kempis op de Agnietenberg (foto: Provinciaal Overijssels Museum). 132 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT Thomas a Kempis, anoniem schilderij uit de collectie van de Emmanuelshuizen, in bruikleen bij het Catharijneconvent te Utrecht. De gereformeerde kerkeraad In een buitengewone kerkeraad van de Gereformeerde kerk van 28 april 1672 beraadde men zich over de gevolgen die de capitulatie met zich meebracht. Er ontstond een uitvoerige discussie over de tegenwoordige tijd en hoe men moest handelen. Maar het was allemaal nog duister. Men moest wachten op een deputatie van de vorst van Munster op te vernemen wat er allemaal zou veranderen. Curieus was dat enkele Franse soldaten van het bezettingsleger (hulptroepen van de bisschop) vroegen om tot het heilig avondmaal toegelaten te worden. Ze waren afkomstig van de Gereformeerde kerk in Frankrijk. Het was een goede gelegenheid om zich te laten informeren over de situatie van de kerk in dat land. Er was geen bezwaar dat ze meededen. Men liet dit aan hun eigen geweten over. Maar toen er meerdere soldaten kwamen en een attestatie vroegen omdat ze weer verder trokken werd hun dat geweigerd. Er kon namelijk geen toezicht op hen gehouden worden. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 133 Als we de notulen van de vergaderingen van de kerkeraad gedurende de twee bezettingsjaren volgen, dan valt op dat vrij frequent vergaderd werd: eenmaal in de veertien dagen. Tussendoor konden nog extra vergaderingen gehouden worden als de toestand dit eiste. Men had grote moeite zich in de nieuwe rol te schikken, hoewel de situatie voor de gereformeerden gunstiger was dan de situatie van de katholieken in vroeger dagen. De gereformeerden mochten openlijk voor de dag komen. Maar ze stonden toch vrij machteloos tegenover allerlei zaken die vroeger rigoureus aangepakt zouden worden. Dikwijls kwam ter sprake, dat verschillende lidmaten naar 'Paapse vergaderingen togen' (bedoeld werd de mis bijwoonden). De kerkeraad kon niet anders doen dan dit aanhoren en op die mensen inspreken. Een weduwe die Franse soldaten in haar huis ontving met minder eerbare bedoelingen, moest ook ongemoeid gelaten worden. Men had van bevriende roomse zijde te horen gekregen, dat de kerkeraad haar maar niet lastig moest vallen; anders kon 't nog knap moeilijk worden. Ook de gemengde huwelijken baarden de eerwaarde heren zorgen. Men kon daar niet meer tegenop treden. Voorts was er het vraagstuk van de kerkruimte. Toen de Bethlehemse kerk was afgesloten (er stonden soldaten voor) kreeg men de O.L. Vrouwekerk toegewezen. Ze noemden deze kerk ijlings de Kruiskerk. Het gebouw was schandelijk verwaarloosd, maar men zag kans binnen vier maanden het gebouw gereed te maken voor kerkdiensten. Ds. Voltelen hield daar op 20 oktober 1672 de eerste dienst. Aanvankelijk zette men een schildwacht voor de deur. De magistraat was bereid om een collecte te organiseren voor de kosten. Voor vergaderingen moest onderdak gezocht worden in het weeshuis. Maar ook daar liet de bezetter zijn invloed gelden. In plaats van een gereformeerde kwam er een 'paapse' meester. De binnenmoeder moest ook al katholiek zijn. Een ander moeilijk punt was de tijdrekening. Aanvankelijk wilde men niets te maken hebben met de nieuwe tijdrekening, met als gevolg dat in 1672 tweemaal kerstfeest gevierd zou worden. In de vergadering van 12 december ging de kerkeraad uiteindelijk toch overstag om moeilijkheden te voorkomen. Pastoor Wayer wist zich echter te herinneren, dat op 25 december (nieuwe stijl) door de katholieken, en tien dagen later door de gereformeerden kerstfeest gevierd werd. Met pasen 1673 hielden beide kerken de nieuwe stijl aan. Datumvermeldingen werden daarna door de gereformeerden altijd dubbel gedaan. Veel erger was de financiële toestand. De overheid moest de salarissen uit de post Geestelijke Goederen voldoen, maar werd zelf geplunderd door de bezettingstroepen. De economische toestand was toch al sterk achteruit gegaan omdat handel niet meer mogelijk was. Daarenboven eisten de bezetters middelen om hun troepenmacht te onderhouden. Vele vermogende burgers waren met hun bezittingen naar Holland gevlucht om hun geld in veiligheid te brengen.9 Talloze huizen stonden leeg en de bewoners brachten geen inkomsten meer in. Het inwonersaantal, dat begin 1672 nog 14000 inwoners bedroeg, liep met enige duizenden terug.10 Allerlei nieuwe belastingen, maar ook afpersingen, waren aan de orde van de dag. Het stadsbestuur vertrouwde het beheer van de geestelijke goederen na de capitulatie aan de katholiek dr. Rodolphus Weyer toe. De wanordelijke toestan- De Spoolderberg getekend door Gerrit Grasdorp (1659-1716) mogelijk kort na de woelige jaren 1672-1674 (foto: Provinciaal Overijssels Museum). 134 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT den in de stad leidden er zelfs toe, dat het stadszilver moest worden omgesmolten. Het weinige geld dat Weyer ontving, kreeg van hem een andere bestemming en de salarissen van de predikanten werden niet meer uitbetaald. Steeds weer overlegden de kerkeraadsleden hoe zij daarmee om konden gaan. Het was te danken aan enkele vermogende kerkeraadsleden, dat de predikanten niet verhongerden. Zij gaven een voorschot. Ook de andere kosten voor de kerk werden door rijke kerkeraadsleden voorlopig betaald. Bij de capitulatie was bepaald dat de Gereformeerde kerk slechts vier predikanten mocht onderhouden, maar of het nu vier of vijf waren, ze werden toch niet betaald. 'Men moet lijdelijk aanzien en dulden in deze tijd', schreef de secretaris. Een geheel andere mening was pastoor Wayer toegedaan. Hij bad in zijn kerk dat 'dese hoogvorstelijke genade als rechtmatige overheid, dat dese onze lieve vaderlandt bij de ware religie ende alleensalighmakend catholycke gelove behoeden sal.' Thomas a Kempis De tweede bezetter, de doorluchtige Keurvorst van Keulen, Maximiliaan Hendrick Ernst, had vromere aspiraties dan zijn collega Van Galen. Hij gebruikte de bezettingstijd om naspeuringen te doen naar het graf van Thomas a Kempis, dat op de Agnietenberg moest liggen. Op 1 augustus (oude stijl) 1672 bezocht hij met domheer Meringh het Bergklooster, waar pastoor Wayer hen precies de plaats kon aanwijzen waar het graf van Thomas zich moest bevinden. Reeds op 3 augustus werd aan de opgraving begonnen. 'Het was een schoon geraamte met de handen nog gevouwen', schreefWayer. Een enkel kledingstuk was nog aanwezig. Het lag daar al 200 jaar. De bisschop liet een tombe maken (door een gereformeerde timmerman! - de kerkeraad vond 'het grouwelijck om te seggen'). De tombe werd in de schuilkerk in de Spiegelsteeg geplaatst en bleef daar ook na 1764. Hieruit blijkt dat pastoor Wayer toen al weinig vertrouwen had dat de bezetting lang zou duren. Hetzelfde gevoel toonde hij toen hij zijn collega Van Someren verhinderde om de avondmaalstafel in stukken te hakken en de koperen spijlen van het koorhek in de Grote kerk om te smelten. 'Tot ons grote geluk' noteerde hij daarbij. Uiterlijk vertoon Het vermoeden van pastoor Wayer dat de bezetting niet altijd zou voortduren, maakte dat hij veel aandacht gaf aan het uiterlijk vertoon op straat, zolang dit nog kon. Vol trots vermeldt hij enkele begrafenissen van voorname mensen die met alle pracht en praal als een processie op 'katholyke wijze' door de straten trokken. Het hoogtepunt was wel de grote (en laatste in Zwolle) processie op sacramentsdag (1 juni) 1673. De stoet ging vanaf de Grote Markt langs de Grote Aa, de Nieuwe Markt naar de Bethlehemse kerk en vandaar door de Sassenstraat terug naar de St. Michaëlskerk. Ondanks veel regen en slijk in de straten was het een 'heerlijke feestelijke dag' schreef Wayer, denkende aan de lange stoet met hoogwaardigheidsbekleeders, waaronder de militaire commandant de Marquis Chamily en zijn vele soldaten. Maar men kon het ook anders zien. In de gereformeerde kerkeraad werd van een andere processie verteld: 'Naauwelijks waren sy ter kerken uytgetreden, of de hemel scheen dit werck te verfoeyen, een feilen hagel en sneeuw viel uyt de lucht, dat sy niet genoeg konden haasten om weder in de kerke te geraken.' Het einde van de bezetting Het einde kwam eerder dan pastoor Wayer verwachtte. Niets vermoedend stak hij op zondag 6 mei 1674 zijn 122e eri tevens laatste sermoen af. Na afloop deelde de koster hem mede, dat onverwijld de altaren afgebroken moesten worden, omdat de kerk weer ter beschikking van de gereformeerden kwam. Toen pas vernam hij, dat de vrede al op 22 april gesloten was. De in 1672 nieuw benoemde stadhouder Willem III, had enkele successen op het slagveld behaald. De Franse troepen waren voor de Hollandse waterlinie blijven steken. Lodewijk XIV was al naar Parijs teruggekeerd en had genoeg van de oorlogsvoering. Ook voor de bisschoppen werd de zaak te kostbaar nu Frankrijk hen niet meer steunde. Op 7 mei was dit bekend in de gereformeerde kerkeraad, men wilde daar liever eerst zien en dan geloven. Eerst toen de bezettingstroepen op 20 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 135 mei vertrokken waren (intussen hadden ze de stad nog ƒ 10.000.- afgeperst) nam men de kerk weer in gebruik, hoewel de sleutels al op 10 mei in hun bezit waren gekomen. Op zondag i3(?)/24 mei 1674 werd een openbare dankdienst gehouden. Pastoor Wayer trok zich weer terug in de statie van de Spiegelsteeg. Tenslotte De jaren 1672-74 lieten hun sporen wel na. De verarmde stad kwam onder grote invloed van de nieuwe stadhouder Willem III. De magistraat werd geheel vernieuwd en de benoemingen moesten voortaan door de stadhouder worden goedgekeurd. Rijke burgers werden verplicht een lening De Jezuïeten ontruimden de Bethlehemse kerk, de Capucijnen die tijdens de bezetting de St. Geertruidenkapel hadden gebruikt, vertrokken uit de stad en de katholieke magistraten waren werkloos geworden. Afgevaardigden van de Prins voerden de datum-oude-stijl weer in. Op 24 mei werd in geheel Overijssel een dankdag gevierd, die ook een verplichte rustdag was. Van ds. Voltelen werd nog verteld, dat toen hij de eerste dienst in de Grote Kerk leidde, hij voortijdig de preekstoel verliet. In een visioen had hij pastoor Wayer naar de preekstoel zien komen. aan de stad te verstrekken. De snelle overgave van de gewesten Overijssel, Gelderland en Utrecht had in Holland grote verontwaardiging veroorzaakt. De Prins verscheen eerst op 25 februari 1675 in Zwolle als de grote overwinnaar. Pas toen werd ons gewest weer in de unie opgenomen. En wat de kerk betreft: ook op de benoeming van predikanten kreeg de stadhouder grote invloed. Dit zou in de komende eeuw aanleiding zijn tot moeilijkheden, toen de prinsgezinde en patriottische bewegingen met elkaar in botsing kwamen. De Lutherse kerk en Doopsgezinde gemeente Gezicht op Zwolle. Dit anonieme schilderij geeft de situatie weer van voor de rampjaren, toen de St. Michaëlskerk nog een toren had (foto: Provinciaal Overijssels Museum). 136 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT komen in dit verhaal niet voor. Er waren geen stukken uit deze periode beschikbaar. Hoewel de katholieken direkt weer naar hun oude plaats werden verwezen, was toch de stemming iets milder geworden en kon de kerk ongestoord, maar wel in de schaduw, verder leven. Pastoor Wayer schreef in zijn memoires: 'dater wederom veranderinge van staet mochte comen'. Dit zou eerst 100 jaar na zijn dood gebeuren; hij stierf op 16 april 1692 op 86 jarige leeftijd. Noten 1. Nopende het aerts-priesterschap van Swolle naer de beroerten deser neder-landen mitsgaders van eenige gedeckweerdige voorvallen door Arnold Wayer, aartspriester en pastoor van Zwolle. Uitgegeven door G.A. Meijer o.p. z.j. blz. 191. Gem. Archief, Zwolle Stz. G 2-11. 2. In 1582 voerde Paus Gregorius XIII een kalenderhervorming in (4 oktober van de Juliaanse kalender werd 15 oktober). De nieuwe stijl werd in de Nederlanden niet overal tegelijk ingevoerd. Verschillende provincies waaronder Overijssel, handhaafden de oude stijl. Eerst in 1700 werd de Gregoriaanse kalender ingevoerd; het laatst in Drenthe op 30 april 1701. (Bron: Schriftspiegel, Zutphen 1986, blz. 86). Alleen tijdens de bezetting van 1672-1674 moest de nieuwe stijl gebruikt worden. De aanduiding in de oude stijl werd boven de breukstreep aangegeven en de nieuwe stijl eronder. Pastoor Wayer gebruikte als goed katholiek de nieuwe stijl. 3. Zie H.J.H. Knoester in de catalogus van de tentoonstelling over Zwolle tijdens de Münsterse bezetting van 1672-1674 (1972). 4. Gegevens uit een scriptie van H. van Arkel, De Zwolse magistraat van 1672-1676, Zwolle 1976. 5. B.J. van Hattum, Geschiedenissen der stad Zwolle, IV Zwolle repr. 1975, p.78. 6. Alle gegevens over de kerkeraad van de Gereformeerde kerk (=Hervormde Gemeente) zijn uit het archief van de Hervormde gemeente Zwolle. Gemeentearchief Zwolle (GAZ) KA 017 nr.005. 7. N.D.B. Habermehl (in: Zwols Historisch Tijdschrift 1984) berekende vanuit de registratie van niet-gereformeerde dopelingen over de jaren 1725-1730, (GAZ, RBSO 781) dat 18,3% tot deze categorie behoorde. Hiervan komt het grootste deel voor katholieke rekening. De volkstelling van 1809 geeft een percentage van 23% katholieken aan. Gezien het feit, dat sinds 1591 aan het katholicisme grote maatschappelijke nadelen verbonden waren, ligt het voor hand dat een meerderheid van ruim 70% zich tot de Gereformeerde kerk rekende. De bewuste gereformeerden waren echter in de minderheid. Landelijk schat men dit op 10%. Iets daarvan merken we als Wayer vermeldt, dat 'de Aelmoessenieren der gereformeerden aan 't eynde der predikatie met een buydelken ommegegaan om daerin aelmoezen te ontvangen.'. De kerkeraadsnotulen klagen echter steen en been, dat deze collecte voor alle armen door de katholieke geestelijkheid werd gesaboteerd. Van Arkel vermeldt in de eerder genoemde scriptie, dat in 1674 een burgemeester met zijn twee dochters per schip huiswaarts keerde en goederen bij zich had ter waarde van drie ton, waaronder drie koffers met kontanten. Men beweerde dat dit het loon was voor de 'trouweloose verkopinge en verraderije der stad Zwolle.' Zie ook hier de scriptie van H. van Arkel en het eerder genoemde boek van Van Hattum, blz 85 e.v. Zie van Hattum, Geschiedenissen der Stad Zwolle, IV pag. 87. ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 137 Een gewone jongen in Zwolle / 2 I k wil er best voor uitkomen, we waren 'rooien', oftewel SDAP-volgelingen. Zwolle kende een invloedrijke aanhang van de Sociaal Democratische Arbeiders Partij en ging door voor een 'rode stad'. Eind april — ik spreek nog steeds van de jaren dertig - gaf vader mij een briefje mee voor de hoofdonderwijzer, waarin hij vriendelijk vroeg om mij vrijaf te geven op de eerste mei. De meester kreeg heel veel van dergelijke briefjes en ik denk dat er op die dag maar weinig kinderen in de schoolbanken zaten. Mijn ouders droegen 'de partij' een warm hart toe. 't Lag dan ook voor de hand dat ik op 1 mei, arbeidersfeestdag immers, aan hun hand in de traditionele optocht meeliep. Vader droeg een rode tulp in het knoopsgat en moeder had er een met een veiligheidsspeld aan de jurk gehecht. Voorop liep de Arbeidersmuziekvereniging Voorwaarts. De dirigent holde van voor naar achter en terug om de verschillende instrumenten van het korps gelijk te laten spelen. Voor en achter ons werden spandoeken omhooggehouden door stoere en enthousiaste knapen van de AJC, de Arbeiders Jeugd Centrale, of door leden van de Arbeiderssportbond. Wat op die spandoeken in felle bewoordingen te lezen was ontging mij meestal. Ik begreep wel dat het om verkorting van werktijden, opheffing van de werkloosheid, hogere lonen en waarschuwingen tegen het opkomende nationaal-socialisme ging. Want nationaal-socialisten en democratisch-socialisten verdroegen elkaar niet. In Duitsland waren de laatsten immers in concentratiekampen opgesloten. Ajc-ers en Sportbonders liepen ook als eenheden in de stoet, voorafgegaan door felrode vlaggen. De Ajc-ers droegen blauwe blouses en manchester korte broeken; hun leiders een broek die wat leek op een rijbroek, maar dan met kniekousen in plaats van met laarzen. De Sportbonders waren luchtig gekleed in witte shirts en rode gymnastiekbroekjes. Die bonte verscheidenheid aan kleding droeg, samen met de vaandels van de partij en vakbonden, bij tot een kleurrijk geheel. De mars door de stad eindigde op de Eekwal, in gebouw PALVU. Die naam was gevormd door de beginletters van Karl Marx' oproep 'Proletariërs Aller Landen Verenigt U' aan elkaar te plakken. Binnen prijkte aan de muur achter het podium en spreekgestoelte een reusachtig portret van een mijnwerker. Later heb ik begrepen dat het een grafisch werk van de beroemde Jan Toorop was. Toorop moest dus, zo redeneerde ik, ook socialist zijn. Willem Boxma •Nadat de Arbeiderszangvereniging De Stem des Volks de bijeenkomst door het zingen van één van de liederen 'Morgenrood' of 'Op socialisten, sluit de rijen' geopend had, betrad een bonze van de partij of een kamerlid van de SDAP de katheder. Ook zij waren weer gekleed in het typische partij- Het gebouw PALVU, gelegen aan de Eekwal. 138 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT manchester. In hun toespraken ging het van dik hout zaagt men planken: over de werkloosheid en de geringe steun en vooral over geld dat daarvoor op tafel moest komen. Ook spraken zij over een plan dat geleerde partijfunctionarissen hadden uitgedokterd en dat alle misère in dit land in één klap zou oplossen, het Plan van de Arbeid. De Jeugdorganisaties van de SDAP defileren langs het SDAP-vergadergebouw (foto: Eigen Erf, 1934)- geestverwanten in Duitsland werden niet vergeten: er moest ook strijd worden geleverd tegen het verfoeide nationaal-socialisme. Achter op het podium waren zoveel mogelijk de meegedragen vlaggen, vaandels en spandoeken uitgespreid. Leuzen als 'Vrijheid Arbeid Brood', 'Weg met het fascisme' en 'Nooit meer oorlog' gaven te kennen dat de idealen van de sociaaldemocraten veelzijdig waren en dat het hun ernst was. Was de redenaar uitgesproken, dan hief De Stem des Volks geestdriftig het Arbeidersplanlied aan, speciaal voor het idee gecomponeerd en op tekst gezet. Het lied eindigde met 'Voor het Plan, kameraad, voor het Plan, kameraad', maar dat is dan ook alles wat ik er nog van weet. De verzamelde SDAP-ers gingen niet uit elkaar alvorens zij, samen met De Stem des Volks, staande en uit volle borst de 'Internationale' hadden gezongen. Die opwindende en tegelijk kameraadschappelijke en feestelijke sfeer waarmee de 1 mei viering was omgeven, is mij altijd bijgebleven. Er heerste, en in mijn jongensjaren ervoer ik dat al, zo'n gevoel van eenheid als je tegenwoordig in de politiek niet meer tegenkomt. Mijn moeder was niet zo'n op-de-voorgrondtreedster. Bescheidenheid en gulheid jegens de medemens sierden haar des te meer. Ze was wel lid van de Sociaal Democratische Vrouwenbond, maar aan de gecyclostyleerde blaadjes die de club bezorgde, liet ze zich weinig gelegen liggen. Diepe verering had ze voor dominee Horreüs de Haas, predikant van de Vrijzinnig Hervormden en ook de socialistische richting toegedaan. Uit diens preken van de kansel putte ze meer kracht dan uit de felle redes van de politici op de katheder. Toch liet ze zich een keer overhalen om ook een steentje aan de verwezenlijking van het sociaal- democratische ideaal bij te dragen. Dit gebeurde op aandringen van onze buurman in de Papaverstraat, meneer Leusink. Mene
Like ons!